Ryszi

Ryszi (sanskryt ऋषि, trl. ṛṣi, ang. rishi) – tytuł[1] hinduistyczny. W okresie wedyzmu przysługiwał kapłanom – autorom hymnów wedyjskich[2] i niektórym bogom (np. Agniemu[3][4]). Natomiast w okresie Brahmanów i Upaniszad ryszi postrzegani byli jako klasa istot wyraźnie odrębna od bogów (dewa), przodków (pitry), ludzi i zwierząt[3]. Ich liczebność nie jest ściśle określona, niektóre źródła podają listę nawet 48 tysięcy imion ryszich[5]. Wyższy stopień w mądrości określany jest tytułem maharszi. Natchniony wieszcz-kobieta to ryszika (sanskryt trl. ṛṣikā)[6]. Tytułem ryszi określa się też założycieli klasycznych indyjskich szkół filozoficznych (darśana)[7].

Etymologia i znaczenia

Termin ryszi pochodzi z sanskrytu.

  • Wywodzony jest od rdzenia ṛṣ. Pierwiastek ten objaśniany jest poprzez pośrednictwo języka angielskiego jako:
  1. to go, to move[8]
  2. to flow, to move near by flowing[9]
  3. movement oraz knowledge[10].

Znaczenie „ruch” odnosi się do aktu ze strony boskiej, by przyjść do rysziego[10] i objawić mu w pojedynczym widzeniu całą treść hymnu.

  • Możliwe jest też by wywodzić termin ṛṣi od pierwiastka dṛś – widzieć[11].
  • Istnieją też przesłanki aby wiązać termin „ryszi” z sanskr. rksa – „niedźwiedź”, pierwszych siedmiu saptarszich utworzyło siedem gwiazd w Wielkiej Niedźwiedzicy[12], np. Angiras odpowiada gwieździe Alioth.

Polskojęzyczne źródła używają dla tych autorów hymnów następujących znaczeń (wykaz jedynie z publikacji polskich niebędących tłumaczeniami):

Klasyfikacja

Ryszich można podzielić na trzy kategorie[39]:

  1. brahmarszi
  2. radźarszi
  3. dewarszi

Szerszy podział obejmuje następujące rodzaje ryszich:

  1. brahmarszi,
  2. dewarszi,
  3. wiprarszi,
  4. paramarszi,
  5. maharszi,
  6. radźarszi,
  7. śrutarszi,
  8. dźanarszi,
  9. taparszi,
  10. satjarszi,
  11. kandarszi[40],
  12. nagarszi – np. Arbuda Kadraweja.

Rysziki

Natchniony mędrzec kobieta nazywana jest ryszika (sanskryt ṛṣikā). Rygweda wymienia 27 takich wieszczek. Podzielone są tradycyjnie na trzy podgrupy:

  1. Ghosza, Godha, Wiśwawara, Apala, Upaniszat, Niszat, Brahmadźajadźuha, Agastjaswasa, Aditi
  2. Indrani, Indramata, Sarama, Romasa, Urwasi, Lopamudra, Nadjah, Jami, Śaśwati
  3. Śrih, Laksza, Sarpardźani, Wak, Śraddha, Medha, Dakszina, Ratri, Surjasawitri[41].

Charakterystyka

Ryszi to postacie mitologiczne, które pojawiają się w najstarszych dziełach wedyzmu. Obok wiprów, kawich i dźaritarów, wskazuje się ich jako istoty ludzkie – autorów hymnów zebranych w Wedach oraz późniejszych śastr i sutr hinduistycznych. Bywają też postrzegani jako istoty nadludzkie, obdarzone cudownymi mocami wibhuti, które wykorzystywać mieli w procesach kreacji wszechświata (np. siedmiu saptarszich) i uzdrawianiu ludzi. Mitologia indyjska uznaje ich za patronów wielu różnych dziedzin i umiejętności[42].

