Słonim

Słonim

Слонім

Herb Flaga
Państwo	Białoruś
Obwód	grodzieński
Prawa miejskie	1532
Wysokość	156 m n.p.m.
Populacja (2017) • liczba ludności	49 950[1]
Nr kierunkowy	+375 1562
Kod pocztowy	231 800
Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego Słonim
Położenie na mapie Białorusi (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Słonim
Położenie na mapie Polski w 1939 r. (c) Lukasb1992 z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0 Słonim
53°05′N 25°19′E/53,083333 25,316667
Strona internetowa
Portal Białoruś

Słonim (biał. Сло́нім, lit. Slanimas, ros. Сло́ним, jid. ‏סלונים‎) – miasto w obwodzie grodzieńskim Białorusi przy ujściu Issy do Szczary (dopływ Niemna). 49,9 tys. mieszkańców (2017); przemysł lekki, papierniczy, meblarski, spożywczy, elektromaszynowy, chemiczny; muzeum.

Od 1507 stolica powiatu województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, od 1569 Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Miejsce obrad sejmiku generalnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i sejmików ziemskich powiatu słonimskiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku^[2].

Historia

Miasto do XVIII w.

Pierwsze wzmianki o Słonimie pochodzą z połowy XIII w., gdy przypuszczalnie wchodził w skład księstwa turowskiego.

W 1241 gród Słonim został zniszczony przez wojska Batu-chana. Słonim w 1252 zajęty został przez Lwa Daniłowicza, a od 1258 władał nim litewski książę Mendog, po którym na stałe do Litwy przyłączył go książę Giedymin.

Około 1342 Monwid najstarszy syn Giedymina książę kiernowski i słonimski w Słonimie założył stolicę swojego księstwa, ale od 1348 Słonimiem rządził Kiejstut. W 1413 roku Słonim wszedł do woj.trockiego, a w 1507 do woj.nowogródzkiego. W 1460 roku Słonim został określony jako miasteczko królewskie^[3]. W 1490 roku wybudowano w Słonimie na Zarzeczu u stóp zamku katolicki kościół parafialny.

Pieczęć miejska z XVIII w.

W 1532 roku^[4] król Polski Zygmunt I nadał miastu prawo magdeburskie, a król Zygmunt August w przywileju wydanym w Wilnie dnia 13 maja 1558 roku ustanowił dwa jarmarki dwutygodniowe. Od 1555 roku Słonim był siedzibą sądów ziemskich.

Dnia 4 stycznia 1591 król Zygmunt III odnowił prawa magdeburskie Słonima i nadał herb lwa złotego z krzyżem podwójnym (herb Lis na niebieskim polu). W tym czasie starostą słonimskim był kanclerz wielki litewski Lew Sapieha. Dzięki niemu Słonim od 1597 roku stał się miejscem obrad sejmików generalnych odbywanych w nim do 1685 roku i gromadzących szlachtę kilku województw^[3]. W 1641 król Władysław IV nadał przywilej na wybudowanie ulic i rynku, na utrzymanie których ustanowił opłatę targową.

Miasto uległo zniszczeniu w 1655 roku, gdy podczas wojny moskiewskiej spaliły je wojska kniazia Aleksieja Trubeckiego. W 1669 król Michał Korybut Wiśniowiecki odnowił wszystkie miejskie przywileje, co potwierdził Jan III Sobieski w 1679 roku. W 1740 roku rozpoczęto budowę kościoła Jezuitów.

Miasto rozkwitło za czasów hetmana wielkiego litewskiego Michała Ogińskiego, który został starostą słonimskim i osiadł w mieście ze swoim dworem po tym gdy wszedł w posiadanie ekonomii słonimskiej w 1761 roku. W centrum miasta w 1768 roku wybudowano pałac na planie podkowy, a także teatr (Operhaz), ujeżdżalnię i inne budynki. Około 1777 w Słonimie uruchomiona została drukarnia. Ogiński własnym kosztem połączył kanałem spławnym dorzecze Dniepru i Niemna.

Po III rozbiorze Polski ukazem Katarzyny II z 14 grudnia 1795 Słonim został stolicą guberni słonimskiej. Jednak już w 1797 roku został włączony do guberni litewskiej, a w 1801 – grodzieńskiej^[3].

