Ruch Narodowo-Radykalny

Przemówienie przywódcy RNR Falanga – Bolesława Piaseckiego (11 listopada 1937). Na pierwszym planie widoczny również członek „Falangi” z naszywką na mundurze przedstawiajacą flagę organizacji.

Ruch Narodowo-Radykalny Falanga, Falanga, pot. ONR-Falanga – polska nielegalna^[2] narodowo-radykalna, określana jako faszyzująca^[3][4] lub faszystowska^[5][6] formacja polityczna w II Rzeczypospolitej^[7]. Sami działacze „Falangi” określali się często mianem „Ruchu Młodych”, a przez przeciwników politycznych nazywani byli od inicjałów przywódcy – Bolesława Piaseckiego – „bepistami”. Sam Piasecki otwarcie określał RNR „Falangę” jako organizację faszystowską^[8].

Organizacja była jedną z dwóch frakcji, które powstały na skutek rozłamu w ONR w 1935. Prowadziła działalność bojówkarską i terrorystyczną, m.in. jej członkowie strzelali do pochodu pierwszomajowego Bundu, w zamachu zostało rannych kilka osób, zginęło 8-letnie dziecko. W ramach działalności terrorystycznej Falanga organizowała także zamachy bombowe (np. na siedzibę Związku Nauczycielstwa Polskiego w Łodzi, zginęła jedna osoba a cztery zostały ranne).

Kluczowe elementy ideologii Falangi to: nacjonalizm, antysemityzm, antykomunizm, antydemokratyzm. Za ustrój idealny ideologowie ugrupowania uważali państwo totalitarne.

Historia

Geneza

RNR „Falanga” powstał wiosną 1935, w wyniku rozłamu wśród działaczy zdelegalizowanego latem 1934 Obozu Narodowo-Radykalnego^[9]. Różnice zdań pomiędzy działaczami ONR istniały już w okresie legalnej działalności obozu. W okresie osadzenia w obozie w Berezie Kartuskiej różnice uległy zaostrzeniu. Wyklarowały się dwie grupy, jedna skupiona dookoła Henryka Rossmana (późniejsza grupa ONR ABC) i druga dookoła Bolesława Piaseckiego (Falanga)^[9]. Głównym powodem rozłamu był stosunek do Stronnictwa Narodowego. Grupa Piaseckiego oczekiwała całkowitego zerwania z SN, Rossman chciał zachować poprawne stosunki. Poza tym Piasecki opowiadał się za działalnością terrorystyczną, co było odrzucane przez działaczy ONR skupionych dookoła Rossmana^[10]. Grupa ABC odrzucała także zasadę wodzostwa, którą propagowała Falanga^[11]. Istotne były też różnice zdań w kwestiach organizacyjnych. Piasecki był przeciwny zarządzaniu za pośrednictwem tajnych organizacji. Grupa ONR ABC była natomiast kierowana przez tajną Organizację Polską^[11].

Zjazd organizacyjny RNR odbył się 28 czerwca 1935 w Kątach w powiecie bielskim. Udział wzięło 20 osób. Po zakończeniu zjazdu wszyscy uczestnicy zostali aresztowani^[12]. Następnie w listopadzie 1936 skazano uczestników na rok więzienia za przynależność do nielegalnej organizacji, kary zostały jednak darowane na mocy amnestii^[13].

Liczebność

Początkowo była to niewielka liczebnie organizacja o charakterze kadrowym (nigdy nie była ruchem masowym). Falanga była organizacją nielegalną, co powoduje trudności przy ustalaniu liczby członków. Historycy szacują, że w okresie największej aktywności RNR w 1937 do ugrupowania mogło należeć około 5000 osób^[1]. Według danych policyjnych w czerwcu 1938 do organizacji należało 607 członków^[14]. O liczebności sympatyków możemy także wnioskować na podstawie danych o dystrybucji głównego pisma „Falanga” w lutym 1938 sprzedaż wynosiła 4500 egzemplarzy^[14] na terenie Warszawy i okolic oraz 25000 na terenie całego kraju^[15]. Największe wydarzenie zorganizowane przez Falangę w Warszawie, wiec w cyrku Staniewskich w 1937 zgromadził według różnych szacunków od 1000–3000 uczestników^[16]. Członkami była głównie młodzież pracująca, uczniowie szkół średnich oraz studenci^[17].

