Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej

Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej
 Polska
Premier

Edward Osóbka-Morawski

Partie

PPR, PPS, SL, SD

Kadencja

od 31 grudnia 1944
do 28 czerwca 1945

Poprzedni

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

Następny

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej

Mołotow i Stalin z godłem RP (15 listopada 1944)

Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiejrząd marionetkowy powołany formalnie przez KRN, faktycznie decyzją polityczną Józefa Stalina[1] 31 grudnia 1944 w miejsce PKWN. Przemiana miała znaczny ciężar gatunkowy. Polscy komuniści działający pod patronatem ZSRR oficjalnie powołali swój rząd – konkurencyjny wobec Rządu RP na uchodźstwie powszechnie uznawanego na forum międzynarodowym – przejmując w ten sposób władzę nad zajętymi przez Armię Czerwoną ziemiami polskimi leżącymi na zachód od linii Curzona. Był to ze strony Stalina element tzw. „polityki faktów dokonanych” – polityczne przygotowanie przed zimową ofensywą Armii Czerwonej mającą na celu zajęcie wszystkich ziem polskich w granicach sprzed wojny. Jednocześnie był to dowód znaczącego usztywnienia stanowiska ZSRR wobec mocarstw anglosaskich koalicji antyhitlerowskiej co do roli Rządu RP na uchodźstwie w tworzeniu powojennych władz Polski.

Premierem Rządu Tymczasowego został dotychczasowy przewodniczący PKWN – Edward Osóbka-Morawski (kierował również sprawami zagranicznymi); wicepremierami zostali Władysław Gomułka z PPR i Stanisław Janusz z koncesjonowanego SL; ministrem obrony narodowej został generał Michał Rola-Żymierski, zaś ministrem bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz. Za radą Stalina Bolesław Bierut, który od 11 września 1944 miał uprawnienia głowy państwa, otrzymał tytuł Prezydenta KRN[2].

Podczas gdy PKWN był uznawany wyłącznie przez ZSRR, Rząd Tymczasowy został oficjalnie uznany przez ZSRR, Czechosłowację i Jugosławię oraz wymienił przedstawicieli z Francją. 1 lutego 1945 rząd przeniósł się z Lublina do Warszawy[3], gdzie jego siedzibą był budynek Dyrekcji Kolei Państwowych przy ul. Targowej 74[4].

Komuniści podkreślali, że Rząd Tymczasowy ma charakter koalicyjny – jednakże była to mistyfikacja z ich strony, ponieważ kluczowe resorty były kontrolowane przez komunistów. Specjalnym nadzorcą (komisarzem) Rządu Tymczasowego ze strony władz radzieckich został gen. Iwan Sierow, początkowo nieoficjalnie, później (6 marca 1945) mianowany formalnie doradcą NKWD przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (MBP).

Powołanie Rządu Tymczasowego przyjęto na Zachodzie bez złudzeń. Rząd RP na uchodźstwie wydał deklarację, w której stwierdzono, że ZSRR dokonał „zamachu na suwerenne prawa narodu polskiego”. Protesty przeciwko postępującemu zniewoleniu Polski przez ZSRR wyrazili zarówno Winston Churchill, jak i Franklin Delano Roosevelt, a przede wszystkim opinia publiczna Anglii i Stanów Zjednoczonych. Na konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku Wielka Trójka ustaliła, że nowy rząd Polski powstanie przez uzupełnienie składu Rządu Tymczasowego (na jego bazie), poprzez wprowadzenie do niego indywidualnych „Polaków z kraju i zagranicy” – całkowicie przemilczano istnienie Rządu RP na emigracji jako podmiotu prawa międzynarodowego. Rząd RP na uchodźstwie oświadczył w konsekwencji:[5]

„W memorandum złożonym przed konferencją rządom Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych rząd polski wyraził przekonanie, że nie wezmą one udziału w żadnych decyzjach dotyczących sprzymierzonego państwa polskiego bez konsultowania i zgody rządu polskiego. Jednocześnie zgłosił on gotowość szukania rozstrzygnięcia sporu wszczętego przez Rosję Sowiecką w drodze normalnych metod w procedurze międzynarodowej, opartych na poszanowaniu praw obu państw będących w sporze. Pomimo to decyzje Konferencji Trzech zostały przygotowane i powzięte nie tylko bez udziału i upoważnienia rządu polskiego, ale i bez jego wiedzy (...) Rząd polski oświadcza, że decyzje Konferencji Trzech dotyczące Polski nie mogą być uznane przez rząd polski i nie mogą obowiązywać narodu polskiego.”

