Rozdział Kościoła od państwa w Polsce

Rozdział Kościoła od państwa w Polsce – na przestrzeni wieków w Polsce występowały różne modele stosunków między państwem a Kościołem (związkami wyznaniowymi). Kształt tych stosunków przyjęty po 1989 i ujęty w Konstytucji RP z 1997 określany jest jako „przyjazny rozdział Kościoła od państwa”.

Krzyż w sali plenarnej Sejmu

Historia

II Rzeczpospolita

W okresie II Rzeczypospolitej rozdziału związków wyznaniowych i państwa domagały się między innymi następujące partie polityczne: Polskie Stronnictwo Ludowe – Lewica, Polska Partia Socjalistyczna, Niezależna Partia Chłopska, Komunistyczna Partia Polski, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”, i okresowo Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”. Za rozdziałem opowiadały się także partie mniejszości narodowych^[1].

(c) Kancelaria Senatu Rzeczypospolitej Polskiej , CC BY-SA 3.0 pl

Krzyż na lasce marszałka Senatu RP

PRL

Rozdział Kościoła i państwa został wprowadzony w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na mocy Konstytucji z 22 lipca 1952. W art. 70 ust. 2 stwierdzono: „Kościół jest oddzielony od państwa. Zasady stosunku państwa do kościoła oraz sytuację prawną i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy”. Konsekwencją rozdziału Kościoła od państwa było np. przeniesienie lekcji religii ze szkół do sal katechetycznych (z jednoczesnym zapewnieniem władz państwowych że każda parafia przy której powstanie sala katechetyczna z budżetu państwa będzie otrzymywać 1000 zł miesięcznie)^[2], brak formalnych stosunków dyplomatycznych z Watykanem, pełne opodatkowanie Kościoła, zredukowanie duszpasterstwa wojskowego, brak kapelanów w instytucjach państwowych innych niż wojsko i szpitale^[3].

III Rzeczpospolita

Po zmianie ustroju władze RP umożliwiały coraz silniejszą obecność Kościoła w życiu publicznym. Wyrazem tego było wprowadzenie nauki religii do szkół, utworzenie Ordynariatu Wojskowego i duszpasterstw w służbach mundurowych. W urzędach i szkołach zawieszono krzyże i inne symbole religijne (np. w Sejmie). Państwo finansuje budowę obiektów sakralnych, np. Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie^[4], w której pierwsza msza została odprawiona 11 listopada 2016 roku^[5]. Funkcjonariusze publiczni biorą udział w aktach kultu, czego przykładem jest publiczna modlitwa premiera Mateusza Morawieckiego podczas mszy 1 grudnia 2018 z okazji 27. rocznicy powstania Radia Maryja^[6][7].

Liberalizacja życia społeczno-politycznego, która nastąpiła w wyniku upadku komunizmu w 1989 umożliwiając m.in. działalność partiom chrześcijańskim, domagającym się wzmocnienia pozycji Kościoła katolickiego i zasad chrześcijańskich w życiu publicznym pobudziła też nastroje antyklerykalne^[8]. Typowo antyklerykalny charakter wśród mediów po 1989 obok istniejącego w latach 2000–2020 tygodnika „Fakty i Mity” i założonego przez jego dziennikarzy w 2020 roku tygodnika „Fakty po Mitach”^[9] ma istniejący od 1990 tygodnik „NIE”^[10] oraz powstały w 2000 portal internetowy Racjonalista.pl^[11][12]. W 2010 powstała partia o charakterze antyklerykalnym – Ruch Palikota^[13], która w czasie wyborów parlamentarnych w 2011 zdobyła około 10% głosów i wprowadziła do sejmu 40 posłów^[14]. Ruch Palikota 6 października 2013 przekształcił się w Twój Ruch^[15][16]. Po rozwiązaniu 23 listopada 2013 RACJI Polskiej Lewicy, jej członkowie przystąpili do partii Twój Ruch^[17]. Od 2016 klerykalizacji Polski sprzeciwia się Polska Laicka, stowarzyszenie powstałe z inicjatywy aktora i działacza społecznego Krzysztofa Pieczyńskiego, dążące do stworzenia warunków dla rozwoju otwartego, tolerancyjnego i nowoczesnego społeczeństwa bez wpływu kleru na życie obywateli^[18]. W 2018 i 2019 część działaczy dawnego Ruchu Palikota i partii Twój Ruch zaangażowało się w budowę partii Wiosna Roberta Biedronia^[19] (w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 roku zdobyła 6,06% głosów i wprowadziła trzech posłów do Parlamentu Europejskiego^[20]; partia w 2021 roku została rozwiązana, decydując się na połączenie z Sojuszem Lewicy Demokratycznej pod nazwą Nowa Lewica^[21]), w której programie wyborczym są postulaty o charakterze antyklerykalnym^[22][23][24].