Działalność terrorystyczna

Bolesław Piasecki, przywódca RNR Falanga

RNR posiadał zorganizowaną bojówkę, która nosiła nazwę Narodowa Organizacja Bojowa „Życie i Śmierć dla Narodu”. Na jej czele stał początkowo Zygmunt Dziarmaga, Andrzej Kułakowski, Bolesław Jamontt, następnie Zygmunt Przetakiewicz^[12].

Bojówka ostro występowała przeciwko Żydom. Jej działalność polegała na demolowaniu sklepów, lokali i mieszkań żydowskich^[18].

Szczególne nasilenie działalności terrorystycznej przypada na okres wiosny i lata 1937^[19]. Wtedy właśnie miała miejsce najbardziej brutalna akcja Falangi – oddanie strzałów do pochodu pierwszomajowego Bundu. Zginęło jedno pięcioletnie dziecko, kilka osób, w tym 8-letni chłopiec, zostało rannych^[20][21]. Oprócz tego organizacja podłożyła petardy w redakcji żydowskiego czasopisma „Nasz Przegląd”, co spowodowało poważne zniszczenia^[22]. RNR dokonał także kilku ataków bombowych na siedziby Związku Nauczycielstwa Polskiego. W jednym z nich, w Łodzi, zginęła jedna osoba a cztery osoby zostały ranne^[23]. Inny atak miał miejsce w miejscowości Przytyk, RNR obrzucił domy żydowskie bombami zapalającymi (dodatkowo przerywając kabel telefoniczny tak, by nie dało się wezwać straży pożarnej)^[24]. 26 września 1937 bojówka RNR ostrzelała lokal Bundu, rzuciła bomby na siedzibę młodzieży socjalistycznej i podłożyła petardę pod siedzibę redakcji żydowskiego pisma „5 rano”^[24]. 1 maja 1938 RNR podłożył bombę na placu Muranowskim w Warszawie, ranne zostały dwie osoby^[25]. Tego samego dnia we Lwowie członkowie Falangi rzucili petardy na pochód 1-majowy, 40 osób zostało rannych, z czego 7 ciężko, jednej z ofiar wybuch urwał dłoń i część przedramienia^[25].

Pretekstem do przemocy były prowadzone przez Falangę akcje bojkotu handlu żydowskiego. Podczas prób blokad sklepów żydowskich dochodziło do pobić handlarzy żydowskich^[26]. Falanga z tryumfem informowała, że „fala antysemityzmu ogarnia Polskę” i „wielu Żydów jest poturbowanych” na skutek akcji bojkotowej^[27]. Przykładem działalności Falangi w tej kwestii mogą być wydarzenia z 8 grudnia 1938, gdy 20 członków bojówki uzbrojonych w pałki i łomy zaatakowało stragany żydowskie w Piasecznie^[28].

Na terenie Pomorza falangiści zwalczali wpływy NSDAP i V kolumny. Cieszyli się też poparciem niektórych kręgów polskiego ziemiaństwa, które w części finansowało działalność ugrupowania.

Relacje z ONR ABC

Falanga wrogo odnosiła się do konkurencyjnej frakcji ONR ABC. Do szczególnej eskalacji konfliktu doszło w 1937^[29]. Wydawane przez ONR-ABC pismo „ABC” publikowało w tym okresie liczne artykuły opisujące malwersacje finansowe członka RNR Aleksandra Sendlikowskiego^[29]. W zemście za te artykuły bojówka Falangi pobiła jednego z liderów ONR-ABC Tadeusza Gluzińskiego^[29]. RNR zorganizowało także napad na innego działacza ONR-ABC Jana Korolca^[29], napadnięto także na redakcję pisma „ABC”^[30]. ONR-ABC odpowiedziało na te ataki pobiciem Wojciecha Wasiutyńskiego i próbą pobicia Bolesława Piaseckiego (Piasecki podobno odpędził napastników rewolwerem)^[30].