Miasto sejmików

Słonim konkurował z Wołkowyskiem o miejsce sejmików generalnych. Miejsce zjazdów głównych pierwotnie ustalone było w Wołkowysku przez Stefana Batorego w 1576. Staraniem Lwa Sapiehy za zgodą króla Zygmunta III w 1631 sejm ustalił jako miejsce obrad sejmiku litewskiego Słonim. Wpłynęło to znacząco na rozwój miasta. W monografii Życie Lwa Sapiehy z 1805 r., w rozdziale XXIV pt. Chwalebne utrzymywanie ziazdu Słonimskiego zapisano to w sposób następujący: „Stany Rzeczyposplitey na Seym zgomadzone za przyłożeniem się Lwa Sapiehy....tak w konstytucyi napisali. „Przychylaiąc się do dawnych praw i zwyczaiów postanawiamy, aby na ziazd Słonimski, który Seym uprzedzać zwykł, wszyscy tak PP. Senatorowie, iako i Posłowie W.X.Lit:nie omieszkiwali” Konstytucye Seymu Warszawskiego za Zymunta III. roku 1631. Tom III fol: 703”.

Sejmiki w Słonimie odbywały się do 1685 r. Miasto było też miejscem sejmików powiatowych, podczas których wybierano posłów na sejm oraz deputatów do Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W mieście raz w roku odbywał się też popis rycerstwa z terenu powiatu.

Miasto w XIX w.

Napoleon Orda, Dwór Pusłowskich w Słonimie-Albertynie

W XIX w. miasto powiatowe w guberni grodzieńskiej. W 1803 roku przystąpiono do rozbiórki kościoła jezuitów. Zburzono też częściowo pałac Ogińskiego. W 1844 roku Rosjanie zlikwidowali klasztor Kanoników Laterańskich, a kościół Bożego Ciała zamieniono w cerkiew. W 1850 roku władze zaborcze skasowały klasztor benedyktynek i mariawitek. W 1851 roku Rosjanie rozebrali kościół dominikanów pw. św. Michała, a kościół benedyktynek pw. Znalezienia Krzyża św. rozebrano na cegłę w 1900 roku. W 1864 roku Rosjanie zamknęli klasztor bernardynów, a kościół klasztorny św. Trójcy zamienili w cerkiew^[3].

Wygląd miasta pod koniec XIX w.:

Plebania na Zamościu ok. 1912

W 1881 roku w mieście wybuchł pożar – spłonęło 900 domów. W tym czasie w mieście było kilka synagog i domów modlitwy, cerkiew soborowa pw. Przemienienia Pańskiego i parafialna pw. św. Trójcy. W 1886 roku do miasta doprowadzono kolej na linii Białystok – Baranowicze. Z katolickich obiektów sakralnych w mieście pozostały jedynie kościół parafialny na przedmieściu Zarzecze i filialny przy klasztorze bernardynek. W klasztorze tym gromadzone były na dożywocie zakonnice ze skasowanych innych klasztorów. W 1897 r. 11 515 na 15 863 mieszkańców (72,5%) było Żydami. W mieście przy ulicy Tatarskiej w pn.-zach. części miasta znajdował się też drewniany meczet, z którego korzystali miejscowi Tatarzy.

Wojna polsko-bolszewicka

Ulica Paradna na pocz. XX w.

1 marca 1919 roku oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego odbiły Słonim z rąk bolszewików. Sowieci, którzy wcześniej oddawali teren bez walki, w Słonimie postawili zacięty, trwający siedem godzin opór. W trakcie walk po stronie polskiej ranny został m.in. por. Wojciech Korsak, dowódca 1. kompanii pułku mińskiego, która pierwsza wdarła się do miasta^[5]. W nocy z 10 na 11 marca bolszewicy przypuścili kontratak znacznymi siłami na miasto. W tym czasie w Słonimie obecny był jedynie niewielki polski garnizon pod dowództwem mjr. Rutkiewicza. Mimo to, po walkach na ulicach miasta, Polacy zdołali odeprzeć atak. W walce po stronie polskiej odznaczyła się 1. kompania pułku mińskiego dowodzona przez por. Korsaka^[6].

W nocy z 20 na 21 lipca 1920 roku, w czasie ofensywy bolszewików wojska pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego zajęły Słonim, wypierając z niego polską 4 Dywizję Piechoty na linię rzeki Zelwy^[7].

