Rusłan i Ludmiła (opera)

Rusłan i Ludmiła

Руслан и Людмила

Rodzaj	opera feeryczna
Muzyka	Michaił Glinka
Libretto	Walerian Szyrkow
Liczba aktów	5
Język oryginału	rosyjski
Źródło literackie	Rusłan i Ludmiła Aleksandra Puszkina
Czas trwania	210 minut
Prapremiera	9 grudnia 1842 Petersburg

Rusłan i Ludmiła (ros.: Руслан и Людмила) – opera Michaiła Glinki – w pięciu aktach, do której libretto napisał Walerian Szyrkow, jej premiera miała miejsce w Petersburgu 9 grudnia 1842 roku.

Historia powstania utworu

Po triumfie Życia za cara intendent teatrów carskich, Aleksander Szachowski podsunął Glince pomysł adaptacji poematu heroikomicznego Puszkina Rusłan i Ludmiła. Kompozytor i poeta znali się dobrze z petersburskich salonów. Współpracę nad nowym dziełem przerwała jednak wkrótce tragiczna śmierć Puszkina w pojedynku, w lutym 1837 roku. Glinka sporządził wówczas scenariusz opery i zaczął komponować muzykę mimo braku libretta, posiłkując się poematem. Po kilku miesiącach jeden z jego przyjaciół pisał: opera jest prawie ukończona, bez libretta, dziwaczna metoda^[1].

Wiosną 1838 roku Glinka poznał kapitana gwardii cesarskiej z Charkowa Waleriana Fiodorowicza Szyrkowa, poetę-amatora. Szyrkow napisał na prośbę Glinki tekst cavatiny Gorisławy, postaci wymyślonej przez Glinkę i Kukolnika. Tekst spodobał się kompozytorowi, zaangażował więc Szyrkowa jako librecistę. Jego pierwszą pracą było napisanie tekstu do cavatiny Ludmiły. W sumie spod jego pióra wyszła większa część tekstu opery, choć swój udział w libretcie mieli też inni autorzy: Mikołaj Markiewicz adaptował tekst Puszkina do ballady Finna i chóru perskiego; Nestor Kukolnik napisał duet Ratmira z Finnem i finał V aktu; Giedieonow, dyrektor Teatru Wielkiego stworzył duet Finna z Rusłanem i finał II aktu^[1].

Kompozycja posuwała się naprzód jeszcze bardziej bezładnie niż praca nad pierwszą operą. Dramatyczny rozwód Glinki w latach 1839–1840 przyniósł półtoraroczną przerwę w pracy nad utworem. Po kryzysie powstała większość scen na polu bitwy. Cenzura zażądała zmiany zakończenia (w oryginale Puszkina Rusłan ginie i zostaje wskrzeszony) i skreślenia fragmentu pieśni Bajana, w którym składa on hołd Puszkinowi, który nadal, mimo śmierci, był źle widziany na dworze. W sumie praca nad operą zajęła Glince pięć lat^[1].

Osoby i pierwsza obsada

Olga Szlis jako Ludmiła

Treść

Akt I

Akcja utworu rozgrywa się w IX wieku na Rusi kijowskiej. Dwór kijowski świętuje zaślubiny córki kniazia Swietozara, Ludmiły z rycerzem Rusłanem. Bard Bajan sławi zwycięstwa ruskiego oręża (Dieło minuwszych dniej), ale i ostrzega o grożącym nowożeńcom niebezpieczeństwie. Nieszczęśliwi rywale Rusłana, Ratmir i Farłaf nie tracą nadziei na odmianę losu. Ludmiła smutna z powodu nadchodzącego rozstania z ojcem, żegna się z nim (Grustno mnie – Nie gniewis’). Swietozar błogosławi młodej parze (chór: Lel tainstwiennyj). Scenę błogosławieństwa przerywa grom i zpadnięcie ciemności (concertato: Kakoje czudnoje mgnowienie). Gdy powraca światło, okazuje się, że Ludmiła zniknęła. Swietozar obiecuje rękę córki temu, kto ją odnajdzie. Rusłan, Ratmir i Farłaf wyruszają na poszukiwanie zaginionej^[3].

