Sąd ziemski

Sąd ziemski, grafika z dzieła Stanisława Sarnickiego Statuta i metryka przywilejów koronnych z 1594 roku

Sąd ziemski – szlachecki sąd w dawnej Rzeczypospolitej. Wywodził się z sądu książęcego na dworze i przez to miał status sądu monarchy, co było o tyle istotne, iż szlachta osiadła mogła być sądzona jedynie przez sąd monarszy.

Działał w każdej ziemi i województwie. Objeżdżał on województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach. Określone terminy, w których sądził sąd ziemski, nazywano roczkami^[1]. Przywileje nieszawskie stanowiły, że w każdym powiecie mają się odbywać 4 sesje rocznie.

W Małopolsce w skład sądu ziemskiego wchodzili: sędzia ziemski, podsędek, od czterech do sześciu asesorów ze szlachty, pisarz ziemski oraz woźny. W Wielkopolsce i na Mazowszu w skład sądu ziemskiego wchodzili: starosta, sędzia ziemski, podsędek, wojewoda, podkomorzy, chorąży oraz pisarz.

W XV w. zanikali asesorowie i wykształcał się zwyczaj (potwierdzony przez przywileje cerekwicko-nieszawskie), iż kandydatów na sędziego, podsędka i pisarza w poczwórnej liczbie wyznacza sejmik ziemski, zaś wyboru dokonuje król. Od przełomu XV i XVI w. w całej Koronie sąd ziemski miał skład „małopolski”. Po zawarciu unii brzeskiej i przeprowadzeniu reformy sądownictwa na Litwie, wprowadzone zostało tam sądownictwo szlacheckie oparte na wzorcach koronnych, z zachowaniem pewnych odmienności przewidzianych w statutach litewskich. Na Litwie i na Mazowszu brak było wyraźnego podziału na sąd ziemski i podkomorski, gdyż ten ostatni stanowił w istocie element pomocniczy względem pierwszego. Niemniej jednak starano się zachować wypracowane już w toku długiej praktyki wzorce koronne. Najpóźniej wprowadzono sądownictwo ziemskie w Prusach Królewskich (w których najsłabiej funkcjonowało, tutaj próbowano zaadaptować starsze wzorce pokrzyżackie) i w Inflantach Polskich.

Kompetencja rzeczowa sądu ziemskiego obejmowała wszystkie sprawy, w których pozwanym był szlachcic osiadły, z wyjątkiem tych zastrzeżonych dla sądu grodzkiego (cztery artykuły grodzkie) oraz podkomorskiego. Sądy ziemskie począwszy od początku XVI w. sukcesywnie traciły „klientelę” wskutek nadania prawa wieczności sądom grodzkim. Sąd mógł uznać się niewładnym do orzekania w jakiejś sprawie, jeśli była bardzo skomplikowana, i odesłać ją do rozstrzygnięcia do sądu wiecowego, sejmikowego lub monarszego. Dodatkowo sąd ten prowadził do XVII w. księgi wieczyste. Tam gdzie nadal działały, oprócz spraw karnych i cywilnych o zawężonym zakresie, orzekały także w sprawach nagany szlachectwa i administracyjnych (sprawowanie nadzoru nad sądami patrymonialnymi, sprawy o niezapłacone myto).

W początkowym okresie funkcjonowania sądownictwa ziemskiego, podmiotami które stawały przed nim byli zarówno szlachcice posesjonaci, jak również, chłopi, wójtowie, mieszczanie i duchowni. Przez cały XV w. szlachta zabiegała i to skutecznie o wyłączenie wszystkich tych warstw spod jurysdykcji ziemskiej i przekształcenie sądów ziemskich we właściwe tylko w sprawach szlachty osiadłej, co też się jej udało. W Prusach Królewskich zachowano pewne odmienności, bowiem Korektura pruska dopuściła na stawanie przed sądami ziemskimi mieszczan posesjonatów i urzędników na równi ze szlachtą ziemianami (posesjonatami). W wieku XVIII zezwolono także gburom, czyli osadnikom holenderskim z Żuław na stawanie przed sądami ziemskimi.

Na upadek znaczenia sądownictwa ziemskiego oprócz nadania prawa wieczności sądom grodzkim złożyło się także wydłużanie przerw pomiędzy kadencjami sądowymi do czterech, trzech, a nawet dwóch w ciągu roku w XVI w. Wobec tak rzadkiego zbierania się składów sądów ziemskich (na co duży wpływ miała szlachta) kompetencje przejmowały sądy grodzkie. Sądy ziemskie nie dochodziły do skutku także w okresie wojen, konfederacji i bezkrólewia. W XVIII w. próbowano ożywić funkcjonowanie sądownictwa ziemskiego, jednak sejm czteroletni zlikwidował je wraz z grodzkimi, tworząc w ich miejsce jednolite sądy ziemiańskie.

Zobacz też

• sąd grodzki
• sejmiki ziemskie

Przypisy

Bibliografia

• MichałM. Pawlikowski MichałM., Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków: Michał Pawlikowski, 2012, ISBN 978-83-933262-2-8, OCLC 812715199 .