Oświadczenie to zostało zignorowane – protest miał charakter symboliczny. W tych warunkach 21 lutego 1945 Rada Jedności Narodowej, czyli parlament Polski Podziemnej, postanowiła uznać ustalenia z Jałty, mimo że jej zdaniem warunki oznaczają dla Polski nowe, niezmiernie ciężkie i krzywdzące ofiary[6]. Ostatnią nadzieją dla polskich ugrupowań niepodległościowych stało się ich wejście do deklarowanego w Jałcie rządu „jedności narodowej”, aby nie zdominowali go komuniści podporządkowani Stalinowi. 28 marca 1945 zaproszeni przez sowieckiego płk. Pimienowa (deklarującego się jako pełnomocnik marszałka Żukowa) na rozmowy o współpracy przedstawiciele Polskiego Państwa Podziemnego z Delegatem Rządu na Kraj Janem Stanisławem Jankowskim, komendantem głównym Armii Krajowej Leopoldem Okulickim, przewodniczącym RJN Kazimierzem Pużakiem i całym składem Krajowej Rady Ministrów, których nazwiska zostały uprzednio przekazane przez Brytyjczyków Stalinowi (jako tożsamość potencjalnych partnerów negocjacyjnych – „Polaków z kraju” – dla realizacji postanowień jałtańskich), zostali po przybyciu na umówione miejsce rozmów w Pruszkowie aresztowani przez NKWD i wywiezieni samolotem na moskiewską Łubiankę. Operacją kierował Iwan Sierow.

Do końca wojny (8 maja 1945) Rząd Tymczasowy ustanowił swoją administrację na całym powojennym terytorium Polski z wyjątkiem Szczecina, pozostającego pod bezpośrednią wojskową administracją sowiecką do zakończenia konferencji w Poczdamie w lipcu 1945.

Rząd Tymczasowy nie uczestniczył (w braku uznania międzynarodowego) w konferencji w San Francisco, konstytuującej ONZ.

21 kwietnia w Moskwie podpisano Układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i Rzecząpospolitą Polską[7], mimo upoważnienia do ratyfikacji udzielonego przez KRN 5 maja 1945 r.[8] został ratyfikowany przez Bieruta dopiero 19 września.

28 czerwca 1945, po konferencji w Moskwie z udziałem Stanisława Mikołajczyka, RTRP przekształcił się w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) poprzez wprowadzenie do niego pięciu ministrów związanych z Mikołajczykiem (który sam został wicepremierem i ministrem rolnictwa), którzy objęli drugorzędne resorty. Równolegle do konferencji w Moskwie toczył się pokazowy proces szesnastu aresztowanych pod pretekstem rokowań dla wykonania postanowień jałtańskich przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.

Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej (1944–1945)

FunkcjaImię i nazwiskoCzas pełnienia funkcji
OdDo
Prezes Rady MinistrówEdward Osóbka-Morawski (PPS)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister spraw zagranicznych1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)1945-05-02 2 maja 1945(dts)[9]
I wiceprezes Rady MinistrówWładysław Gomułka (PPR)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
II wiceprezes Rady MinistrówStanisław Janusz (SL)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister rolnictwa i reform rolnychEdward Bertold (SL)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister skarbuKonstanty Dąbrowski (PPS)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister poczt i telegrafówTadeusz Kapeliński (SL)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister administracji publicznejJózef Maślanka (SL)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-04-01T00:00:00.001 1 kwietnia 1945(dts)[9]
Minister informacji i propagandyStefan Matuszewski (PPS)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister przemysłuHilary Minc (PPR)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister aprowizacji i handluTeodor Piotrowski (PPS)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-04-07 7 kwietnia 1945(dts)[9]
Minister komunikacjiJan Rabanowski (SD)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister bezpieczeństwa publicznegoStanisław Radkiewicz (PPR)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister kultury i sztukiWincenty Rzymowski (SD)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-05-02 2 maja 1945(dts)[9]
Minister spraw zagranicznych1945-05-02 2 maja 1945(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister oświatyStanisław Skrzeszewski (PPR)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister pracy, opieki społecznej i zdrowiaWiktor Trojanowski (PPS)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-04-14 14 kwietnia 1945(dts)[10][9]
Minister pracy i opieki społecznej1945-04-14 14 kwietnia 1945(dts)[10][9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister sprawiedliwościEdmund Zalewski (SL)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-05-02 2 maja 1945(dts)[9]
Minister kultury i sztuki1945-05-02 2 maja 1945(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister obrony narodowejMichał Żymierski (PPR)1944-12-31 31 grudnia 1944(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister administracji publicznejEdward Ochab (PPR)1945-04-07 7 kwietnia 1945(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister aprowizacji i handluJerzy Sztachelski (PPR)1945-04-07 7 kwietnia 1945(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister zdrowiaFranciszek Litwin (SL)1945-04-14 14 kwietnia 1945(dts)[10][9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister sprawiedliwościHenryk Świątkowski (PPS)1945-05-02 2 maja 1945(dts)[9]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)
Minister odbudowyMichał Kaczorowski (PPS)1945-06-11 11 czerwca 1945(dts)[11][12]1945-06-28 28 czerwca 1945(dts)