Próba przejęcia młodzieżówki OZN (1937)

W 1937 Bolesław Piasecki nawiązał kontakt z nacjonalistycznie nastawionymi politykami sanacji związanymi z Obozem Zjednoczenia Narodowego^[31]. Adam Koc przywódca OZN przyjaźnie odnosił się do Falangi^[31]. RNR działało wówczas nielegalnie, co utrudniało rozwój organizacji, Piasecki pragnął zalegalizować działalność, nawiązanie kontaktów z OZN dawało także możliwość pozyskania funduszy państwowych^[31]. W rezultacie ustaleń z Kocem szefem Związku Młodej Polski (młodzieżówki OZN) – został związany z Piaseckim były działacz ONR, nie należący do RNR, Jerzy Rutkowski^[32], a wiele kierowniczych stanowisk objęli członkowie Falangi. Decyzję o nawiązaniu relacji z OZN Piasecki podjął samodzielnie (bez poinformowania czy dyskusji z innymi członkami RNR), wywołała ona zaskoczenie i wątpliwości anty-sanacyjnie nastawionych członków Falangi^[33].

Kulminacją wpływów Falangi był legalny wiec w budynku braci Staniewskich, który miał miejsce 28 listopada 1937^[16]. W wiecu wzięło udział około 1000-3000 osób, przemawiał Piasecki, który pozdrowił zebranych salutem rzymskim. Wydarzenie wywołało kontrowersje w Warszawie i doprowadziło do zerwania dobrych relacji z sanacją. Początkiem 1938 przychylny Falandze szef OZN Adam Koc został zmuszony do rezygnacji, a RNR stracił swoje wpływy w OZN.

Przyjazny Falandze szef OZN Adam Koc przed mikrofonem radiowym, podczas wygłaszania deklaracji ideowo-politycznej OZN (21 lutego 1937)

Kryzys

Po zerwaniu współpracy z sanacją Falanga zaczęła przeżywać kryzys, co doprowadziło do secesji oraz spadku zaufania do wodza – Bolesława Piaseckiego, który w przededniu wojny zawiesił działalność RNR.

W 1939 współpracę z Falangą nawiązał dziennikarz Stanisław Brochwicz, agent wywiadu niemieckiego i zadeklarowany sympatyk nazizmu^[34]. Ze względu na to, że Brochwicz jawnie propagował nazizm, redakcje wszystkich czasopism poza Falangą zerwały z nim współpracę^[34]. Brochwicz był zafascynowany Falangą, uważał, że jej program jest podobny do nazizmu. Jak pisał: „zbliżyłem się do kół narodowo-radykalnych ponieważ ich program najbardziej zbliżony jest do narodowego socjalizmu, głoszonego w Niemczech przez Adolfa Hitlera”^[34][35]. Brochwicz publikował na łamach Falangi artykuły gloryfikujące nazizm^[36][37]. W 1939 Brochwicz zachęcał Bolesława Piaseckiego do współpracy z Niemcami^[36]. Wzbudziło to podejrzenia Piaseckiego, który nakazał śledzić Brochwicza, wywiad Falangi ustalił, że jest on agentem niemieckim i przekazał tę informacje polskiemu wywiadowi. Brochwicz został skazany na karę śmierci, wyroku jednak nie wykonano^[36].

Po wrześniu 1939 wielu członków RNR-Falanga działało w wywodzącej się z tego środowiska konspiracyjnej organizacji Konfederacja Narodu^[38], ale także w innych organizacjach niepodległościowych, zwłaszcza o profilu narodowym.

Niektórzy działacze Falangi, w tym jeden z liderów organizacji warszawskiej Andrzej Świetlicki utworzyli (wspólnie z Brochwiczem) Narodową Organizację Radykalną, która podjęła próbę kolaboracji z Niemcami i współorganizowała pogrom wielkanocny^[39]. Nie jest jasne, czy NOR powstał na zlecenie przywódcy Falangi Bolesława Piaseckiego czy też nie, istnieją w tej kwestii rozbieżne relacje^[40].

