Rynek w Radomiu

plac Rynek
Miasto Kazimierzowskie
Gmach Kolegium Pijarów usytuowany w południowej pierzei Rynku. Po prawej widoczny Pomnik Czynu Legionów.
Państwo	Polska
Miejscowość	Radom
Położenie na mapie Radomia plac Rynek
Położenie na mapie Polski plac Rynek
Położenie na mapie województwa mazowieckiego plac Rynek
51°24′10,7″N 21°08′33,2″E/51,402971 21,142553

Rynek w Radomiu – główny plac dzielnicy Miasto Kazimierzowskie, do XIX w. stanowiący centrum średniowiecznego miasta lokacyjnego. Z Rynku wybiegają ulice Wolność (w kierunku północnym), Krakowska (w kierunku południowym), Szpitalna i Żytnia (w kierunku zachodnim) oraz Grodzka, Rwańska i Szewska (w kierunku wschodnim).

Historia

Plan Radomia z końca XVIII w. W centrum widoczny Rynek z ratuszem.

(c) Rafał T / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Domy Gąski i Esterki. Obecnie siedziba jednego z oddziałów Muzeum im. Jacka Malczewskiego.

Odsłonięcie Pomnika Czynu Legionów podczas Zjazdu Legionistów w 1930 roku.

Wytyczenie radomskiego Rynku związane jest z panowaniem Kazimierza Wielkiego. W związku ze zniszczeniem Starego Radomia, prawdopodobnie podczas jednego z najazdów litewskich, władca ten dokonał w 1350 lub 1351 roku lokacji Nowego Radomia na prawie magdeburskim. Nowy ośrodek otrzymał regularne rozplanowanie odpowiadające programowi miasta średniowiecznego, z centralnie usytuowanym Rynkiem. Z każdego narożnika placu wychodziły dwie prostopadłe ulice^[1]. Na przełomie XIV/XV w. przez środek wschodniej pierzei Rynku poprowadzono ulicę Rwańską^[2][3]. Również w XIV w. wybudowano w zachodniej części rynku gotycki ratusz^[4].

Początkowo zabudowa otaczająca plac była drewniana, zaś pierwsze domy murowane wystawiono już na przełomie XV i XVI w. (elementy gotyckich piwnic odkryto w przyziemiach domów Gąski i Esterki, usytuowanych w północnej pierzei Rynku). W tym samym czasie miasto otrzymało przywilej zezwalający na organizowanie w Radomiu jednego targu cotygodniowego oraz trzech dorocznych jarmarków – w dni św. Piotra i Pawła, św. Mikołaja i św. Michała. W II połowie XV w. radomski Rynek był scenerią wielu istotnych dla historii Polski wydarzeń, m.in. w 1489 roku wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego Johann von Tieffen złożył królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi hołd lenny. W 1567 roku w domach usytuowanych w Rynku mieszkało 40 osób. Zabudowa nie zmieniła charakteru aż do 1628 roku, kiedy to miasto nawiedził pożar. Mimo zniszczeń miasto odbudowało się stosunkowo szybko.

O typie zabudowy dominującym w Rynku w tamtym okresie dają wyobrażenie tzw. domy Gąski i Esterki – średniowiecze budynki mieszkalne, przebudowane w stylu barokowym w XVII wieku^[5][6]. Domy Gąski i Esterki to jedyne budynki usytuowane w Rynku, które przetrwały pożar i zniszczenie miasta w czasie Potopu szwedzkiego. Po Potopie miasto pogrążyło się w kryzysie. Jedyną większą budowlą Rynku pochodzącą z XVIII w. jest gmach kolegium Pijarów, usytuowany w południowej pierzei Rynku. Z tego stulecia pochodzą również kamienice pod nr 7 i 8^[7][8]. W 1790 roku przeprowadzono remont Starego Ratusza^[9].

W pierwszych latach po III rozbiorze, kiedy to miasto znalazło się w zaborze austriackim, Rynek, podobnie jak i reszta miasta, był zdewastowany. Na głównym placu co prawda wciąż stał gotycko-renesansowy Ratusz, opodal którego stała studnia kryta gontowym, cebulastym hełmem, ale zabudowa mieszkalna ze względu na wiek i materiał (głównie drewniana) znajdowała się w bardzo złym stanie technicznym. Mimo że w czasach Księstwa Warszawskiego Radom był siedzibą władz departamentu, wygląd Rynku nie uległ większym zmianom^[10][11]. Zabudowa Rynku przeżyła rewolucję w okresie panowania rosyjskiego. W 1818 roku rozebrano stary Ratusz^[12]. W latach 1818–1820, już w okresie Królestwa Kongresowego, dokończono budowę gmachu Pijarów^[13][14].

Wszystkie domy mieszkalne usytuowane wokół Rynku (oprócz domów Gąski i Esterki oraz kamienic pod nr 7 i 8) pochodzą z XIX w. Najciekawszym z nich jest wybudowany w latach 1824–1825 klasycystyczny pałac Andrzeja Deskura. W latach 1845–1848 wzniesiono według projektu Henryka Marconiego nowy budynek ratusza. Pod nowy gmach przeznaczono trzy parcele usytuowane w północnej pierzei Rynku, zajęte wcześniej przez drewniane budynki mieszkalne. Do nowego ratusza przylega budynek odwachu z 1819^[15]. Momentem przełomowym w historii Rynku było przyjęcie w 1822 roku planu regulacji miasta. Wytyczony wówczas wschodni kierunek rozwoju Radomia pozostawał aktualny przez ponad 150 lat i trwale przesunął centrum miasta w rejon dzisiejszego placu Konstytucji 3 Maja^[16].

