Rynek w Bielsku-Białej

Rynek

Śródmieście Bielsko
Widok ogólny Rynku
Państwo	Polska
Miejscowość	Bielsko-Biała
Poprzednie nazwy	Ringplatz Plac ZWM
Położenie na mapie Bielska-Białej Rynek
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Rynek
Położenie na mapie województwa śląskiego Rynek
49°49′16,0″N 19°02′33,0″E/49,821111 19,042500

Rynek – główny plac Starego Miasta w Bielsku-Białej (w administracyjnej dzielnicy Śródmieście Bielsko), położony w centralnej części tzw. Wzgórza Miejskiego, na którym rozlokowało się średniowieczne miasto Bielsko. Jest to prostokątny, pochylony ku wschodowi plac o wymiarach 80 × 60 m. Z narożników wychodzą po dwie ulice, w kierunku równoleżnikowym i południkowym (płn.-wsch.: Podcienie i Słowackiego, płd.-wsch.: Wzgórze i Schodowa, płd.-zach.: Cieszyńska i Kościelna, płn.-zach.: Celna i Kręta). Kształt placu nie zmienił się od czasów lokacji miasta w początkach XIV wieku, zabudowa zaś pochodzi głównie z XVIII i XIX wieku. Do rejestru zabytków jest wpisany zarówno cały układ urbanistyczny, jak i poszczególne kamienice przyrynkowe^[1].

Historia

Rynek na pocztówce około 1900, po prawej stronie widoczne dawne kamienice nr 11 i 12

Rynek jako plac targowy, około 1910

Panorama Bielska z rynkiem w okresie międzywojennym

Początki Rynku związane są z lokacją miasta Bielska, która nastąpiła na prawie niemieckim w początkach XIV wieku (pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z 1312). Mierzył 2 × 1,5 sznura, przy czym jeden sznur oznaczał współczesną miarą 43,2 m. Po czterech stronach wytyczono wąskie działki o szerokości 1,5 pręta (6,48 m), na których rozlokowały się domy mieszczan^[2]. Układ urbanistyczny z dwiema ulica wychodzącymi pod kątem prostym z każdego narożnika jest typowy dla średniowiecznych miast śląskich. Domniemana lokalizacja pierwszego ratusza miejskiego i innych obiektów użyteczności publicznej na środku rynku jest trudna do potwierdzenia z uwagi na dokonaną w XVI wieku gruntowną niwelację terenu, zachowały się jedynie dwa niewielkie fragmenty murów^[3]. Z okresu nowożytnego pochodzą zachowane i wyeksponowane w trakcie ostatniej przebudowy relikty kamiennej studni i budynku w zachodniej części placu utożsamianego z wartownią lub wagą miejską^[4]. W trakcie badań archeologicznych odkryty też został drewniany zbiornik wodny z połowy XVI wieku^[5] i późniejszy, murowany już, rezerwuar^[6].

Jeszcze w XVIII wieku dominowała zabudowa drewniana, w 1746 na całym Starym Mieście było jedynie 8 domów w całości murowanych, a 12 częściowo^[7]. Na współczesny wygląd Rynku największy wpływ miały odbudowy dokonywane po wielkich pożarach miasta w 1808 i 1836. Funkcję ratusza pełniła w latach 1759–1819 (według innych źródeł do pożaru w 1808^[8]) kamienica pod nr 7 na rogu ulicy Celnej^[9], a w latach 1819–1849 kamienica nr 9^[10]. Jakkolwiek forma architektoniczna kamienic ulegała przekształceniom, układ przestrzenny placu pozostawał od średniowiecza w zasadzie niezmienny. Na planie katastralnym z 1836 uchwycony został podział na 32 nieruchomości^[11], współcześnie jest ich 30 (przy czym numeracja dochodzi do liczby 32, dwa budynki powstały na połączonych działkach).

W XIX wieku centrum gospodarcze Bielska zaczęło przenosić się na Dolne Przedmieście, a Rynek stopniowo tracił na znaczenie na rzecz placu Töpferplatzu (plac Garncarski), który obecnie pod nazwą plac Bolesława Chrobrego jest faktycznym centralnym punktem miasta. Ostatnią inwestycją budowlaną i jedyną próbą przeniesienia na Rynek trendów zabudowy „wielkomiejskiej” typowej dla nowszych dzielnic była secesyjna kamienica pod nr 11–12 wzniesiona w 1912 dla Richarda Bichterlego^[12]. Funkcję targową Rynek pełnił do połowy XX wieku. W połowie lat 50. płyta Rynku została przekształcona w skwer. Historyczna nazwa placu została w okresie PRL zmieniona na plac Związku Walki Młodych, w formie „ZWM” [zedwuem] funkcjonuje ona do dziś wśród części mieszkańców.