Ideologia

Fragment czasopisma „Falanga” publikowanego przez RNR Falanga nr 16 z 1938.^[41]

RNR w zakresie organizacji, części ideologii i form zewnętrznych (elementy kultu wodza, salut rzymski, stylistyka symbolów partyjnych itp.) wyraźnie nawiązywał do faszystowskich wzorów włoskich i niemieckich. Również w Hiszpanii działała partia o podobnym profilu i o nazwie Falanga.

Program organizacji został opublikowany w 1937^[14] w publikacji pod tytułem Zasady Programu Narodowo-Radykalnego.

Koncepcja ustrojowa – totalitaryzm

Falanga otwarcie opowiadała się za totalitaryzmem i przeciwko demokracji^[a][42][43]. Postulowano budowę państwa zorganizowanego hierarchicznie, w którym każda jednostka podlega zwierzchnikowi, na czele państwa znajduje się wódz. Uważano, że totalitaryzm jest pożądany, jeśli jest zgodny z katolicyzmem^[42]. Program Falangi postulował budowę Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Państwo to miało być zarządzane przez Organizację Polityczną Narodu, która miałaby odgrywać rolę monopartii^[44][45]. Wszystkie inne partie polityczne poza Organizacją Polityczną Narodu miały być zlikwidowane. Hierarchia w OPN miała być opartą na cechach charakteru, im lepszy charakter tym wyżej dana jednostka znajdowałaby się w hierarchii. O tym, jaki dana osoba ma charakter decydować miałaby partia. Udział w OPN miał być teoretycznie dobrowolny, ale działalność wszystkich innych partii miała być zakazana, a udział w OPN był warunkiem zdobycia pracy i udziału w życiu społecznym, trudno więc mówić o dobrowolności. W OPN skoncentrowana byłaby pełnia władzy politycznej w państwie, organizacja zajmowałaby się szczegółowym nadzorem i kontrolą życia jednostki^[46]. Uważano, że ideologia narodowo-radykalna jest jedyną słuszną, wszystkie inne poglądy i ideologię (zwłaszcza te prodemokratyczne) będą w projektowanym państwie zwalczane^[47]. Partia miała także kontrolować życie gospodarcze kraju^[44].

Postulowano także powołanie Powszechnej Organizacji Wychowawczej, która wspólnie z rodziną, kościołem katolickim i armią miała wychować „nowy typ człowieka”^[44].

Antysemityzm

Pikieta studentów-członków ONR z antyżydowskimi transparentami (m.in. Żądamy ghetta dla Żydów i obniżki opłat oraz Śmierć żydo-komunie) na Bramie Głównej Uniwersytetu Warszawskiego (1936)

Antysemityzm Falangi polegał na przekonaniu, że Żydzi są największym wrogiem narodu polskiego^[b][48]. Wszystkie negatywne zdaniem Falangi zjawiska – takie jak demokracja, komunizm czy kapitalizm – były wiązane z Żydami^[49]. Publicyści ugrupowania uważali, że Żydzi reprezentują szatana^[c]. Ich zdaniem Żydzi wywierają szkodliwy wpływ na życie społeczne w sposób ukryty, poprzez działalność w tajnych stowarzyszeniach^[50]. Propaganda Falangi szczególnie mocno propagowała tezę, że komunizm jest spiskiem żydowskim, którego celem jest zdobycie władzy nad światem^[51].

Falanga pozytywnie oceniała prześladowania Żydów w Niemczech, kwestionowano jedynie rasizm. Same rozwiązania hitlerowskie, takie jak ustawy norymberskie były oceniane pozytywnie^[52]. Jeden z publicystów pisał w 1938:

Pozytywnie wypowiadano się na temat osadzenia Żydów w obozie w Dachau (KL) (pisano, że dzięki temu Żydzi będą mogli doświadczyć pracy fizycznej)^[54]. Falanga aprobowała konfiskaty mienia żydowskiego w Niemczech i takie regulacje hitlerowskie jak zesłania do obozów pracy za współżycie Żyda z aryjką^[54].