Od 1990 przy kolejnych prezydentach RP byli powoływani kapelani. Stanowisko kapelana prezydenta w tym okresie objęli: ks. Franciszek Cybula (1990–1995), ks. płk Tadeusz Dłubacz (1995–1999), ks. płk Jan Domian (1999–2005), ks. Roman Indrzejczyk (2005–2010), ks. ppłk Krzysztof Kacorzyk (2010–2015), ks. Zbigniew Kras (od 2015)^[25].

Uchwalona w 1997 Konstytucja RP w art. 25 ust. 3 stwierdziła, że „stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”.

W 2004 grupa senatorów (głównie związanych z Sojuszem Lewicy Demokratycznej) złożyła w Senacie RP projekt ustawy o zniesieniu Funduszu Kościelnego (druk nr 771). Przedstawicielem wnioskodawców była senator Krystyna Sienkiewicz. Projekt nie został uchwalony^[26].

Kierowane przez Barbarę Nowacką ugrupowanie polityczne Inicjatywa Polska ogłosiło 6 stycznia 2019 projekt ustawy o świeckim państwie, której celem jest wprowadzenie „pierwszego etapu rozdziału Kościoła od państwa”, czyli zniesienie finansowania religii w szkołach^[27]. W tym samym miesiącu grupa 40 organizacji pozarządowych, w tym pięć partii politycznych (SLD, Razem, Partia Zieloni, Inicjatywa Feministyczna, Wolność i Równość), pod egidą Kongresu Świeckości^[28], przedstawiło projekt ustawy o jawności przychodów kościołów i związków wyznaniowych oraz o likwidacji ich przywilejów finansowych^[29]. Ogłosiły one, że projekt ten będzie przedmiotem obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej^[30].

Wysokość finansowania kościołów i związków wyznaniowych przez państwo w Polsce w 2015 szacowano na 14 mld zł^[31]. W 2018 nauka religii w szkołach kosztowała budżet państwa 1 482 mln zł, a uczyło jej ok. 22 tys. osób^[32].

Kontrowersje

Wśród osób publicznych i przedstawicieli nauki prawa zaznacza się kontrowersja co do tego, czy w Polsce ustanowiona jest zasada rozdziału kościoła i państwa, a jeśli tak, to czy jest ona w wystarczającym stopniu realizowana i czy Polska jest państwem wyznaniowym.

Pogląd, że Konstytucja RP z 1997 wprowadziła rozdział kościoła i państwa

Ujęty w Konstytucji RP z 1997 model stosunków między państwem a kościołem niektórzy komentatorzy określają jako „przyjazny rozdział kościoła od państwa”^[33]. W opinii Michała Pietrzaka „ze sformułowania art. 25 ust. 3 Konstytucji wynika zasada rozdziału Kościoła i państwa”^[34]. Ks. Wojciech Góralski stwierdził odwołując się do art. 25 ust. 3 konstytucji, że „formuła ta to nic innego, jak separacja obu wspólnot (religijnej i politycznej), tyle że przyjazna”^[35]. Prof. Ewa Łętowska uważa, że: „Dzisiaj mamy rozdział Kościoła od państwa, ale taki gorszego sortu. Poprzerastany jak boczek tłuszczem. Kościół wiele osiąga małymi kroczkami i cierpliwością, bo ma czas. A władza mu na to pozwala, bo myśli w horyzoncie czteroletnim – swoich rządów i ryzyka wyborczego”^[36].

Pogląd, że w Polsce nie ma rozdziału kościoła i państwa

Jacek Żakowski dowodząc braku istnienia w Polsce rozdziału Kościoła i państwa wskazuje, że bez katolickiej modlitwy i księdza z kropidłem, akt publiczny jest w Polsce de facto nieważny^[37]. Zdaniem Janusza Palikota brak rozdziału przejawia się w finansowaniu Kościoła przez państwo, uczestniczeniu kleru w uroczystościach państwowych, uprawianiu polityki przez księży oraz braku bezwzględnego stosowania prawa w przypadkach pedofilii z udziałem kleru i w obecności symbolu religijnego w postaci krzyża w Sejmie (gdzie tworzone jest świeckie prawo)^[38]. Były poseł Roman Kotliński uważa, że Polska jest już państwem wyznaniowym^[39]. Paweł Borecki stwierdził: „W Polsce nie ma rozdziału Kościoła od Państwa. W praktyce Kościół uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Wywiera wpływ na sprawowanie władzy publicznej, jest, co tu dużo mówić, siłą rządzącą”^[40].