Szczegółowym analizom poddawano procedury prowadzące tych wieszczów do pozyskiwania treści hymnów zamieszczonych w Rygwedzie:

  • ṛṣ – pierwiastek sanskryckiego słowa ryszi, sugeruje możliwość przybywania bóstw do wieszczów
  • soma – znane są hymny mówiące o napoju z takiej rośliny (możliwe że muchomora), którą wysoko cenili bohaterowie i autorzy hymnów
  • manīṣā – zdolność myślenia wzmiankowana w hymnach – jest określana jako otrzymywana od bogów wieszcza moc tych poetów
  • tapas – wieszczowie w poznawczej aktywności skierowanej do swojego wnętrza, używając zdolności myślenia manīṣā, w procesie utożsamienia, szukali w sercach obrazów rzeczywistości, które wyrażali następnie treścią hymnów[43].

Przykłady użycia tytułu

Hinduistyczni współcześni guru

Postacie przywódców politycznych

  • Rajarishi Purushottam Das Tandon
  • Rajarishi Chatrapati Shahu z Kolhapuru
  • Rajarishi Udai Pratap (Bhinga Raj)

Przypisy

  1. ↑ Riszi. W: Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tł.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Brama, 2004, s. 244. ISBN 83-914652-5-X.
  2. ↑ Joanna Jurewicz: Wędrówka za przestrzenią. Wybrane hymny Rygwedy. Wyd. 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa, 2013, s. 9–10. ISBN 978-83-7151-001-4. Cytat: Istotną grupę w społeczeństwie Rygwedy stanowili kapłani. Składali oni ofiary i układali modlitwy... W swej funkcji twórców hymnów nazywali się wieszczami (ryszi) lub poetami (kawi). Za swą rytualną i poetycka aktywność otrzymywali zapłatę....
  3. ↑ a b Wieszcz, Andrzej Ługowski (tł.). W: Słownik mitologii hinduskiej. Andrzej Ługowski (red. nauk.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 1994, s. 205, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-20-2. Cytat: Agniego też się określa mianem ryszi.
  4. ↑ Mircea Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, tom 1, rozdz. Agni – sakralny charakter ognia / Religia Indieuropejczyków – Bogowie wedyjscy, s. 147, cytat: Hymny podkreślają duchowe przymioty Agniego: jawi się w nich jako wieszcz (ṛṣi), obdarzony wielką inteligencją i zdolnością jasnowidzenia.
  5. ↑ Riszi, Barbara Mękarska (tł.). W: Louis Frédéric: Słownik cywilizacji indyjskiej. Przemysław Piekarski (red. nauk.). Wyd. 1. T. 2. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 1998, s. 187, seria: Słowniki Encyklopedyczne „Książnicy”. ISBN 83-7132-370-0.
  6. ↑ Riszi. W: Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tł.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Brama, 2004, s. 245. ISBN 83-914652-5-X.
  7. ↑ Sue Hamilton Filozofia indyjska. Wprowadzenie, rozdz. Wgląd poznawczy, s. 11.
  8. ↑ Panini, Dhātupāṭha, xxviii.
  9. ↑ Monier-Williams, Sanskrit English Dictionary.
  10. ↑ a b Rishi. W: Swami Harshananda: A Concise Encyclopeaedia of Hinduism. Wyd. 1. T. 3: R–Z. Bangalore: Ramakrishna Math, April 2008. ISBN 978-81-7907-057-4. (ang.).
  11. ↑ Słowniczek do traktatów. W: Manu Swajambhuwa, Watsjajana Mallanaga: Manusmryti, czyli traktat o zacności. Kamasutra, czyli traktat o miłowaniu. Maria Krzysztof Byrski (przeł.). Wyd. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 201, seria: Bibliotheca Mundi. ISBN 83-06-00997-5. Cytat: wieszczowie – sansk. ryszi mityczne postacie natchnionych piewców hymnów wedyjskich. »Usłyszeli« lub »ujrzeli« je oni i przekazali pozostałym ludziom. Mistyczna etymologia tego słowa wiążąca je z pierwiastkiem słownym dryś »widzieć« uzasadnia ich wizjonerstwo....
  12. ↑ Andrzej M. Kempiński: Słownik mitologii ludów indoeuropejskich. Poznań: KW SAWW, 1993, s. 368. ISBN 83-85066-91-8.
  13. ↑ Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 95, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1. Cytat: termin r(i)szi wiążą niektórzy z niem. rasen – »szaleć«, w tym sensie, że wieszcza ogarnia natchniony lub święty szał.