Przekonywano także, że antysemityzm Falangi ma dłuższą historię niż antysemityzm NSDAP:

Oficjalny program ugrupowania („Zasady programu narodowo-radykalnego”) postulował usunięcie Żydów z Polski i konfiskatę ich majątków. Przed usunięciem Żydów mają być oni pozbawieni wszelkich praw obywatelskich i całkowicie odizolowani od Polaków. Program postuluje zakaz pracy Żydów dla Polaków, zakaz zatrudniania Polaków przez Żydów, zakaz posiadania przez Żydów udziałów w przedsiębiorstwach polskich^[53].

W kwestii edukacji Falanga propagowała postulat numerus nullus, czyli całkowitego wykluczenia Żydów z uczelni wyższych^[d][55].

Uzupełnieniem czasopism czy książek z treściami antysemickimi były rozdawane przez RNR ulotki. Nie obejmowała ich cenzura. Ich treść była jeszcze bardziej radykalna niż publicystyka i otwarcie nawoływała do przemocy wobec Żydów. Na ulotkach pojawiały się hasła w rodzaju: „Polska dla Polaków, Palestyna dla Arabów, a dla Żydów szubienica”^[56].

Poglądy gospodarcze

W kwestiach gospodarczych Falanga występowała zarówno przeciwko liberalizmowi, jak i przeciwko komunizmowi, postulując stworzenie „trzeciej drogi” pomiędzy tymi systemami^[57]. Zdaniem RNR zarówno komunizm, jak i kapitalizm były wytworem Żydów i były przejawem degeneracji społeczeństwa^[57]. Postulowano nacjonalizacje przemysłu i bankowości, a także rozwój drobnych wytwórców^[57]. Nacjonalizacja miała się odbyć bez wypłacania odszkodowań posiadaczom przedsiębiorstw, drogą wywłaszczenia^[58].

Główne elementy programu ekonomicznego Falangi tworzyli: Marian Reutt i Mirosław Ditrich, przywódca, Bolesław Piasecki nie wypowiadał się na temat ekonomii^[59]. Reutt proponował wprowadzenie gospodarki typu wojennego na wzór nazistowskich Niemiec, postulował nacjonalizacje przemysłu wydobywczego i militaryzacje gospodarki^[60][61].

Falanga proponowała wprowadzenie gospodarki planowej, gospodarką miała zarządzać Polityczna Organizacja Narodu^[62] za pośrednictwem swoich sekcji zawodowych, była to forma korporacjonizmu. Państwo miało prowadzić działalność gospodarczą, udzielać kredytów, a także decydować o cenach towarów^[58]. Postulowano także upaństwowienie każdego przedsiębiorstwa, w którym decydującym źródłem dochodu nie jest praca właściciela.

Poglądy gospodarcze były związane z antysemityzmem. Majątki wszystkich Żydów miały być w całości skonfiskowane przez państwo, bez żadnych odszkodowań^[58].

Przełom narodowy

Falanga głosiła konieczność dokonania „przełomu narodowego”. Radykalnie nacjonalistyczna, ostro zwalczała lewicę, tak rewolucyjną (komunistów), jak i reformistyczną (socjalistów) oraz ludowców. Krytykowała także obóz rządzący, określając go jako „żydo-sanację”.

Specyficzną cechą ideologii Falangi jako ugrupowania nacjonalistycznego było uznawanie polskości słowiańskich mniejszości narodowych np. Ukraińców, Białorusinów czy Litwinów (pkt. 14). Postulowano asymilacje tych mniejszości i walkę z jednostkami wrogimi Polsce. Odmawiano mniejszościom prawa do budowy własnego państwa, nie uznawano tych mniejszości za odrębne od Polski narody.

