Rozbiory Polski

(c) Mullerkingdom, CC-BY-SA-3.0

Ziemie Rzeczypospolitej po III rozbiorze. Powierzchnia: Rosja (63%) – 462 tys. km²; Prusy (19%) – 141 tys. km²; Austria (18%) – 130 tys. km²

The Polish Plumb Cake, alegoria I rozbioru Polski, grafika Johna Lodge’a z 1774 roku

Alegoria zniewolonej Polski wyzwalanej z kajdan dzięki powstaniu – cykl Polonia z roku 1863 Artura Grottgera

Obwieszczenie o II zaborze pruskim, 1793

Rejtan – Upadek Polski, obraz Jana Matejki z 1866 roku

Włodzimierz Tetmajer, alegoria Polski umarłej, 1909, katedra w Kaliszu

Rozbiory Polski – okres w dziejach Polski i Litwy w latach 1772–1795, kiedy Rzeczpospolita Obojga Narodów za sprawą sąsiednich Rosji, Prus i Austrii dokonała na ich rzecz cesji części swojego terytorium, jako wynik przegranej wojny bądź pod groźbą użycia siły.

Geneza

Polityka monarchii „koncertu północnego”

Narzucenie Rzeczypospolitej rosyjskiego protektoratu w czasie Wielkiej Wojny Północnej skutkowało oficjalną propozycją idei rozbioru osłabionej Polski przez dyplomację Królestwa Prus w 1709 roku. Kierujący Rosją car Piotr I Wielki odrzucił pruskie propozycje^[1] i usiłował utrzymać Rzeczpospolitą jako wyłączny protektorat Rosji, wbrew naciskowi mocarstw europejskich. Uzyskał w tym ostatecznie poparcie Królestwa Prus, dążącego do utrzymania słabości Rzeczypospolitej^[2] i zainteresowanego uzyskaniem w zamian za popieranie Rosji Kurlandii^[3] oraz Gdańska^[4]. Kolejne plany rozbiorowe Prusy zaproponowały Rosji w zamian za poparcie jej starań o siłowe narzucenie Polsce króla w latach 1733–1735 w czasie Wojny o sukcesję polską^[5]. Pomimo ich odrzucenia interesy Rosji i Prus w Polsce pozostały w znacznym stopniu zbieżne, a narzucanie Rzeczypospolitej przez Rosję władców i kontrolowanie polityki wewnętrznej Polski spotkało się z aprobatą rządu pruskiego^[6].

Plany pruskie lądowego połączenie Brandenburgii i Prus z Prusami Wschodnimi poprzez zabór polskiego Pomorza, ujścia Wisły i dorzecza Noteci stały się ponownie aktualne w wyniku wojny siedmioletniej 1756–1763^[7]. Pokonana Francja ograniczyła swoje działania polityczne w Europie Środkowej, a Królestwo Pruskie wzmocniło się po zagarnięciu Śląska, co pogorszyło sytuacją geopolityczną Polski^[8]. Rosja skierowała swoja aktywność na ekspansję w kierunku południowym, celem zdobycia tureckich wybrzeży Morza Czarnego i potrzebowała sojusznika politycznego, którego mogłaby przeciwstawić prowadzącej odmienną politykę antyturecką Austrii oraz pomocy Prus w utrzymaniu zależności Polski^[7]. Kierowana przez Katarzynę II Wielką Rosja pierwotnie dążyła do kontynuacji polityki Piotra I Wielkiego zachowania całego polskiego protektoratu^[9] i dalszego ograniczenie jej autonomii^[10] i udzieliła w 1768 r. Rzeczypospolitej gwarancji integralności terytorialnej^[7]. Musiała jednak brać pod uwagę ponawiane żądania terytorialne sprzymierzonych Prus^[7]. W tej sytuacji część polskich przywódców politycznych uznała, że jedyną szansą na zachowanie integralności terytorialnej Rzeczypospolitej jest ścisły sojusz z Rosją – czołowymi przedstawicielami tego kierunku politycznego zostali Czartoryscy, kierujący stronnictwem Familii^[11].

Reakcja mocarstw na katastrofalne osłabienie Rzeczypospolitej w 2 poł. XVIII w.

