Rozstaw szyn

Rozstaw szyn
Splot – Tor – Tor tramwajowy
Kolej szerokotorowa   Breitspurbahn 3000 mm (118,1 in)   Rozstaw brunelowski 2140 mm (84,3 in)   Rozstaw indyjski 1676 mm (66,0 in)   Rozstaw iberyjski 1668 mm (65,7 in)   Rozstaw irlandzki 1600 mm (63,0 in)   Rozstaw rosyjski 1520 mm (59,8 in) Kolej normalnotorowa   Rozstaw standardowy (tzw. stephensonowski) 1435 mm (56,5 in) Kolej wąskotorowa   Rozstaw szkocki 1372 mm (54,0 in)   Rozstaw przylądkowy 1067 mm (42,0 in)   Rozstaw metrowy 1000 mm (39,4 in)   Rozstaw trójstopowy 914 mm (36,0 in)   Rozstaw 785 mm 785 mm (30,9 in)   Rozstaw bośniacki 760 mm (29,9 in)   Rozstaw 750 mm 750 mm (29,5 in)   Rozstaw 600 mm 600 mm (19,7 in) Inne   Rozstaw piętnastocalowy 381 mm (15,0 in)
Portal:Transport szynowy

Rozstaw szyn (inaczej szerokość toru^[1]) – najmniejsza odległość między liniami prostopadłymi do powierzchni tocznej, przecinającymi każdy profil główki szyny w zakresie od 0 do 14 mm poniżej powierzchni tocznej^[2].

W Polsce szerokość ta, mierzona 14 mm poniżej górnej powierzchni szyn, wynosi na liniach normalnotorowych 1435 mm. Czym innym jest odległość między osiami główek szyn (wynosi 1500 mm).

Oprócz rozstawu normalnego, 1435 mm, istnieje kilka podstawowych rozstawów stosowanych w różnych państwach na liniach kolei sieci krajowej: 1000 mm, 1067 mm, 1520 mm, 1600 mm, 1668 mm, 1676 mm.

Niejednokrotnie konieczność prowadzenia pociągów różnych rozstawów tą samą trasą spowodowało budowę torów trój- lub czteroszynowych (w splocie). Splot trójszynowy stosować można tam, gdzie różnica rozstawu jest na tyle duża, by dało się umieścić dwie szyny obok siebie.

Istnieje pewna tolerancja, z którą pociągi jednego rozstawu mogą korzystać z toru innego rozstawu. Na przykład tor o prześwicie 1520 mm jest praktycznie kompatybilny z torem 1524 mm (ruch między Rosją i Finlandią odbywa się bez zmiany rozstawu kół – 1524 mm tor fiński i dawny rosyjski, tzw. carski). Różnica mogła być jeszcze większa: w USA pociągi rozstawu 1435 mm mogły używać torów o prześwicie 1448 mm. Przy odpowiednio szerokich obręczach kół mogły też używać toru 1473 mm.

Przegląd najpopularniejszych rozstawów szyn

Pogrubiono rozstawy nadal eksploatowane

Waldenburgerbahn; tor 750 mm

Rozstawy wąskotorowe^[3]

• 600 mm – wiele kolei w Polsce, w szczególności koleje leśne i przemysłowe, m.in. nadal eksploatowana kolejka turystyczna Maltanka w Poznaniu, Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała (rozstaw pierwotny), Wyrzyska Kolejka Powiatowa (głównie kojarzona ze stacją Białośliwie Wąskotorowe)
• 610 mm
  • Darjeeling Himalayan Rly. 1879; także inne koleje w Indiach
  • sieć kolei rolniczych w prowincji Al-Dżazira w Sudanie
• 750 mm – Waldenburgerbahn pod Liestal, Szwajcaria; wiele kolei w Polsce, np. Koszalińskie Koleje Wąskotorowe (przed przekuciem), kolej Przeworsk – Dynów (Przeworska Kolej Dojazdowa, rozstaw obecny), Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała (rozstaw obecny), Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa, Żuławska Kolej Dojazdowa, Starachowicka Kolej Wąskotorowa, kolejki na Kujawach, Ełcka Kolej Wąskotorowa i in.
• 760 mm
  • tzw. „bośniacki”, rozstaw popularny w Austro-Węgrzech (m.in. 1904 Przeworska Kolej Dojazdowa – rozstaw pierwotny), Bieszczadzka Kolejka Leśna (przed przekuciem), Jindřichohradecké místní dráhy (w Czechach), wąskotorówka osobłoska (w Czechach), Kisucko-Orawska Kolej Leśna (na Słowacji), 1910–1970 tramwaje w Dubrowniku, Ósemka Szargańska
  • pojawia się również w 1869 w Afryce południowej jako jeden z dwóch pierwotnych rozstawów przed adaptacją „rozstawu przylądkowego” jako standardowego dla sieci krajowej
• 762 mm – liczne linie, m.in.:
  • kolej FC Antofagasta a Bolivia w l. 1883–1928
  • tramwaje w Port-au-Prince (Haiti, 1878–1932)
  • Indie: Kalka-Shimla Rly., 1903
  • tramwaje w Pusanie (Korea, 1910–1933)
• 785 mm – Górnośląskie Koleje Wąskotorowe, pierwotnie także tramwaje w regionie górnośląskim (1894–1951), Parkowa Kolej Wąskotorowa w Chorzowie (od 2014)
• 800 mm – Kolejka Wilanowska 1892, także inne kolejki dojazdowe pod Warszawą
• 891 mm – wiele kolei prywatnych w Szwecji; zachowana Roslagsbanan pod Sztokholmem (3 stopy szwedzkie)
• 900 mm – tramwaje w Krakowie (w 1953 pozostałości linii przekuto na tor 1435 mm), Lizbonie i Linzu; kolejka turystyczna w WPKiW w Chorzowie (1966–2011); tramwaj konny w Mrozach; Bäderbahn Molli w Niemczech
• 914 mm:
  • pojedyncze linie w USA, m.in. Durango & Silverton Narrow Gauge RR (1882)
  • dominujący rozstaw irlandzkich kolejek wąskotorowych
  • wiele linii w Andach i Ameryce Środkowej
• 925 mm – tramwaje w Chemnitz do 1988
• 950 mm – kolejki dojazdowe we Włoszech, m.in. Circumvesuviana