Ulotka RNR Falanga^[63]

Kalendarium Ruchu Narodowo-Radykalnego

• początek 1935 – ukazała się książka Bolesława Piaseckiego „Duch czasów nowych a Ruch Młodych”. Stanowiła ona wykładnię poglądów grupy „Falanga”^[64].
• 28 czerwca 1935 – zjazd organizacyjny Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga” w Kątach. Uczestnicy zjazdu zostali aresztowani. Zidentyfikowano ich na podstawie fotografii^[12]. Podczas zjazdu B. Piasecki wygłosił referat pt. „Cele rewolucji narodowo-radykalnej”^[13].
• październik 1935 – ukazał się pierwszy numer „Ruchu Młodych”, teoretycznego organu „Falangi”^[65].
• 24 maja 1936 – pielgrzymka polskich nacjonalistów (Falanga, ABC, Sekcja Młodych SN) na Jasną Górę^[66].
• 12 lipca 1936 – rozpoczęto kolportaż pisma „Falanga”^[67]. Nakład pisma na przełomie lat wahał się w granicach 5–25 tys. egzemplarzy^[68].
• 1 listopada 1936 – wiec w Filharmonii Warszawskiej, zorganizowany przez Komitet Prasy Młodych (Front Pism)^[69]. Uczestniczyło w nim ok. 3 tys. osób^[69]. Brali w nim udział przede wszystkim członkowie i sympatycy RNR „Falanga”^[69].
• lato 1936 – pierwsze spotkanie Adama Koca z B. Piaseckim, początek współpracy z częścią obozu sanacyjnego^[31].
• 10 listopada 1936 – proces uczestników zjazdu założycielskiego RNR „Falanga” w Kątach^[13].
• 23 listopada 1936 – rozpoczęcie blokady Uniwersytetu Warszawskiego^[70]. Działacze RNR „Falanga” zgłosili postulat numerus nullus, czyli całkowitego usunięcia Żydów z uczelni, podczas blokady dochodziło do licznych pobić studentów żydowskich^[71].
• 5 grudnia 1936 – powstanie Polskiej Organizacji Akcji Kulturalnej, związanej z Falangą. Ruch ten podejmował akcje w rodzaju „Tygodnia bez żydowskiego kina”. Akcja polegała na przykład na wrzucaniu petard do kin podczas seansów filmów, uznanych przez RNR za „żydowskie” lub takich, które uważano za „niemoralne”^[72].
• grudzień 1936 – w „Falandze” ukazała się publikacja B. Piaseckiego – „Wytyczne narodowo-radykalnej myśli gospodarczej”^[73].
• 1 maja 1937 – Członkowie bojówki Ruchu Narodowo-Radykalnego zaatakowali pochód partii żydowskiej o profilu socjalistycznym „Bund” w wyniku ataku z użyciem broni palnej zginęło żydowskie dziecko^[74].
• 28 maja 1937 – atak terrorystyczny RNR na siedzibę Związku Nauczycielstwa Polskiego w Łodzi. Na skutek wybuchu bomb zginęły dwie osoby^[24]
• 22 czerwca 1937 – utworzenie przez część rządzącego obozu sanacyjnego Związku Młodej Polski, młodzieżowej sekcji Obozu Zjednoczenia Narodowego. Na jego czele stanął Adam Koc. Jego zastępcą został – formalnie nie związany z Falangą, lecz sympatyk tej organizacji – Jerzy Rutkowski^[33], późniejszy szef Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych. Próba współpracy OZN z radykalnymi organizacjami młodzieżowymi obozu narodowego^[33].
• sierpień 1937 – powstanie Komitetu Organizacyjnego Narodowych Związków Zawodowych. Został on przekształcony w Narodową Organizację Pracy (NOP), skupiającą 8 związków zawodowych związanych z Falangą^[75].
• 9 października 1937 – Falangiści zdobyli wpływy w licznych okręgach Narodowej Partii Robotniczej (NPR), m.in. w Warszawie^[75].
• 28 listopada 1937 – wiec Falangi w cyrku Staniewskich w Warszawie, w którym uczestniczyło według różnych szacunków od 1 do 3 tys. osób. Podczas wiecu doszło do starć z bojówkami socjalistycznymi, które wzniosły okrzyk: „niech żyją pięcioprzymiotnikowe wybory”^[76].
• 27 lutego 1938 – powstał Komitet Porozumienia Organizacji Narodowo-Radykalnych. Na jego czele stanął Bolesław Piasecki^[77].
• 22 kwietnia 1938 – oficjalne zerwanie współpracy Falangi z OZN-em^[78].
• 1 maja 1938 – zjazd organizacji „Zarzewie”. Część kierownictwa tej organizacji opowiedziała się za współpracą z Falangą. Utworzyli oni Międzyskupieniową Grupę „Szlakiem Zarzewia”^[79].
• 12 czerwca 1938 – zorganizowanie przez Falangę Wielkiego Zgromadzenia Antymasońskiego^[80].
• 24 września 1938 – polecenie wydane przez B. Piaseckiego odnośnie do zaciągu do Zaolziańskiego Korpusu Ochotniczego. Zaciągiem kierował Olgierd Szpakowski. Zgłosiło się ok. 600 falangistów^[81].
• lato 1939 – zawieszenie działalności RNR przez Bolesława Piaseckiego, coraz bardziej krytykowanego przez członków Ruchu^[82].