Po śmierci króla Rzeczypospolitej Augusta III Sasa 5 października 1763 roku caryca Katarzyna II nie dopuściła do nowej elekcji w Polsce i wprowadzając na jej teren silne wojska, wymusiła uznanie królem współpracownika Familii, krewnego Czartoryskich i swojego byłego kochanka, stolnika Stanisława Augusta Poniatowskiego^[12]. Zarówno próba przeprowadzenie przez nowego króla reform ustrojowych, jak i dalsze ograniczenie autonomii Rzeczypospolitej spotkało się z politycznym oporem przeciwnego Familii stronnictwa republikanów i ostatecznie zarówno Stanisław August Poniatowski, jak i obydwa najważniejsze stronnictwa zaczęły zabiegać o poparcie Rosji^[13]. Dążąc do objęcia pełnej kontroli nad Polską przedstawiciel carycy Katarzyny II, ambasador rosyjski Nikolaj Repnin wykorzystał zamęt polityczny do narzucenie polskiemu sejmowi rosyjskich postulatów ustrojowych i religijnych. Słaby protest polityczny został rozbity przez porwanie i wywiezienie w głąb Rosji wybranych przywódców republikanów, co pozbawiło zebrany w Warszawie Sejm wszelkiej woli oporu wobec rosyjskich postulatów^[14].

Polityka Rosji ingerującej w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej uniemożliwiła nowemu jej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu przeprowadzenie zamierzonych reform, a magnacka opozycja skutecznie blokowała podjęcie działań przeciwko naprawie finansów Rzeczypospolitej. Marazm ustrojowy spotkał się z aprobatą Prus, które aktywnie zwalczały plany króla Polski, wszczynając w 1765 r. wojnę celną na Pomorzu^[15]. 11 kwietnia 1764 mocarstwa „Systemu Północnego” podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego, w którym zobowiązały się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju^[16].

Ostatecznie Rzeczpospolitą katastrofalnie osłabiła wojna domowa, będąca efektem zbrojnego protestu niektórych republikanów przeciwko ingerencjom Rosji, zapoczątkowanego w twierdzy Bar. Po nieudanych próbach politycznego spacyfikowania Konfederacji barskiej stacjonujące w Rzeczypospolitej wojska rosyjskie i koronne wyparły Konfederatów z Ukrainy, jednakże chaotyczne działania trwającej cztery lata wojny partyzanckiej zrujnowały Polskę^[17] i wywołały turecką interwencję antyrosyjską. Turcja zażądała od Rosji zaprzestania ingerencji w sprawy Rzeczypospolitej, wycofania wojsk^[18] i w październiku 1768 r. wypowiedziała wojnę^[19].

Bezpośrednie przyczyny rozbiorów

Przyczyny I rozbioru 1772 r.

W sierpniu 1769 r. podczas spotkania na Nysie cesarz Austrii Józef II i król Prus Fryderyk II ustalili wspólną politykę wobec wojny turecko-rosyjskiej, celem niedopuszczenia do konfliktu państw niemieckich i zajęcia wspólnego stanowiska wobec Rosji^[20]. Wykorzystując wojnę domową w Polsce Monarchia Habsburska zajęła w 1769 r. pod sięgającym średniowiecznych sporów pretekstem należące do Polski starostwa spiskie, następnie w 1770 r. część trzech podkarpackich powiatów, a Królestwo Prus zaproponowało Rosji porozumienie w sprawie dokonania zaborów granicznych terytoriów w porozumieniu z Austrią, w zamian za poparcie Rosji w wojnie z Turcją^[21]. Na zjeździe w Neustadt we wrześniu 1770 r. władcy Prus i Austrii wspólnie ustalili plan dążenia do rozbiorów Polski celem zachowania równowagi sił pomiędzy mocarstwami^[22].

W 1771 r. trzy stolice oficjalnie rozpoczęły negocjacje w sprawie traktatu rozbiorowego, gdyż dla Rosji koszty utrzymania całości polskiego protektoratu wobec zbrojnego oporu konfederatów okazały się zbyt duże^[23]. W styczniu 1772 r. podczas wizyty księcia Henryka Pruskiego, brata króla Prus w Petersburgu caryca Katarzyna II ostatecznie wyraziła zgodę na udział Prus i Austrii w rozbiorze Rzeczypospolitej^[24]. Podjęcie decyzji o zgodzie na zapłatę Prusom za sojusz cesją polskiego Pomorza oznaczało ostateczne porzucenie przez Rosję imperialnych planów wobec całej Rzeczypospolitej i dominacji na Bałtyku^[7].