W dniu zaprzysiężenia 31 grudnia 1944

Zmiany w składzie Rady Ministrów

  • 1 kwietnia 1945:
    • Józef Maślanka odwołany ze stanowiska ministra administracji publicznej.
  • 7 kwietnia 1945:
    • Teodor Piotrowski odwołany ze stanowiska ministra aprowizacji i handlu.
    • Edward Ochab (PPR) powołany na ministra administracji publicznej (dotychczas podsekretarz stanu w ministerstwie),
    • Jerzy Sztachelski (PPR) powołany na ministra aprowizacji i handlu (dotychczas wojewoda białostocki).
  • 11 kwietnia 1945 :
    • Przekształcenie Ministerstwa Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia w Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej – minister Wiktor Trojanowski, oraz Ministerstwo Zdrowia – minister Franciszek Litwin (SL).
  • 2 maja 1945:
    • Edward Osóbka-Morawski odwołany ze stanowiska ministra spraw zagranicznych,
    • Wincenty Rzymowski odwołany ze stanowiska ministra kultury i sztuki,
    • Edward Zalewski odwołany ze stanowiska ministra sprawiedliwości,
    • Edmund Zalewski powołany na ministra kultury i sztuki,
    • Wincenty Rzymowski powołany na ministra spraw zagranicznych,
    • Henryk Świątkowski (PPS) powołany na ministra sprawiedliwości.
  • 24 maja 1945:

Przypisy

  1. Innym krokiem, podjętym jednostronnie przez Stalina, było przekształcenie 31 grudnia 1944 r. PKWN w Rząd Tymczasowy, co nosiło wobec aliantów znamię faktu dokonanego (Paweł Wieczorkiewicz: Historia polityczna Polski 1935–1945, Warszawa 2005, wyd. Książka i Wiedza, ISBN 83-05-13441-5, s. 459).
  2. Tytuł mu zmieniono idąc za radą Stalina. Edward Osóbka-Morawski zapisał w swoim „Dzienniku”: „Stalin zwrócił nam uwagę, że w Polsce szanuje się Prezydenta, a nie Przewodniczącego. Doradził dokonania [sic] zmiany nazwy. Dokonano tego na V sesji KRN.” (Marek Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, wyd. II rozszerzone, Wrocław 2002, Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, ISBN 83-7095-056-6 s. 122, por też. Edward Osóbka-Morawski, Dziennik polityczny 1943–1948, Gdańsk 1981, s. 48).
  3. Dariusz Baliszewski, Andrzej Krzysztof Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 1944–1956, t. 1 1944–1945, Warszawa 1999, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 83-01-12906-9 s. 186–187.
  4. Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944−1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 60. ISBN 978-83-280-3725-0.
  5. Reakcja prezydenta Władysława Raczkiewicza na Układy Jałtańskie s. 136.
  6. Rząd Polski na Emigracji. Upadek idei
  7. Dz.U. z 1945 r. nr 47, poz. 268
  8. Dz.U. z 1945 r. nr 21, poz. 115
  9. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad Tadeusz Mołdawa, Ludzie władzy, 1944–1991: władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, PWN 1991, s. 93–94.
  10. a b c Dz.U. z 1945 r. nr 12, poz. 63.
  11. Dz.U. z 1945 r. nr 21, poz. 123.
  12. Tadeusz Mołdawa, Ludzie władzy, 1944–1991: władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, PWN 1991, s. 95.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Stalin presenting coat of arms of Poland, 15 th november 1944.jpg
Zdjęcie opublikowane w ZSRR przez agencję TASS 15 listopada 1944. i przez "Głos Ludu" w Lublinie.
Przedstawia: Wiaczesława Mołotowa, Józefa Stalina i Godło Rzeczypospolitej Polskiej
Edward Osóbka-Morawski.jpg
Edward Osóbka_Morawski, Chairman of PKWN, Prime Minister of Communist Poland 1944-1947