Na mocy decyzji z 14 marca 1953 cały zespół staromiejski (miasto Bielsko w ramach dawnego historycznego założenia miejskiego o wartości historycznej) został objęty ochroną jako zabytek^[13]. W 1960 wpisano do rejestru zabytków większość kamienic przyrynkowych i wpis ten w kolejnych latach uzupełniano, pokrywając stopniowo wszystkie budynki^[1]. Niemniej wieloletni brak inwestycji w remonty budynków, zmiana struktury społecznej (mieszkania kwaterunkowe) oraz utrata przez Rynek znaczenia jako placu handlowego po połączeniu Bielska i Białej doprowadziły w drugiej połowie XX wieku do daleko idącej degradacji placu, której symbolicznym zwieńczeniem była katastrofa budowlana w grudniu 1998 – zawalenie się kamienicy nr 4 w zachodniej pierzei^[14][15][16].

Przebudowa płyty Rynku (2005)

W 2002 rozpoczęła się realizacja kompleksowego programu rewitalizacji Starego Miasta^[17]. Jej pierwszym etapem zakończonym w grudniu 2004 była odbudowa zawalonej kamienicy wraz z przywróceniem całej zachodniej pierzei Rynku podcieni zamurowanych po pożarze z 1808. W latach 2005–2006 przebudowano płytę Rynku przekształconego w okresie PRL w skwer – przywrócono historyczny pomnik św. Jana Nepomucena, wyeksponowano relikty archeologiczne studni i budynku prawdopodobnej wagi miejskiej, a także wybudowano nowoczesną fontannę z rzeźbą Neptuna. W kolejnych latach kontynuowano przede wszystkim remonty konserwatorskie zaniedbanych kamienic, do roku 2022 ukończone były już prawie wszystkie spośród otaczających Rynek. W ślad za rewitalizacją poszła „moda na Starówkę”, znaczące zwiększenie jej popularności wśród mieszkańców i gości jako jednego z centrów życia kulturalnego i rozrywkowego w mieście^[15][18]. Z drugiej strony przedmiotem krytyki bywa gentryfikacyjny charakter tych zmian^[19], jak i konkretne inwestycje, w szczególności nowy wygląd płyty Rynku^[20][21].

Płyta

W centralnej części Rynku znajduje się fontanna z rzeźbą rzymskiego boga mórz Neptuna. Wybiega z niej w kierunku wschodnim sztuczny kanał o długości 15 m, przy zakończeniu którego umieszczono podświetlaną makietę całego placu. Zarówno fontanna, jak i kanał są zazwyczaj nieczynne zimą. W ścianę fontanny wmontowano elektroniczny zegar kwadransowy.

W części południowo-zachodniej znajduje się kopia XIX-wiecznego pomnika św. Jana Nepomucena. Oryginał umieszczono w latach 30. XX wieku w katedrze św. Mikołaja.

Na placu znajdują się dwie ekspozycje archeologiczne: fundamenty prawdopodobnie XVII-wiecznego budynku utożsamianego z wagą miejską (przykryte szkłem pancernym) oraz kamienna studnia z tego samego okresu. Są to relikty dawnej zabudowy Rynku odnalezione w czasie prac archeologicznych w latach 90. XX wieku.

W części zachodniej wydzielono przestrzeń, na której ustawiana jest estrada podczas koncertów i innych wydarzeń masowych odbywających się na Rynku.

Rynek posiada także liczne stylowe elementy małej architektury, a w części północnej i wschodniej – aleje drzew.