Przyczyny II i III rozbioru w latach 1792–1795

I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 r. nie zaspokoił żądań terytorialnych Prus, które dążyły konsekwentnie do przyłączenia Gdańska i Torunia oraz całkowitej kontroli nad ujście Wisły. Rząd Pruski początkowo usiłował uzyskać zabór tych miast poprzez współpracę z reformatorskimi władzami w Warszawie i w sojuszu z Anglią, jednakże ostatecznie powrócił do korzystniejszego z jego punktu widzenia sojuszu z Rosją. Dzięki politycznemu poparciu Rosji w wojnie przeciwko Polsce w 1792 r. Królestwo Prus zagarnęło ujście Wisły i wielkopolskie dorzecze Warty, a w trzecim rozbiorze w 1795 r. także środkową Wisłę z Warszawą^[25].

Następstwa

Główne fazy rozbiorów to^[26]:

• I rozbiór Polski – 1772 (Rosja, Prusy, Austria)
  • Prusy – ok. 36 tys. km²
  • Austria – ok. 83 tys. km²
  • Rosja – ok. 92 tys. km²
• II rozbiór Polski – 1793 (Rosja, Prusy)
  • Prusy – ok. 58 tys. km²
  • Rosja – ok. 250 tys. km²
• III rozbiór Polski – 1795 (Rosja, Prusy, Austria)
  • Prusy – ok. 55 tys. km²
  • Austria – ok. 47 tys. km²
  • Rosja – ok. 120 tys. km²

W wyniku trzech rozbiorów poszczególne państwa zagarnęły:

• Rosja – 462 tys. km² obszaru i 5,5 mln mieszkańców;
• Prusy – 141 tys. km² obszaru ok. 2,6 mln mieszkańców;
• Austria – 130 tys. km² obszaru ok. 4,2 mln mieszkańców^[27].

Po III rozbiorze Polski (1795) obszar zaboru pruskiego stanowił ponad połowę terytorium Królestwa Prus, sprawiając iż kraj ten pokrywał się dość mocno z granicami dawnego Państwa Gnieździńskiego, mimo że język niemiecki dominował w kraju^[28], to większość przodków jego ludności jeszcze przed rozbiorami pochodziło z Państwa Piastów^[29].

W 1807 Francja utworzyła z części zaboru Rosyjskiego, Księstwo Warszawskiego, którego zwierzchnikiem był Napoleon (potem włączono do niego Wielkopolskę), a w 1815 rejon Warty został ponownie przez nie utracony, przekształcając je w Królestwo Polskie, formalnie związane unią personalną z Rosją. Rosja zajęła tym samym 82% terytorium Polski i Litwy w granicach z 1772, Austria 11%, Prusy 7%, mimo tego ludność o korzeniach Polski była skupiona głównie w Prusach, zaś Rosja skupiła się na władaniu ludnością Rusińską^[30]. Prusy wydzieliły Wielkie Księstwo Poznańskie, związane unią personalną z Królem Prus.

W 1916 Austro-Węgry, II Rzesza i Legiony Polskie, pokonały Rosjan i utworzyły zależne od Rzeszy regencyjne Królestwo Polskie. Powstały po obaleniu caratu Tymczasowy Rząd Rosji księcia Lwowa w manifeście 17 marca^?/ 30 marca 1917 uznawał dla narodu polskiego, jednocześnie prowokując Polaków, do wystąpienia przeciw ich dotychczasowym sojusznikom:

pełne prawo stanowienia o swoim losie według własnej woli i że wierny układom ze swymi sprzymierzeńcami, wierny wspólnym planom walki przeciwko światu germańskiemu, chciwemu walki, dopomoże do utworzenia niezawisłego państwa polskiego ze wszystkich terytoriów, w których Polacy tworzą większość, jako rękojmię trwałego pokoju w przyszłej, nowo zorganizowanej, Europie^[31].

29 sierpnia 1918 Rada Komisarzy Ludowych realizując postanowienia pokoju brzeskiego z II Rzeszą i Austro-Węgrami, specjalnym dekretem anulowała traktaty rozbiorowe^[32], 7 października Rada Regencyjna zapowiedziała niepodległość Polski^[33] i 11 listopada przekazała naczelne dowództwo wojska Józefowi Piłsudskiemu, 14 listopada rozwiązała się^[34].