Tor metrowy, Uganda Railway pod Mombasą w Kenii

(c) っ, CC-BY-SA-3.0

Tor trójszynowy umożliwiający jazdę pociągów o rozstawie kół 1067 mm i 1435 mm; koleje Odakyū i Hakone tozan, okolice Jokohamy

Rozstawy średnie

Kategoria wyróżniana w państwach, gdzie rozstawy z tego przedziału są podstawowe na sieci krajowej; w Polsce grupę tę włącza się do „torów wąskich”.

• 1000 mm – tzw. „metrowy”, wiele sieci kolejowych i tramwajowych na całym świecie, m.in.:
  • Czechy: koleje linowo-terenowe w Karlowych Warach
  • Hiszpania, koleje wąskotorowe: od 1852
  • Brazylia, EF Leopoldina pod Rio de Janeiro, 1853
  • Indie, kolej Delhi – Farukh Nagar; w XX w. duża sieć w Bengalu Wschodnim
  • Argentyna: kolej Cordoba – Tucuman, 1873; tzw. „trocha angosta”
  • Malaje, od 1885
  • koleje w Boliwii
  • Kenia, Uganda: Uganda Rly., 1896
  • cała sieć kolejowa Madagaskaru (854 km)
  • Polska:
    • wąskotorówki: Nadmorska Kolej Wąskotorowa, Koszalińska Kolej Wąskotorowa, Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa; nieistniejące: kolejka turystyczna w WPKiW w Chorzowie (1957–1966), wiele wąskotorówek na Pomorzu Zachodnim
    • sieci tramwajowe: Łódź (z liniami podmiejskimi), Bydgoszcz, Toruń, Elbląg i Grudziądz; sieci nieistniejące: Bielsko-Biała (1895–1971), Cieszyn (1911–1921), Inowrocław (1912–1962), Jelenia Góra (1897–1969), Legnica (1898–1968), Olsztyn (1907–1965), Słupsk (1910–1959), Szczekociny (1915–1935, konny), Tarnów (1911–1942), Wałbrzych (1898–1966)
  • Słowacja: Tatrzańskie Koleje Elektryczne, kolej zębata Szczyrba – Szczyrbskie Jezioro
  • Ukraina: tramwaje we Lwowie, w Winnicy i Eupatorii
  • Rosja: tramwaje w Królewcu, Astrachaniu (1900–1959)
  • Niemcy: tramwaje w Bielefeld, Görlitz, Chociebużu, Gocie, Jenie, Gerze, Halle, Halberstadt, Naumburgu i inne
• 1009 mm – tramwaje w Sofii
• 1050 mm – Palestyna, Arabia: Kolej Hidżaska 1908; także inne koleje regionu
• 1067 mm – tzw. „przylądkowy”:
  • niepotwierdzone zastosowanie – Rosja, kolej kopalniana na Ałtaju, 1806
  • Australia, Queensland, linia Ipswich – Grandchester 1865 więcej informacji: Historia kolei w Australii i Oceanii
  • Nowa Zelandia więcej informacji: Historia kolei w Australii i Oceanii
  • Japonia, linia Tokio – Jokohama, 1872; większość torów kolei japońskich
  • San Francisco, tramwaje linowe, 1873
  • Kraj Przylądkowy i Natal: od 1874 rozstaw standardowy na sieci południowoafrykańskiej; konwersja kolei z toru normalnego i 760 mm
  • Sudan i Sudan południowy 1897 więcej informacji: kolej w Sudanie, kolej w Sudanie Południowym
  • Estonia – sieć tramwajowa w Tallinie
• 1100 mm – Niemcy, Braunschweiger Verkehrs-AG, 1879
• 1101 mm – Szwecja, Fryckstads Järnväg, 1849
• 1106 mm – kolej konna Budziejowice – Linz 1827 (3½ stopy austriackiej)
• 1200 mm – kolej zębata Rheineck – Walzenhausen (Szwajcaria)^[4]
• 1219 mm – tramwaje w Bradford 1884, Glasgow Subway 1896 (4 stopy brytyjskie)
• 1372 mm – tzw. „szkocki” (4 stopy bryt. 6 cali):
  • pierwotnie wiele kolei w Szkocji, m.in. Ardrossan & Johnstone Rly., 1810
  • Japonia, tramwaje tokijskie (zachowane dwie linie), Keiō Dentetsu, jedna linia metra