Akt II

Rusłan spotyka czarnoksiężnika Finna, który opowiada mu dzieje swej miłości do czarownicy Nainy (Dobro pożałowas’, moj syn – Umczałas’ goda połowina). Jako młody pasterz zakochał się w pięknej Nainie. Pragnąc zdobyć jej serce ćwiczył się w sztuce czarnoksięskiej, lecz gdy już ją wreszcie opanował, Naina stała się zgrzybiałą staruszką, przed którą uciekł i która dotąd złośliwie go prześladuje. Finn ostrzega Rusłana przed Nainą. Wyjawia mu też, że Ludmiłę porwał czarnoksiężnik Czarnomor. Rusłan musi zdobyć czarodziejski miecz, który go pokona^[4].

Farłaf przerażony dogą spotyka straszną postać – czarownicę Nainę. Ta obiecuje mu zgubę Rusłana i rękę Ludmiły (Blizok uż czas)^[4].

W drodze do zamku Czarnomora Rusłan dociera na straszne pole bitwy pełne trupów i kości poległych (O pole, pole!). Znajduje tam włócznię, tarczę i zbroję, miecze są jednak za lekkie^[4]. Nagle wyrasta przed nim ogromna Głowa, strażniczka zmarłych. Rusłan zabija potwora i wydobywa spod niego miecz. Głowa przed śmiercią wyjawia Rusłanowi, że był niegdyś olbrzymim bratem karła Czarnomora. Okrutny brat, wiedząc że miecz może mu obciąć brodę, w której tkwi cała jego potęga, podstępnie zamordował brata-olbrzyma, a jego głowę uczynił na wieki strażniczką niebezpiecznego ostrza^[5].

Akt III

Czarownica Naina pamiętając o przyrzeczeniu danym Farłafowi wyczarowuje na drodze księcia Ratmira wspaniały zamek, w którym tańczą perskie dziewice(Łożytsa w pole mrak nocznoj). Pojawia się też porzucona przez Ratmira piękna niewolnica Gorisława i w słowach pełnych bólu opowiada o swojej miłości (Kaije sładostnyje zwuki – Nie dla tiebia). Nadjeżdża zmęczony Ratmir. Pragnie zatrzymać się na nocleg, ale czarodziejski śpiew sprawia, że zasłuchany zapomina o Ludmile i nie poznaje Gorisławy. Na zamku pojawia się Rusłan. I on również oczarowany śpiewem zapomina o Ludmile. Sytuację ratuje pojawienie się Finna, który niweczy złe czary Nainy. Czarodziejski zamek znika. Rusłan, Ratmir, Gorisława i Finn ulatują w dalszą drogę na czarodziejskim dywanie^[5].

Akt IV

Ludmiła pędzi smutne życie na dworze Czarnomora; myślom o samobójstwie przeciwstawiają się syreny (Wdali ot miłowo – O, szto mnie żyzń). W otoczeniu wspaniałego orszaku pojawia się Czarnomor (marsz Czarnomora, tańce wschodnie: turecki, arabski, lezginka)^[5]. Zabawę przerywa przybycie Rusłana w towarzystwie Ratmira i Gorisławy, który wzywa Czarnomora do walki. Czarnoksiężnik przyjmuje wyzwanie, zsyła jednak na Ludmiłę sen^[6].

Obydwaj walczący wznoszą się w powietrze. Rusłan zdobytym mieczem odcina Czarnomorowi brodę w której ukryta była jego czarnoksięska moc. Po zwycięstwie Rusłan spieszy do Ludmiły. Ta jednak pogrążona jest w głębokim śnie, z której nic nie jest w stanie jej wybudzić. Rusłan zabiera śpiącą dziewczynę i udaje się do Kijowa^[6].