Po 1918 r. na większości polskich terenów przedrozbiorowych powstały nowe państwa: II Rzeczpospolita, Litwa oraz Wolne Miasto Gdańsk; skrawki terytorium ziem znalazły się w granicach Łotwy i Estonii, a część ziem pozostała w granicach Niemiec oraz Rosji Radzieckiej (później – ZSRR). W wyniku Powstania Wielkopolskiego, region ten odłączył się od Królestwa Prus jako części konfederacji, włączając się do RP. Polacy najechali też na Ruś, odbierając Lwów czy Grodno, pokonując ukraińskich i białoruskich działaczy niepodległościowych. Na skutek presji międzynarodowej w części regionów przeprowadzono pokojowe referendum, które doprowadziło do rozszerzenia władzy RP na między innymi Kaszuby. Przegrane zostało na Mazurach i Śląsku, co spowodowało Powstania Śląskie, ostatecznie zakończone aneksją tego regionu przez II RP. Na Dolnym Śląsku, Pomorzu Zachodnim czy większości Prus Wschodnich nigdy nie przeprowadzono referendum, mimo że ziemie te był historycznie związane z Polską, a granice II RP przesunęły się silnie na wschód.

Uznanie rozbiorów przez państwa trzecie

Według powszechnie w Polsce znanego i powtarzanego przekazu Imperium Osmańskie jako jedyne państwo trzecie nigdy nie uznało likwidacji Rzeczypospolitej na skutek rozbiorów^[35]. Legenda mówi, że Turcy, chcąc szczególnie podkreślić fakt nieuznania rozbiorów Polski, przy każdej prezentacji ambasadorów i dyplomatów na dworze sułtana powtarzali: „Poseł Lechistanu jeszcze nie przybył^[36]”. W rzeczywistości takich państw w różnych okresach historycznych było więcej (m.in. Francja, Szwajcaria, Hiszpania, Dania, Persja), ale część z nich swój sprzeciw de facto wycofała uznając ważność postanowień Kongresu wiedeńskiego z 1815^[37].

Granice między zaborcami

W Toruniu i okolicy do dziś zachowały się fragmenty kordonu – wału granicznego carsko-pruskiego, usypanego w postaci 3–4-metrowego obniżenia ziemi oraz dwóch wałów ziemnych po bokach. Można je oglądać m.in. wzdłuż drogi ze Służewa do Chorągiewki i Gniewkowa, biegnącej przez poligon (rzadko okresowo zamykanej) czy w Grabowcu i drodze do Brzozówki.

Jako Trójkąt Trzech Cesarzy określano miejsce, gdzie od 1846 do I wojny światowej (1915) zbiegały się granice trzech europejskich mocarstw, które dokonały rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Krzyż wykonany z XVIII-wiecznego austriackiego słupa granicznego

We wsi Prehoryłe w powiecie hrubieszowskim na skrzyżowaniu ulic Sokalskiej i Zielonej stoi stalowy krzyż przydrożny. Spodnia połowa dolnego, długiego ramienia to dawny austriacki słup graniczny. Krzyż wykonała miejscowa ludność w roku 1995 przez dospawanie dodatkowych rur i prętów. W dolnej części słupa widnieje wytłoczone słowo „Teschen”. Jest to niemieckojęzyczna nazwa śląskiego miasta Cieszyn, gdzie słup został wykonany, znajdującego się wcześniej w granicach Austrii. Pośrodku przepływającego w pobliżu Bugu przebiegała po trzecim rozbiorze Polski granica austriacko-rosyjska. Stąd też istnienie austriackiego słupa granicznego tak daleko od dzisiejszej Austrii.

Współczesna publicystyka historyczna a rozbiory Polski

Wśród niektórych polskich naukowców, polityków i publicystów zajmujących się nowożytną i najnowszą historią Polski używa się pojęć „IV rozbiór Polski” i „V rozbiór Polski”. Rozumie się przez nie polityczne i terytorialne skutki kongresu wiedeńskiego w 1814–1815 (likwidację i podział Księstwa Warszawskiego) bądź podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow w 1939 (podział Polski między Niemcy i ZSRR) lub rezultat konferencji w Teheranie z 1943, w którym Windston Churchill ogłosił opinię o braku praw Polski do Kresów Wschodnich (niektórzy nazywają ją VI rozbiorem^[38]), a niekiedy nawet porozumień Okrągłego Stołu z 1989, jako teorię spiskową, o planie przejęcia Polski przez Rosję, Izrael i RFN. Należy podkreślić, że są to określenia nieścisłe, raczej przenośnie, ponieważ terytoria rozdysponowane na kongresie wiedeńskim należały do Księstwa będącego w unii z Francją, a pakt Ribbentrop-Mołotow był porozumieniem określającym sposób zbrojnej likwidacji Polski i strefy wpływów we wschodniej Europie, a w 1989 w ogóle nie doszło do żadnych zmian terytorialnych w Polsce. Z formalnego punktu widzenia określenia te, choć popularne, są błędne, a stosowanie miana „rozbioru” wobec Okrągłego Stołu, jako plan likwidacji polski poprzez przejęcia firm polskich przez inwestorów niemieckich i majątkowe roszczenia żydowskie, zostało uznane za pseudonaukę^[39].