  14. ↑ hasło Wieszcz. W: Słownik mitologii hinduskiej. Andrzej Ługowski (red. nauk.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 1994, s. 205, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-20-2. Cytat: Wieszcz (sanskr. ryszi) istota obdarzona niezwykłą nadludzką mocą (...) przejawiająca się przede wszystkim w zdolności widzenia rzeczy ukrytych i niedostępnych wzrokowi..
  15. ↑ Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 95, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1. Cytat: indyjscy wieszczowie mieli świadomość otrzymywania natchnienia i uważali je za nieodzowny czynnik w uprawianiu twórczości literackiej.
  16. ↑ Piotr Balcerowicz: Historia klasycznej filozofii indyjskiej. Część pierwsza: początki, nurty analityczne i filozofia przyrody. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2003, s. 55, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88938-55-X. Cytat: Umysły wieszczów wedyjskich (ṛṣi) zaprzątało więc pytanie o początki i źródło świata..
  17. ↑ Przemysław Piekarski: Brahmaloka. W: Zaświaty i krainy mityczne. M.Sacha-Piekło (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 77. ISBN 83-7006-854-5. Cytat: był dostępny za życia wielkim riszim (wedyjskim wieszczom) i ascetom..
  18. ↑ Joanna Jurewicz: Kosmogonia Rygwedy. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2001, s. 76, 319. ISBN 83-86951-75-3. Cytat: »rygwedyjscy wieszczowie«, (...) od pierwiastka Vvip oznaczającego »wprawiać w drżenie, wstrząsać wzruszać« i wyrażającego wewnętrzną wibrację ogarniającą wieszcza (ṛṣi) lub poetę (kavi), uzyskana dzięki Somie.
  19. ↑ Religia. Encyklopedia PWN (9 t.), red. Tadeusz Gadacz i Bogusław Milerski, PWN Warszawa 2003 ISBN 83-01-14053-4, tom 9, s. 11, cytat= natchniony kapłan-wieszcz, autor świętych strof i hymnów.
  20. ↑ Agata Świerzowska: Jak praktykują jogę Indusi?. W: Przez kultury i cywilizacje. Pamięci Profesora Andrzeja Flisa. Agnieszka Kowalska (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, s. 103, seria: Estetyka i Krytyka, nr 23 (4/2011). ISBN 978-83-233-3154-4. Cytat: przez mitycznych wieszczów, riszich, na samym początku kosmicznego cyklu.
  21. ↑ Barbara Grabowska: Kryszna. Z dziejów literatury indyjskiej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008, s. 21. ISBN 978-83-235-0553-2. Cytat: Jeden z hymnów Rygwedy (...) ułożył poeta lub wieszcz o imieniu Kryszna (...) dwu niezależnych wieszczach o imieniu Kryszna..
  22. ↑ Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 103, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1.
  23. ↑ Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 128, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1.
  24. ↑ Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 101, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1.
  25. ↑ Wedy. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 22, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1.
  26. ↑ Joanna Jurewicz: Wędrówka za przestrzenią. Wybrane hymny Rygwedy. Wyd. 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa, 2013, s. 9–10. ISBN 978-83-7151-001-4. Cytat: Istotną grupę w społeczeństwie Rygwedy stanowili kapłani. Składali oni ofiary i układali modlitwy... W swej funkcji twórców hymnów nazywali się wieszczami (ryszi) lub poetami (kawi)..
  27. ↑ Słownik – hasło riszi. W: Marta Kudelska: Hinduizm. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2006, s. 250, seria: Mała biblioteka religii. ISBN 83-7318-643-3. Cytat: riszi – (ṛṣi) wieszcz wedyjski, natchniony poeta, »święty«.
  28. ↑ Andrzej Tokarczyk: Hinduizm. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986, s. 35, seria: Religie świata. ISBN 83-03-01610-5. Cytat: Towarzyszy temu przekonanie Hindusa (i hinduisty) o roli odegranej przez »riszich«, tj. świętych wieszczów okresu przedhistorycznego....