• 

  Fontanna z Neptunem

• 

  Kanał wodny

• 

  Ekspozycja fundamentów wagi miejskiej

• 

  Pomnik św. Jana Nepomucena

• 

  Miejsce na estradę

• 

  Makieta Rynku

• 

  Rynek w lecie

Zabudowa

Pierzeja zachodnia

Pierzeja południowa

Pierzeja północna

W zabudowie rynku dominują kamienice o skromnych cechach klasycystycznych z końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku. Stoją one na wąskich, prostokątnych działkach siedliskowych, w kilku tylko przypadkach doszło do połączenia dwóch sąsiadujących parcel. Są to murowane budynki jedno- lub dwupiętrowe, zazwyczaj trójosiowe, z przelotowymi sieniami i świetlikami oraz klepkowymi drzwiami, a więc typowe dla niewielkich ośrodków miejskich, jakim było w tamtym czasie Bielsko. Do czasu wielkiego pożaru w 1808 wszystkie posiadały podcienia, które przy odbudowie zamurowano, obecnie zrekonstruowane tylko w pierzei zachodniej. Kilka budynków pochodzi z przełomu XIX i XX wieku wyraźnie odróżniając się stylistycznie od pozostałych^[22].

Wybrane kamienice:

• nr 1 – w latach 1756–1808 pełniła funkcję domu cechowego^[23]
• nr 4–5 – wzniesiona w stylu neorenesansowym latach 80. XIX wieku dla handlarza żelazem Heinricha Hoffmanna^[24]; 4 grudnia 1998 zawaliła się w wyniku katastrofy budowlanej, odbudowana w 2004^[16]
• nr 6 – wzniesiona w 1892^[25] w stylu neobarokowym dla dentysty Jakoba Grossmanna^[24]

• nr 7 – w latach 1759–1819^[9] (według innych źródeł do pożaru w 1808^[8]) pełniła funkcję ratusza miejskiego, następnie c. k. urzędu celnego (do czego nawiązuje nazwa ulicy Celnej), a w okresie międzywojennym była siedzibą Urzędu Kontroli Skarbowej^[26]
• nr 9 – wzniesiona w 1819 jako nowy ratusz; siedzibą magistratu była do 1849 (przeniesiony na ulicę Cieszyńską, gdzie w przebudowanym gmachu mieści się dziś Sąd Okręgowy), później służyła rozmaitym instytucjom publicznym, m.in. w latach 1906–1941 mieściło się tu muzeum miejskie^[27]
• nr 10 – w latach 1851–1903 siedziba bielskiego starostwa powiatowego
• nr 11–12 – wzniesiona w 1912 w stylu secesyjnym dla Richarda Bichterlego, którego spadkobiercy prowadzili w niej aż do końca II wojny światowej restaurację „Pilsner-Hof”^[28][29]
• nr 15 – obecny neorenesansowy wygląd uzyskała wskutek przebudowy w latach 70. XIX wieku; w latach 1865–2015 mieściła się tu apteka „Pod Jeleniem”, najstarsza bielska apteka z tradycjami sięgającymi roku 1769; do ostatnich dni charakterystycznym elementem wystroju były oryginalne XIX-wieczne meble apteczne^[30]
• nr 17 – przebudowana w 1912 w stylu neobarokowym z elementami secesji wg projektu Ernsta Lindnera dla handlarza szkłem i porcelaną Karla Kupki^[28][31]
• nr 24 – w latach 1886–1898 była siedzibą poczty^[32], od lat 70. XX wieku mieści się tu bar mleczny „Pierożek” określany jako kultowy^[33][34]

Zobacz też

• Stare Miasto (Bielsko-Biała)
• plac Bolesława Chrobrego w Bielsku-Białej
• plac Wojska Polskiego w Bielsku-Białej
• plac Ratuszowy w Bielsku-Białej

Przypisy

Bibliografia

• Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (red.). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2010. ISBN 978-83-60136-26-3.
• Piotr Kenig, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej. Wyd. II. Bielsko-Biała: WMW, 2008. ISBN 978-83-915603-0-3.
• Ewa Janoszek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach II Rzeczypospolitej. Bielsko-Biała: WMW, 2008. ISBN 978-83-915603-1-0.
• Wojciech Dziubek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce i fotografii w czasach II wojny światowej. Bielsko-Biała: beskidia.pl, 2021. ISBN 978-83-953489-1-4.
• Jacek Zachara, Grzegorz Wnętrzak, Bogusław Chorąży: Bielsko-Biała. Dziedzictwo kulturowe. Bielsko-Biała: Stowarzyszenie „Olszówka”, 2007. ISBN 83-918676-5-X.

Linki zewnętrzne

• Galeria historycznych i współczesnych zdjęć Rynku na portalu fotopolska.eu
• Strona poświęcona rewitalizacji Starego Miasta w Bielsku-Białej