Nazwa

Nazwa Rynku wielokrotnie ulegała zmianom^[17][18]:

• do 1923: Rynek
• 1923 – 1933: plac im. Tadeusza Kościuszki
• 1933 – 1939: plac Legionów
• 1939 – 1945: Rathausplatz
• 1945 – 1948: Rynek
• 1948 – 1955: plac 15 Grudnia
• 1955 – 1990: plac 800-lecia
• od 1990: Rynek

Architektura

Budynek ratusza i odwachu.

Zabudowa radomskiego Rynku ukształtowała się głównie w XIX w. Wyjątek stanowi pięć obiektów wzniesionych w XVIII w. i wcześniej. Najważniejsze obiekty:

• nr 1 – gmach Ratusza. Neorenesansowy budynek wzniesiony latach 1845–1848, według projektu Henryka Marconiego. Do nowego ratusza przylega budynek odwachu z 1819^[15].
• nr 4 – Dom Esterki. Barokowy dom z przełomu XVI i XVII wieku usytuowany w południowej pierzei Rynku. Zniszczony w czasie okupacji niemieckiej, odbudowany w latach 1954–1956^[19].
• nr 5 – Dom Gąski. Barokowy dom z przełomu XVI i XVII wieku usytuowany w południowej pierzei Rynku. Według tradycji w 1656 mieszkał w nim król Szwecji, Karol X Gustaw (w czasie pobytu w Radomiu nie mógł zająć zamku królewskiego, spalonego wcześniej przez wojska szwedzkie). W budynku mieściła się pod koniec XVIII wieku jedna z pierwszych w mieście aptek należąca do Christiana Valentino^[20].
• nr 11 – Kolegium i kościół oo. pijarów. Gmach usytuowany przy Rynku wznoszono etapami w latach 1737 – 1756 według projektu Antonia Solariego, nadwornego architekta królów z dynastii saskiej. Niedokończony budynek uzupełniono w latach 1818 – 1820 klasycystyczną fasadą od strony Rynku. W latach 1824 – 1825 wzniesiono murowany kościół pw. św. Jana Kantego. Obecnie siedziba Muzeum im. Jacka Malczewskiego^[13].
• nr 14 - pałac Deskurów - budynek wzniesiony w latach 1824-1825 dla Andrzeja Deskura^[21].

W rejestrze zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa znajdują się również poniższe obiekty położone przy Rynku^[22]:

• nr 2 – dom, poł. XIX w..
• nr 6 – dom z oficyną, XVIII w.
• nr 7 – dom z oficyną, XVIII w.
• nr 8 – dom, 2. poł. XIX w.
• nr 9 – dom, pocz. XIX w.
• nr 10 – dom, kon. XIX w.
• nr 12 – dom z oficynami, 1824, 1. poł. XIX w.
• nr 13 – kamienica
• nr 15 – dom z oficyną, 1. poł. XIX w.
• nr 16 – dom z oficyną

Ponadto do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Radomia wpisana jest kamienica przy Rynku nr 3^[23].

Pomniki

Centralne miejsce Rynku zajmuje Pomnik Czynu Legionów, odsłonięty w 1930 w obecności marszałka Józefa Piłsudskiego. Pomnik został usunięty przez hitlerowców w kwietniu 1940 roku, a w jego miejscu zbudowano basen przeciwpożarowy. W 1998 roku pomnik zrekonstruowano^[24].

Galeria

Zdjęcia współczesne

• 

  Nowy Ratusz i odwach (nr 1)

• 

  Dom (nr 2)

• 

  Dom (nr 3)

• 

  Dom Gąski (nr 4)

• 

  Dom Esterki (nr 5)

• 

  (c) Rafał T / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

  Dom z oficyną (nr 6)

• 

  Dom z oficyną (nr 7)

• 

  Dom Hoppenów (nr 8)

• 

  Dom (nr 9)

• 

  Kamienica (nr 10)

• 

  Kolegium Pijarów (nr 11)

• 

  Dom z oficynami (nr 12)

• 

  (c) Rafał T / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

  Kamienica (nr 13)

• 

  Kamienica Deskurów (nr 14)

• 

  Kamienica Czarneckich (nr 15)

• 

  Dom z oficyną (nr 16)

• 

  Pomnik Czynu Legionów

Widoki archiwalne

• 

  Kolegium Pijarów w 1864

• 

  Kamienice Czarneckich i Deskurów (ok. 1890)

• 

  Budynek Kolegium Pijarów (1900)

• 

  Pomnik Czynu Legionów (lata 30. XX w.)

• 

  Wschodnia pierzeja (1975)

• 

  Kamienice Gąski i Esterki (1975)

Zobacz też

• garnizon Radom
• historia Radomia
• Radom

Przypisy

Bibliografia

• Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy miasta Radomia na lata 2017–2020. Urząd Miejski w Radomiu. [dostęp 2019-10-18].
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3, z. 10. Katarzyna Szczepkowska, Eugeniusz Krygier i Jerzy Z. Łoziński (opr.). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1961.
• Sebastian Piątkowski: Radom: historia miasta. Radom: Radomskie Towarzystwo Naukowe, 2005. ISBN 83-88100-20-3.
• Jerzy Sekulski: Encyklopedia Radomia. Radom: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji - PIB, 2009. ISBN 978-83-7204-802-8.
• Urbanistyka i architektura Radomia. Wojciech Kalinowski (red.). Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1979. ISBN 83-222-0016-1.