  29. ↑ Kazimierz Banek, Łukasz Trzciński: Indie. Wstęp w Religie Wschodu i Zachodu. Wybór tekstów. s. 14. Cytat: Twórcami Rigwedy byli święci »wieszczowie«, zwani riszi, układający hymny pod wpływem »objawienia«. Autor-poeta przekazywał utwór synowi lub uczniowi.
  30. ↑ Władza i społeczeństwo. W: Jan Kieniewicz: Historia Indii. Wyd. 3. Wrocław: Ossolineum, 2003, s. 49. ISBN 83-04-04642-3. Cytat: Mędrzec był wieszczem natchnionym, mógł pochodzić z różnych kręgów społeczeństwa.
  31. ↑ Praca zbiorowa pracowników indologii Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: Mały słownik klasycznej myśli indyjskiej. Wydawnictwo Naukowe „Semper”, 1992, s. 85. ISBN 83-900523-2-6.
  32. ↑ Helena Willman-Grabowska w: Światło słowem zwane: wypisy z literatury staroindyjskiej, red. Marek Mejor, Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, Warszawa 2007, sertia: Literatury Orientalne, ISBN 978-83-89899-86-6, s. 147 literatura epicka / Mahabharata / I. 54. Król Dźanamedźaja i Kryszna Dwajpajana, cytat: mędrzec-asceta (sanskr. ṛṣi – „rszi” albo dla łatwiejszej wymowy: „ryszi”).
  33. ↑ Encyklopedia religii świata, red. Frédéric Lenoir i Ysé Tardan-Masquelier, współpr. Michel Meslin iJean-Pierre Ros, Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2002, ISBN 83-88238-87-6, tom 1, rozdział=Teksty religii wedyjskiej, s. 860 |cytat= teksty usłyszeli ryszi, czyli mędrcy-jasnowidze.
  34. ↑ Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 95, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1. Cytat: Taki r(i)szi, tj. święty wieszcz alias wizjoner.
  35. ↑ Ekstaza w filozofii Wschodu, Krzysztof Kosior, Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 3, s. 99, działalność vedyjskich wizjonerów (ṛṣi).
  36. ↑ Stanisław Tokarski: Māyā, doxa i rytm / Maja (māyā) – od etymologii do filozofii. W: Rozumienie wartości w kulturach Wschodu. Małgorzata Ruchel (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, s. 230, seria: Estetyka i Krytyka nr 22 (3/2011) – Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 978-83-233-3138-4. Cytat: „riszi (ṛṣi) to ostrowidz, jasnowidz”.
  37. ↑ 5. Inicjacja druga: jantra. W: Pandit Rajmani Tigunait: Tantra ujawniona. Kuszenie sił ducha i materii. Agnieszka Rolka (tłum.). Wyd. 1. Bydgoszcz: Dom Wydawniczy Limbus, 2002, s. 118. ISBN 83-7191-108-4. Cytat: „Dlatego właśnie nazywany jest Adi Rishi, pierwotny prorok. Jest wiecznym źródłem wiedzy... przez niego płynie objawienie.”.
  38. ↑ Ołena Łucyszyna, Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5, s. 877, boscy prorocy (ṛṣi).
  39. ↑ Andrzej Ługowski: Wieszcz. W: Słownik mitologii hinduskiej. Ługowski A. (red. nauk.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 1994, s. 206, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-20-2.
  40. ↑ John E. Mitchiner: Traditions of the Seven Ṛṣis. Wyd. 2. Delhi: Motilal Banarasidass, 2000, s. xvi. ISBN 81-208-1762-1. (ang.).
  41. ↑ Swami Harshananda: A Concise Encyclopeaedia of Hinduism. Wyd. 1. T. 3: R–Z. Bangalore: Ramakrishna Math, April 2008, s. 117. ISBN 978-81-7907-057-4. (ang.).
  42. ↑ Andrzej Ługowski: Ryszi. W: Tadeusz Herrmann, Joanna Jurewicz, Bogusław Jan Koc, Andrzej Ługowski: Mały słownik klasycznej myśli indyjskiej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1992, s. 85–86. ISBN 83-900523-2-6.
  43. ↑ Rygwedyjski hymn o początku świata (10.129),Joanna Jurewicz, Kwartalnik Filozoficzny, tom XXIII, zeszyt 3-4 (1995), ISSN 1230-4050, s. 109–125.
Postacie środowiska religijnego okresu wedyjskiego oraz powedyjskiego
Tytuły
Grupy
Autorzy hymnów wedyjskich
Kapłani wedyjscy
Postacie okresu wedyjskiego
Postacie okresu powedyjskiego