Podstawowe formy naruszania zasady rozdziału po 1989

Ten artykuł może zawierać twórczość własną lub niezweryfikowane informacje. Pomóż Wikipedii poprawić artykuł na podstawie weryfikowalnych źródeł. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

• umieszczanie symboli religijnych w budynkach publicznych (zob. krzyż sejmowy)
• łączenie uroczystości państwowych z obrzędami religijnymi
• nauka religii w szkołach publicznych, w tym powierzanie katechetom – wbrew przepisom prawa – funkcji wychowawców klasy^[41]
• duszpasterstwo w policji, straży pożarnej, służbie celnej
• finansowanie przez państwo Funduszu Kościelnego
• finansowanie składek na ubezpieczenia społeczne duchownych ze środków publicznych
• finansowanie przez państwo inwestycji sakralnych (np. Świątynia Opatrzności Bożej w Warszawie, Panteon Górnośląski w archikatedrze w Katowicach)
• rygorystyczne prawo antyaborcyjne^[42][43]

Przykłady naruszeń zasady rozdziału po 1989

Ten artykuł może zawierać twórczość własną lub niezweryfikowane informacje. Pomóż Wikipedii poprawić artykuł na podstawie weryfikowalnych źródeł. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

• umieszczanie krzyży i innych symboli religijnych w obiektach publicznych, np. w 2006 w głównej sali rozpraw sądu rejonowego dla Warszawy Pragi Południe (biskup Sławoj Leszek Głódź w trakcie uroczystości poświęcenia obiektu wręczył krzyż wraz z młotkiem i gwoździem prezesowi sądu i ten go na oczach zebranych przybił do ściany)^[44]
• „ziemia za złotówkę”, czyli nagminna sprzedaż na rzecz Kościoła nieruchomości z ponad 90% bonifikatą^[31]
• przyjęcie przez urzędującego prezesa Trybunału Konstytucyjnego Andrzeja Rzeplińskiego w 2015 nadanego mu przez papieża Franciszka odznaczenia Pro Ecclesia et Pontifice (Dla Kościoła i Papieża) za zasługi dla Kościoła i systemu prawnego w Polsce^[45]
• sfinansowanie w 2016 ze środków publicznych ok. 10 proc. (20 mln zł) wydatków związanych z organizacją przez Kościół katolicki Światowych Dni Młodzieży w Krakowie^[30]
• uczczenie w 2017 przez Sejm RP tzw. „objawień” Matki Boskiej w Fatimie i uznanie ich za realne zdarzenie^[46][47]
• współfinansowanie ze środków publicznych budowy Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie, określone głównie jako sfinansowanie Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego (60 milionów złotych do listopada 2016, ok. 90 milionów zł pod koniec 2019)^[48][49]
• finansowanie od 2020 przez budżet państwa, województwo śląskie i miasto Katowice tzw. Panteonu Górnośląskiego w archikatedrze Chrystusa Króla w Katowicach w kwocie minimum 46 mln złotych^[50]
• zakupowanie ze środków publicznych sprzętu liturgicznego (np. zakup monstrancji przez zarząd Portu Gdynia dla bazyliki NMP w Gdyni za 90 tys. zł^[51])
• dokonanie przez kierownictwo państwowej spółki Energa w lutym 2017 „zawierzenia” przedsiębiorstwa „Bożej opatrzności i Matce Najświętszej Gromnicznej”^[52] (ze środków przedsiębiorstwa za mszę zapłacono co najmniej 12 tysięcy złotych, a za dary dla kościoła ponad 5 tysięcy złotych)^[53].
• przekazanie przez państwo w okresie rządów partii Prawo i Sprawiedliwość uprawnień do organizowania adopcji zagranicznych wyłącznie na rzecz instytucji katolickich (wymagają od rodziców adopcyjnych bycia katolikami)^[54][55]
• przywileje podatkowe dla duchownych (płacą średnio dziewięciokrotnie niższe podatki od dochodów niż inni obywatele)^[31]
• wprowadzenie w 2018 do paszportów hasła „BÓG HONOR OJCZYZNA”^[56]
• prowadzona przez księdza modlitwa wszystkich uczestników programu emitowanego przez TVP Info 20 kwietnia 2019^[57]
• ogłaszanie świętych katolickich patronami jednostek samorządu terytorialnego (np. w 2017 województwa kujawsko-pomorskiego, w 2019 województwa małopolskiego)^[58]

Zobacz też

• Bezstronność religijna, światopoglądowa i filozoficzna władz publicznych
• Finansowanie związków wyznaniowych
• Neutralność światopoglądowa państwa
• Państwo świeckie
• Rozdział Kościoła od państwa
• Rozdział Kościoła od państwa w Niemczech
• Ustawa o rozdziale Kościoła od państwa we Francji z 1905 roku

Przypisy