Rozstaw normalnotorowy^[3]

• 1435 mm (4 stopy bryt. 8½ cala) – tzw. „stephensonowski” albo „normalny”^[5]: Anglia, kolej Stockton & Darlington Rly. (1825); potem wiele kolei i tramwajów na całym świecie; o przyjęciu tego rozstawu jako standardowego zadecydowała zapewne jego popularność w krajach, gdzie kolej rozwinęła się najwcześniej: Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji, północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych. Rozstaw normalny jest również zastosowany na większości polskiej sieci kolejowej.

Melbourne, tory 1600 mm

Great Western Rly., tor „brunelowski”

Rozstawy szerokotorowe^[3]

• 1445 mm
  • tramwaje w Mediolanie, Turynie i Rzymie
  • metro w Madrycie
• 1448 mm – tzw. „pensylwański”, typowy dla Pennsylvania RR, w USA; używały go pociągi normalnotorowe; po 1886 stopniowa konwersja na rozstaw normalny
• 1450 mm – tramwaje w Dreźnie
• 1458 mm – tramwaje w Lipsku
• 1473 mm – dawny popularny rozstaw torów w stanach Ohio i New Jersey (lata 30. i 40. XIX wieku), które były zbudowane z szyn drewnianych z żelaznym okuciem powierzchni jezdnej; tzw. Ohio broad gauge
• 1495 mm – tramwaje w Toronto; potem także metro w Toronto
• 1520 mm – tzw. „rosyjski” (nowy), standardowy dla państw byłego ZSRR, zastosowany również w Polsce na linii LHS
• 1524 mm – tzw. „rosyjski” (stary):
  • USA: wiele kolei w stanach południowych w połowie XIX w. (5 stóp brytyjskich); konwersja większości na 1448 mm w 1886
  • Rosja, Николаевская ж.д., przed 1851
  • standardowy w Finlandii i w Estonii
• 1525 mm – tramwaje w Warszawie^[6] (przebudowę torów na prześwit 1435 mm zakończono w 1950)^[7]
• 1575 mm – Irlandia, Dublin & Drogheda Rly., rozstaw pierwotny
• 1581 mm – tzw. „pensylwański rozstaw tramwajowy”, obecnie tramwaje w Filadelfii i Pittsburgu (5 stóp bryt. 2¼ cala)
• 1588 mm – tramwaje w Nowym Orleanie
• 1600 mm – tzw. „irlandzki” (5 stóp bryt. 3 cale):
  • Irlandia, wprowadzony zaleceniem z 1845
  • Australia, Wiktoria: kolej Melbourne & Hobson’s Bay Rly., 1854
  • Brazylia, São Paulo Railway, 1867
• 1638 mm – tramwaje w Baltimore
• 1664 mm – pierwotny rozstaw kolei portugalskich (5 stóp portugalskich)
• 1668 mm – wspólny rozstaw „iberyjski”; obowiązujący standard sieci Hiszpanii i Portugalii
• 1672 mm – kolej Barcelona – Mataró, Katalonia, 1848 (6 stóp katalońskich); pierwotnie podstawowy na sieci hiszpańskiej
• 1676 mm – tzw. „brytyjski rozstaw kolonialny” (5½ stopy brytyjskiej):
  • Kanada, Champlain & St. Lawrence RR, 1836; później podstawowy w Kanadzie do 1870; następnie przejście na tor normalny dla integracji z kolejami USA
  • Indie, Great Indian Peninsular Rly. linia Bombaj – Thana, 1853; tzw. broad gauge
  • rozstaw standardowy w Indiach, Pakistanie, Bangladeszu i Sri Lance
  • Argentyna, kolej Parque – Floresta, 1857; tzw. „trocha ancha”
  • USA, San Francisco, kolej BART, 1972
• 1825 mm – Rosja, kolej Царскосельская ж.д., tor pierwotny, 1836
• 1880 mm – Irlandia, Ulster Rly., rozstaw pierwotny
• 1945 mm – Holandia, kolej HSM, 1839–1866
• 2000 mm – Szkocja, CairnGorm
• 2140 mm – tzw. Brunel gauge, Anglia, kolej Great Western Rly., 1838–1892
• 3000 mm (także 4000 mm i 6500 mm) – tak zwana Breitspurbahn – kolej planowana w czasach III Rzeszy

Przypisy

Linki zewnętrzne

• J. B. Calvert, The Ohio Broad Gauge and Other Fables