Rudy (województwo śląskie)

Rudy

wieś
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	raciborski
Gmina	Kuźnia Raciborska
Liczba ludności (2008)	2768
Strefa numeracyjna	32
Kod pocztowy	47-430[1]
Tablice rejestracyjne	SRC
SIMC	0215746
Położenie na mapie gminy Kuźnia Raciborska Rudy
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Rudy
Położenie na mapie województwa śląskiego Rudy
Położenie na mapie powiatu raciborskiego Rudy
50°11′28″N 18°27′01″E/50,191111 18,450278

Rudy (też: Rudy Wielkie; niem. Rudy, Groß Rauden^[2]) – wieś w Polsce, położona w województwie śląskim, w powiecie raciborskim, w gminie Kuźnia Raciborska^[3].

W latach 1973-1977 miejscowość była siedzibą gminy Rudy.

Nazwa

Ewolucja zapisów nazwy wsi Rudy przebiegała następująco:

• 1258 – Wladislaw,
• 1264 – Ruda,
• 1295 w kronice łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) miejscowość wymieniona jest jako Ruda^[4].
• 1391 – Rudden – wariant niemiecki (czyt. Ruden),
• 1408 – Rawden, Rawdin – wariant niemiecki (czyt. Rauden),
• 1420 – Rauda (czyt. Ruda),
• 1475 w łacińskich statutach Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest w formie Ruda^[5].
• II poł. XV w. – Rauden
• pocz. XVI w. – Raudten, Rauden – warianty niemieckie (oba czyt. Rauden)
• 1613 w dziele Silesiographia autorstwa Mikołaja Henela z Prudnika miejscowość wymieniona pod łacińską nazwą: Raudense monasterium^[6].
• XVIII w. – Rauden, Rudy, Groß Rauden,
• 1830 – Rudeo (błąd pisarza lub zapis uszkodzony)
• 1888 – Ruda,
• 1918-1945 – Rudy, Groß Rauden,
• od 1945 – Rudy (Rudy Wielkie, urzędowo, następnie potocznie: Rudy Raciborskie, obecnie Rudy).

Geografia

Rudy położone są w dolnym biegu rzeki Rudy, która z kolei jest dopływem górnej Odry. Zlokalizować je można na styku Płaskowyżu Rybnickiego i Kotliny Raciborskiej. W południowej części Rud, na granicy z Rybnikiem, znajduje się najwyższy punkt sięgający 271 m n.p.m. Początkowo okoliczne tereny były mocno zalesione a drzewostan stanowiły buki, dęby, sosny, świerki i jodły. W XVIII wieku wytrzebiono jednak niemal zupełnie buki i dęby, a zanieczyszczenie środowiska spowodowało zanik jodły, którą zastąpiono modrzewiami i innymi gatunkami liściastymi. Lasy w Rudach obfitują także w zwierzynę płową, czarną i drobną.

Klimat Rud jest ciepły, a okres wegetacyjny trwa 224 dni. Gleby są w większości nieurodzajne i powstały na bazie utworów polodowcowych: gliny, piasków i iłów. Natomiast gleby bielicowe właściwe, rdzawe i murszowate zajmują ok. 66% powierzchni. W dolinie rzecznej występują również nadające się pod gospodarkę łąkową mady piaszczyste.

Przysiółki

Przysiółkami wsi są^[3]:

Przyroda na terenie Rud

• Biały Dwór – dawny folwark cysterski z końca XIII wieku;
• Brantołka – dawna osada fabryczna założona przez cystersów w XVI wieku, funkcjonowały tam najpierw fryszerki i kuźnica, a później fabryka drutu i huta;
• Kolonia Renerowska – powstała na początku XIX w. przy drodze do Jankowic;
• Paproć – kolonia fabryczna zbudowana przez cystersów przy drodze do Rybnika;
• Podbiała
• Przerycie – kolonia fabryczna założona przez cystersów;
• Szybki – kolonia górnicza założona przez cystersów na południe od Rud, na skraju lasu zwanego Buk, miejsce wydobywania rudy darniowej.

