Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Karta tytułowa dzieła Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania... (zawierającego Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią), wydanego nakładem Macieja Szarffenberga

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (De morte prologus, Dialogus inter Mortem et Magistrum Polikarpum) – średniowieczny wierszowany dialog moralistyczno-dydaktyczny, powstały najprawdopodobniej na początku XV wieku. Znany współcześnie z dwóch przekazów. Pierwszy, rękopiśmienny (tzw. przekaz płocki) zapisany został w należącym do Mikołaja z Mirzyńca kodeksie powstałym w latach 1463-1465^[1]. Rękopis ten zaginął podczas II wojny światowej. Przekaz płocki zawierał większą część utworu, pozbawiony był jednak zakończenia. W 1925 roku Jan Łoś zrekonstruował je na podstawie staroruskiego przekładu z XVI wieku^[1]. Drugi przekaz to kompletna wersja drukowana dzieła, wydana nakładem Macieja Szarffenberga w Krakowie w 1542 roku, odkryta przez prof. Wiesława Wydrę w 2017 roku. Dialog ten to najdłuższy znany średniowieczny wiersz polski^[2].

Historia

Utwór nieznanego autora powstał w oparciu o anonimowe łacińskie dzieło Dialogus magistri Policarpi cum Morte, pochodzące z XIV wieku^[3].

Niepełny tekst dzieła był znany z rękopisu, który znajdował się w zbiorach Biblioteki Seminaryjnej w Płocku (sygn. 91). Manuskrypt ten powstał w latach 1463-1465 i należał do Mikołaja z Mirzyńca, doktora prawa kanonicznego oraz kanonika płockiego, który zmarł w 1475^[2]. Zapisu utworu dokonał prawdopodobnie około 1463 bratanek Mikołaja, Dawid z Mirzyńca^[4]. Rękopiśmienny utwór był częścią kodeksu liczącego 463 karty i zawierającego głównie kazania. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią znajdowała się na karcie 272. Manuskrypt zaginął podczas II wojny światowej^[3][2].

1 lipca 2018 roku Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu poinformował, że prof. Wiesław Wydra odnalazł w Bibliotece Uniwersyteckiej w Erlangen^[5] nieznane drukowane wydanie utworu pochodzące z 1542 roku, które w odróżnieniu od znanej dotąd wersji zachowało się w całości. Pełna treść utworu zawiera 916 wersów^[6]. Jest to druk Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania, książki wyborne ku polepszeniu żywota ludzkiego użyteczne, w których ukazuje srogości i gorzkość jej. Teraz nowo nieco przydano wydany przez Macieja Scharffenberga w 1542 roku^[3]. Oprócz tekstu Rozmowy… edycja zawiera dialog Śmierci z Kmotrem^[3].

7 listopada 2018 roku ukazała się książka „Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania…”. Nieznany drukowany przekaz „Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią” z 1542 r., która jest przygotowaną przez prof. Wydrę edycją krytyczną odnalezionego druku^[7]. Publikacja składa się z trzech części – krytycznego wstępu, transkrypcji odnalezionego druku (na stronach nieparzystych transkrypcja, na stronach parzystych aparat krytyczny) oraz zestawienia przekazu drukowanego z rękopiśmiennym przekazem płockim^[1]. Po wewnętrznej stronie tylnej okładziny książki umieszczone zostało – w formie osobnej, 40-stronicowej broszury – faksymile Scharffenbergowego druku w skali 1:1 (105 × 155 mm^[5]).

Dzięki przekazowi drukowanemu czytelnik poznaje więcej postaci biorących udział w „tańcu Śmierci” (jak podaje prof. Wydra – są to m.in. „szewc, krawiec, ślosarz, »baby, co czarują«”)^[1]. Dodany dialog Śmierci z Kmotrem jest opowieścią Śmierci o tym, jak pewnego razu wóz, którym jechała, utknął w błocie. Przechodzący obok Kmotr pomógł jej się z niego wydostać i zaprosił ją na chrzciny swego dziecka. Podczas zabawy Śmierć rozpoczęła taniec z kosą, pozbawiając życia wielu współbiesiadników. Po biesiadzie Kmotr poprosił ją o to, by pozwoliła mu żyć na świecie wiecznie i nigdy po niego nie przyszła. Śmierć, wyjaśniwszy, że tego uczynić nie może, obiecała mu, że przyjdzie po niego dopiero w późnej starości. Dialog kończy humorystyczna sytuacja, w której Kmotr (już jako starzec) przebiera się za cielę, każe się przywiązać do kołka i ukrywa przed Śmiercią wśród zwierząt hodowlanych. Śmierć nie daje się oszukać i rozpoznaje swego rozmówcę^[1].