Działacze

Przywódca: Bolesław Piasecki. Najbardziej znani działacze: Władysław Jamontt, Wojciech Kwasieborski, Alfred Łaszowski, Paweł Musioł, Adolf i Marian Reutt, Witold Wincenty Staniszkis, Wojciech Wasiutyński, Wojciech Zaleski.

Czasopisma związane z Falangą

• „Falanga”
• „Ruch Młodych”
• „Ruch Kulturalny”
• „Ruch Gospodarczy”
• „Kuźnica”
• "Przełom"
• "Jutro"
• "Sztafeta" (pismo nielegalne) 1937 r.

Zobacz też

• Obóz Wielkiej Polski
• Narodowa Organizacja Radykalna
• Uderzeniowe Bataliony Kadrowe
• Konfederacja Narodu
• Narodowa Organizacja Bojowa
• Narodowa Organizacja Bojowa „Życie i Śmierć dla Narodu”
• Pobudka

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Jan J. Lipski: Idea Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR „Falanga” [epub]. Warszawa: 2015. ISBN 978-83-64682-41-4.
• Bogumił Grott: Dylematy polskiego nacjonalizmu: powrót do tradycji czy przebudowa narodowego ducha. Warszawa: 2015. ISBN 978-83-60748-66-4.
• Jacek Majchrowski: Geneza politycznych ugrupowań katolickich, Stronnictwo Pracy, grupa „Dziś i Jutro”. Paryż: 1984. OCLC 559892841.
• Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo Radykalny, Geneza i działalność. Warszawa: Czytelnik, 1985. ISBN 83-07-01221-X.
• Szymon Rudnicki: Falanga: Ruch Narodowo-Radykalny. Warszawa: 2018. ISBN 978-83-7545-820-6. OCLC 1038440313.
• Jarosław Tomasiewicz: Rewolucja Narodowa. Nacjonalistyczne koncepcje rewolucji społecznej w Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: 2012. ISBN 978-83-64125-01-0.
• Roman Wapiński: Narodowa Demokracja 1893-1939, Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej. Wrocław: 1980. OCLC 637769305.
• Zygmunt Przetakiewicz: Od ONR-u do PAX-u, Wspomnienia. Warszawa: 1994. ISBN 978-83-925284-5-6.
• Antoni Dudek, Grzegorz Pytel: Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej. Londyn: 1990. ISBN 0-906601-74-6.
• Remigiusz Broniarek: Ruch Narodowo Radykalny „Falanga” w świetle pism programowych. Krzeszowice: Ostoja, 2011. ISBN 978-83-60048-73-3.

Linki zewnętrzne

• Rafał Dobrowolski: Obóz Narodowo-Radykalny. Praca proseminaryjna napisana pod kierunkiem dr. M. Piotrowskiego. Lublin 2001. [dostęp 2014-06-16]
• Zasady Programu Narodowo-Radykalnego. Warszawa 1937. [dostęp 2018-08-21]
• Falanga – Pismo Narodowe. [dostęp 2018-08-21]
• Kużnica Zagadnienia Narodowe, Społeczne i Literackie. [dostęp 2018-08-21]