Historia

Historia Rud sięga I poł. XIII wieku. Wtedy miała tu powstać pierwsza fundacja klasztorna, która w 1228 roku otrzymała obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Prawdopodobnie jednak datowanie to jest zbyt wczesne i faktycznie można je przesunąć na ok. 1237 rok. Pierwszy klasztor nie przetrwał w związku z najazdem tatarskim w 1241 roku. Z początkiem II połowy XIII wieku cystersi z Jędrzejowa przybyli tu jednak ponownie i w 1252 roku zaczęli budowę klasztoru, który zasiedlili w 1255 roku. Znany jest też dokument fundacji klasztoru z 21 października 1258 roku wydany przez Władysława Opolskiego i potwierdzony 16 lat później przez papieża Grzegorza X.

Cystersi szybko rozwijali miejscową gospodarkę i osadnictwo. Zajmowali się sadownictwem, leśnictwem i bartnictwem. W okolicy Rud wybudowali stawy rybne, które zaopatrywały zarówno klasztor, jak i okoliczne wioski. Hodowali także owce, trzodę i bydło.

Kolejny szybki wzrost znaczenia klasztoru rudzkiego przyniósł XVII wiek i rządy opata Andrzeja Emanuela Pospela. Klasztor założył wówczas kuźnicę, dwie fryszerki i fabrykę drutu. W 1710 powstała w Rudach huta potażu, a w 1725 założono tu kuźnicę miedzi.

W 1810 roku władze pruskie dokonały kasaty klasztoru, a w jego budynkach powstał szpital wojskowy, który funkcjonował tu w latach 1813-1814.

We wsi niemiecki etnograf Julius Roger zbierał pieśni ludowe Górnego Śląska do swojej książki Pieśni ludu polskiego w Górnym Szląsku z muzyką wydanej we Wrocławiu w 1863 roku^[7][8]. Dwadzieścia pięć pieśni z tego zbioru pochodzących z Rudy przetłumaczył Hoffman von Fallersleben w opublikowanym w Kassel w 1865 roku dwujęzycznym, polsko-niemieckim zbiorze pt. "Ruda. Polnische Volkslieder der Oberschlesier"^[9]. Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 roku notuje stosunki ludnościowe na terenie wsi – „Die Bevolkerung von dem eigentlichen Gross-Rauden besteht aus 195 Haushaltungen mit 1131 Seelen, zur halfte polnisch(...).”, czyli w tłumaczeniu na język polski „Populacja w Rudach w 195 gospodarstwach domowych wynosi 1131 dusz, z czego połowa jest polska (...)”^[8].

Zabytki i atrakcje turystyczne

Wnętrze zabytkowego kościoła wchodzącego w skład Pocysterskiego Zespołu Klasztorno-Pałacowego

Pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy w Rudach.

• Sanktuarium Matki Bożej Pokornej w Rudach
• Zabytkowa Stacja Kolei Wąskotorowej
• Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich
• Leśniczówka Buk – Uroczysko Buk z domkiem myśliwskim to miejsce spotkań myśliwych. Otoczone starymi 150-letnimi bukami. W połowie XIX wieku księżniczka Wiktoria, córka królowej Anglii Wiktorii, posadziła tu lipę. Dzisiaj drzewo otoczone zostało kręgiem kamieni, na jednym z nich wyryto imię księżnej.
• Etnomuzeum Zaczarowana Chata^[10]
• Kościół pw. Św. Marii Magdaleny i cmentarz
• Komora Normobaryczna w Rudach ^[11]
• Pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy w Rudach^[12]

Szlaki turystyczne przechodzące przez Rudy:

• – Szlak Husarii Polskiej
• – Szlak Okrężny Wokół Gliwic
• Szlak Zabytków Techniki
• Szlak cysterski

Transport

Drogowy

Siedziba Lasów Państwowych i zabytkowa willa przy głównym rozjeździe w Rudach

• droga wojewódzka nr 425 (Bierawa – Kuźnia Raciborska – Rudy)
• droga wojewódzka nr 919 (Racibórz – Rudy – Sośnicowice)
• droga wojewódzka nr 920 (Rudy – Rybnik)
• droga wojewódzka nr 921 (Rudy – Przerycie – Knurów – Zabrze)

Rudy znajdują się w odległości ok. 13 km od autostrady A4 – węzeł Ostropa z drogą wojewódzką ner 408.