Kwestia autorstwa

Utwór jest dziełem anonimowym jednak badacze języka oraz historycy starają się ustalić jego autorstwo. Dzieło przypisywane jest bratankowi Mikołaja z Mirzyńca - magistrowi sztuk wyzwolonych, kanonikowi płockiemu Dawidowi z Mirzyńca choć niektórzy badacze uznają go jedynie za kopistę, który przepisał wiersz innego autora^[2]. Według Wiesława Wydry autorem odnalezionej w bibliotece w Erlangen późniejszej wersji drukowanej może być także Mikołaj Rej^[3].

Znaczenie

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest uznawana za najcenniejszy zabytek średniowiecznej poezji świeckiej w języku polskim. Wpływ na to ma:

• obszerność dzieła (498 wersów w wersji rękopiśmiennej, 916 wersów w wersji drukowanej),
• motyw danse macabre ukazany w utworze,
• moralistyczno-dydaktyczny cel dzieła: przygotowanie człowieka do śmierci,
• forma dialogu,
• sceny obyczajowe z życia przedstawicieli różnych stanów.

Wzory

Nieznany polski autor, pisząc Rozmowę..., wzorował się na XII-wiecznym wierszu Dialogus mortis cum homine i innych łacińskich redakcjach utworu krążących w odpisach. Mimo tego polska wersja jest dość oryginalna.

Uczestnicy dialogu

• Polikarp – osoba uczona, której mądrość jest często podkreślana w tekście.
• Śmierć – chudy, blady, łysy, pożółkły, bez nosa i warg, odsłaniający żebra, nagi, przepasany chustą gnijący trup kobiety. W ręku trzyma kosę. Jej wygląd przypomina o tym, jak znikome i krótkie jest życie, a także ukazuje bardzo realistyczny wygląd ludzkiego ciała po śmierci.
• Kmotr – (tylko w przekazie drukowanym^[1]) młody człowiek, który spotyka uwięzioną w błocie Śmierć, pomaga jej i zaprasza na chrzciny.

Portret Śmierci średniowiecznej

• została poczęta wraz z zerwaniem przez Ewę owocu z drzewa poznania dobra i zła, a narodziła się w momencie skosztowania wcześniej wspomnianego owocu przez pierwszego mężczyznę – Adama,
• wykonuje zadanie otrzymane od Boga i niczym nie można jej przekupić,
• ma niewyobrażalną władzę, pod którą uginają się najwięksi,
• wie, że dosięgnie ostatecznie każdego człowieka,
• podczas Sądu Ostatecznego będzie prowadziła grzeszników do piekła, po czym zniknie,
• jest tylko siłą roboczą, bo decyzje o śmierci podejmuje Bóg,
• jest postacią odrażającą, a mimo to niektórzy chcą, a wręcz pragną się z nią spotkać,
• jedyną osobą, która oparła się jej kosie, był Chrystus, posiadający boską moc.

Humor w utworze

Cechą, która wyróżnia tekst polski spośród innych, jest humor. Utwór satyrycznie ukazuje: mnichów i plebanów, karczmarzy oszukujących ludzi przy nalewaniu piwa, tłuste kobiety, nieuczciwych lekarzy, przekupnych i niesprawiedliwych sędziów. W części utworu zawierającej rozmowę Śmierci z Kmotrem, poznaną dzięki odkryciu drukowanego przekazu, komiczny charakter ma m.in. scena, w której Kmotr – próbując uciec przed Śmiercią – goli się na łyso, każe się przywiązać do kołka i udaje zwierzę.

Przypisy

Bibliografia

• Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984, s. 267-277. ISBN 83-04-01568-4.
• Polska poezja świecka XV wieku, oprac. M. Włodarski, Wrocław - Warszawa - Kraków 1997, BN I, 60.
• „Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania…”. Nieznany drukowany przekaz „Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią” z 1542 r., wydał Wiesław Wydra, Poznań 2018.
• Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.

Linki zewnętrzne

• Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią w serwisie Wolne Lektury