Zobacz też

• Polska pod zaborami – zestawienie wydarzeń
• zabór pruski, zabór austriacki, zabór rosyjski
• korekty rozbiorów:
  • Księstwo Warszawskie (1807–1815)
  • Kongres wiedeński (1814–1815)

Przypisy

Bibliografia

• J. Bracisiewicz: Stanisław August Poniatowski na pierwszym sejmie rozbiorowym, Warszawa 1984.
• T. Cegielski, Ł. Kądziela: Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990.
• G. Eversley: The partitions of Poland, London 1915.
• Stanisław Grodziski, Polska w czasach przełomu (1764–1815), Kraków 2001, ISBN 83-85719-45-8 .
• H. Kaplan: The First Partition of Poland, New York 1962.
• J. Kraszewski: Polska w czasie trzech rozbiorów 1772–1779. Studia do historii ducha i obyczaju. Warszawa 1902–1903.
• Władysław Konopczyński „Kwestia bałtycka”, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków-Warszawa 2014, ISNB 978-83-62628-52-0.
• Howard Lord: Drugi rozbiór Polski, 1973.
• Wojciech Morawski, Sylwia Szawłowska, Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2006, ISBN 978-83-7436-084-5 .
• R. Rybarski: Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937.
• M. Serejski: Europa a rozbiory Polski, 1970.
• Kazimierz Marian Morawski: Źródło rozbioru Polski, Warszawa 2009.
• Zofia Zielińska, Polska w okowach „Systemu Północnego” 1763–1766, Kraków: ARCANA, 2012, ISBN 978-83-60940-54-9 .
• Mała encyklopedia wojskowa. R-Ż, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1971 .

Linki zewnętrzne

• Marian Drozdowski: Impresje nad czasem dokonania likwidacji I Rzeczypospolitej
• Przyczyny upadku państwowości polskiej w XVIII wieku
• Rozbiory Polski – Publikacje z Federacji Bibliotek Cyfrowych
• Tomasz Paluszyński: Czy Rosja uczestniczyła w pierwszym rozbiorze Polski, czyli co zaborcy zabrali Polsce w trzech rozbiorach. Nowe określenie obszarów rozbiorowych Polski w kontekście analizy przynależności i tożsamości państwowej Księstw Inflanckiego i Kurlandzkiego, prawnopaństwowego stosunku Polski i Litwy oraz podmiotowości Rzeczypospolitej, Poznań 2006
• Radosław Paweł Żurawski Rozważania o upadku i odradzaniu się państw (z okazji setnej rocznicy odzyskania przez Polskę Niepodległości)
• Rozbiory Rzeczypospolitej Obojga Narodów w dawnej kartografii – kolekcja w bibliotece Polona

Historia Polski

Państwo polskie	Państwo pierwszych Piastów Polska w okresie rozbicia dzielnicowego Zjednoczone Królestwo Korona Królestwa Polskiego Rzeczpospolita Obojga Narodów Rzeczpospolita Trojga Narodów Ziemie polskie pod zaborami Księstwo Warszawskie Królestwo Polskie 1815–1832/1917 Królestwo Polskie 1917–1918 II Rzeczpospolita Polska podczas II wojny światowej Okupacja niemiecka ziem polskich 1939–1945 Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941 Polska Rzeczpospolita Ludowa III Rzeczpospolita
Kalendarium	do 1138 1138–1320 1320–1386 1386–1492 1492–1572 1572–1697 1697–1763 1764–1795 1795–1831 1831–1914 1914–1918 1918–1939 1939–1945 1945–1989 od 1989
Działami	Nauka Wojsko Język Sztuka Literatura Filozofia Kobiety LGBT
Pozostałe	Naród polski Język polski Plemiona polskie Władcy Polski Ustrój polityczny Polski Historia konstytucji w Polsce

• Polska
• Polska Ludowa
• Historia