Droga wojewódzka nr 921 jest drogą dojazdową do autostrady A1 i prowadzi do węzła Knurów oddalonego od Rud o ok. 18 km.

Autobusowy

Rudy są połączone komunikacją autobusową z:

• Rybnikiem (ZTZ w Rybniku – linia 43)
• Gliwicami (PKS Gliwice i PKS Racibórz)
• Raciborzem (PKS Gliwice i PKS Racibórz)
• Kuźnią Raciborską (ZTZ w Rybniku – linia 44 oraz PKS Gliwice i PKS Racibórz)

Edukacja

W Rudach znajduje się Zespół Szkół Ogólnokształcących, w którym mieści się szkoła podstawowa oraz gimnazjum (ul. Rogera). Przedszkole (ul. Raciborska) oraz Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy (czynny oficjalnie od września 2008) (ul. Dworcowa).

ZSO w Rudach w ramach programu Comenius prowadzi kontakty partnerskie oraz wymianę młodzieży i nauczycieli z kilkoma szkołami w Europie:

• Rendsburg (Schule Altstadt)
• Torrox Costa (Colegio Público Los Llanos)
• Southam (Southam Primary School)
• Bolatice (Základní škola Bolatice)
• Vierzon (College Prive Notre Dame)

Ludzie związani z Rudami

Obelisk ku czci dra Juliusza Rogera

Zobacz też

• Pożar lasu koło Kuźni Raciborskiej (sierpień 1992)
• Cystersi
• Pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy
• Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich

Przypisy

Ołtarz z obrazem NMP w bocznej kaplicy w kościele przyklasztornym w Rudach (Raciborskich)

Bibliografia

• Juliusz Roger: Pieśni Ludu Polskiego na Górnym Śląsku. Wrocław: Juliusz Roger, 1863.
• Felix Triest: Topographisches handbuch von Oberschliesen. Breslau: Verlag von Wilh. Gottl. Korn, 1865.
• Hoffman von Fallersleben: "Ruda. Polnische Volkslieder der Oberschlesier.". Cassel: A. Freyschmidt, 1865.
• M. Dyba, Legenda rudzkich cystersów, Wszechnica Górnośląska T. XII.
• J. Gorzelik, Dziedzictwo Górnośląskiego Baroku. Opactwo Cysterskie w Rudach Wielkich 1648-1810, Warszawa 2005.
• A. Morawetz, Denkmäler in Rauden, „Ratiborer Heimatblatt” 1927.
• A. Potthast, Geschichte der ahemaligen Zisterzienserabtei Rauden in Oberschlesien, Leobschütz 1858.
• R. Respondowski, Miasto i Gmina Kuźnia Raciborska. Katowice 1995.
• St. Rybant, Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach, Wrocław 1977.
• H. Siedlaczek, Edukacja środowiskowa w Szkole Podstawowej w Rudach, „Wszechnica Górnośląska”, Katowice 1995, T. XI, s. 123-129.
• H. Siedlaczek, Rudy – Mała Wielka Ojczyzna, Żory 1999.
• Mieczysław Sufryd, Jerzy Winiewski, Opactwo cystersów w Rudach 1258-1810, Katowice 1987.
• G. Wawoczny, Rudy – miejsce magiczne.
• F. Wolnik, Matka Boska Rudzka. Dzieje Sanktuarium w Rudach Wielkich, Opole 1995.
• F. Wolnik, Służba Boża w Rudzkim Opactwie Cystersów, Opole 2006.
• A. Zamarska, Dzieje książąt raciborskich, Rybnik 2005.
• K. Tomasiak, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach w latach 1810-1924, Racibórz 2009.

Linki zewnętrzne

• Pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy w Rudach
• Rzymsko-Katolicka Parafia Wniebowzięcia NMP w Rudach
• Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich
• Rudy Wielkie – oficjalna strona LKS Buk Rudy Wielkie
• Portal informacyjny – www.rudy24.pl
• Sołectwo Rudy – strona informacyjna