Akt V

Zapadła noc, wszyscy posnęli, tylko Ratmir czuwa przy śpiącej Ludmile. Lecz Naina podkradłszy się zsyła na niego sen. Wezwany przez nią Farłaf, zabija Rusłana i uwozi Ludmiłę. Ratmir budzi się i zrozpaczony wzywa Finna. Czarodziej kropi martwe ciało Rusłana „żywą wodą” i przywraca rycerza do życia^[6].

Tymczasem Farłaf przybywa na kijowski zamek. Nie jest jednak w stanie obudzić Ludmiły ze snu. Kiedy na zamku pojawia się Rusłan, Farłaf przerażony widokiem przeciwnika, którego niedawno zabił, ucieka. Pocałunek Rusłana budzi ze snu Ludmiłę. Radości wszystkich nie ma końca^[6].

Losy sceniczne

Pierwsze lata

Przed premierą kilka numerów wykonano publicznie. W lutym 1842 roku, bawiący z wizytą w Petersburgu Ferenc Liszt, na wieczorze u księcia Odojewskiego, odegrał kilka stronic z Rusłana, budząc zachwyt zebranych. Premiera przyniosła jednak rozczarowanie. Utwór, mimo skrótów dokonanych w ostatniej chwili przez hrabiego Wielohorskiego, uznano za zbyt długi. Widownia zaczęła pustoszeć przed końcem spektaklu^[1]. Niczyjej uwagi nie uszło również przedwczesne wyjście rodziny carskiej. Glince zarzucano nużącą „uczoność” i brak naturalności. Sam Wielohorski uznał operę za nieudaną^[7].

W przedstawieniu premierowym nie mogła wystąpić Worobiowa, grająca rolę Ratmira. Zastąpiła ją debiutantka. Śpiewaczka wystąpiła dopiero w trzecim przedstawieniu, w którym rolę Rusłana przejął znakomity Semen Hułak-Artemowski. Opera powoli zdobywała względy publiczności. Do końca sezonu odegrano ją 32 razy. W następnym sezonie została wystawiona 12 razy, w kolejnym – 6 razy, potem – 2 i wreszcie tylko raz i odtąd, aż do 1864 roku nie była wznawiana^[7].

Dalsze losy

Fiodor Szaliapin jako Farłaf

W 1864 roku operę wystawił nowo otwarty Teatr Maryjski w Petersburgu pod dyrekcją Anatolija Ladowa. Spektakl wywołał wówczas sławną polemikę między Aleksandrem Sierowem a Władimirem Stasowem. Dyskusja przysporzyła dziełu sławy i zrodziła nowy gatunek opery-feerii, który uprawiał Rimski-Korsakow, a którego późnym wnukiem jest Miłość do trzech pomarańczy Prokofjewa. W 1867 roku, na festiwalu słowianofilskim w Pradze, Bałakiriew wykonał po raz pierwszy partyturę bez skrótów. W 1868 roku opera weszła do repertuaru Teatru Wielkiego w Moskwie i już go nie opuściła. W 1901 roku Szalapin śpiewał tam swą ulubioną rolę Farłafa. W 1907 roku w postać Bajana wcielił się Leonid Sobinow^[7].

W 1909 roku I akt opery usłyszał Paryż w znakomitej obsadzie: Zbrujewa, Lipkowska, Kastorski, Smirnow. Cały utwór został wykonany w Paryżu po raz pierwszy w 1930 roku w Théâtre de Champs-Elysées. W 1931 roku opera została po raz pierwszy wystawiona w Londynie. W 1950 roku miała miejsce premiera niemiecka, w Berlinie, poprzedzająca słynną produkcję hamburską (1969) dzieło George’a Blanchine’a. W 1963 roku operę poznała publiczność mediolańskiej La Scali^[7].

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, 2008. ISBN 978-83-224-0899-5.
• Józef Kański: Przewodnik operowy. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1985. ISBN 83-224-0245-7.