W II Rzeczypospolitej

Przed 1939 było to miasto powiatowe w województwie nowogródzkim. Starostą był Stanisław Henszel, burmistrzem – Wł. Plebański, zastępcą burmistrza Mojżesz Zabłocki. Dyrektorem szpitala powiatowego był dr Mowsza Epsztajn.

Świątynie: katolicka 1, greckokatolicka 1, prawosławna 1, muzułmańska 1, żydowska 2.

Szkoły: gimnazjum państwowe, gimnazjum prywatne, 2 seminaria nauczycielskie.

Słonim był garnizonem 79 Pułku Strzelców Słonimskich im. Lwa Sapiehy wchodzącym w skład 20 Dywizji Piechoty. Pułkiem dowodził między innymi płk Marian Turkowski. W latach 1931–1934 wybudowano w Słonimie dom Funduszu Kwaterunku Wojskowego według projektu warszawskiego architekta Wacława Wekera.

DANE ROZBIEŻNE:

Burmistrz: inż. Henryk Bieńkiewicz, wiceburmistrz Borys Piasecki.

Kościoły rzymskokatolickie – 4

Rocznik Polityczny i Gospodarczy 1939, Warszawa Polska Agencja Telegraficzna

II wojna światowa 1939–1945

Cmentarz żydowski

W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow we wrześniu 1939 roku miasto zajęła Armia Czerwona. W 1940 roku dużą część ludności polskiej deportowano w głąb ZSRR. Wojska niemieckie zajęły miasto 25 czerwca 1941 roku. W lipcu oddział Einsatzgruppen zamordował 1200 Żydów ze Słonima w okolicach wsi Pietrolewicze, a w listopadzie Niemcy zamordowali 8 tys. Żydów koło wsi Czepielów. Ostatnich więźniów getta Niemcy rozstrzelali w grudniu 1942 r.^[8] Represje objęły także polskich mieszkańców miasta, np. na Górze Pietralewickiej rozstrzelano m.in. siostry zakonne: Ewę Noiszewską i Martę Wołowską, które w 1999 roku zaliczone w poczet błogosławionych Kościoła katolickiego. W marcu 1942 roku Niemcy rozstrzelali proboszcza kościoła św. Andrzeja księdza Kazimierza Grochowskiego, po którym funkcję proboszcza pełnił czasowo kapelan niepokalanek jezuita Adam Stark, rozstrzelany przez Niemców w grudniu 1942 za pomaganie ludności żydowskiej podczas Holocaustu.

Po 1945 roku

W 1945 roku Słonim wcielono do ZSRR, a większość Polaków została wywieziona ze Słonima do Polski w nowych granicach. W tym samym roku władze sowieckie usunęły z miasta zakon niepokalanek. W 1946 roku Sowieci zamknęli kościół św. Andrzeja i zamienili w magazyn soli. W 1949 roku słonimski proboszcz ks. Henryk Drahel został aresztowany przez MGB i zesłany do łagru.

Po 1991 roku

Cerkiew św. Spasa zbudowana w latach 90. XX wieku w miejscu kościoła Kanoników laterańskich pw. Bożego Ciała

Od 1991 roku Słonim leży na terytorium Republiki Białorusi. W 1991 roku do miasta wróciły niepokalanki i rozpoczęły remont swojego dawnego kościoła bernardynek. W latach 1991–1993 ks. Witold Żelwietro podniósł z ruin kościół św. Andrzeja. W latach 1996–2003 odbudowano Sobór Spaski (zbudowany w miejscu kościoła Bożego Ciała i częściowo powtarzając jego plan). W mieście działa Polska Macierz Szkolna. Od 2004 roku w Słonimie odbywa się organizowany przez mniejszość polską Międzynarodowy Festiwal Poloneza. W 2010 roku władze białoruskie odmówiły zgody na dalsze istnienie w Słonimie placówki zakonu niepokalanek^[3]. W 2019 r. z placu Lenina usunięto pomnik Władimira Lenina i zastąpiono go pomnikiem Lwa Sapiehy^[9].

Demografia

• Liczba mieszkańców 1817 – 2408 osób, w tym 1340 wyznawców judaizmu.
• Liczba mieszkańców 1860 – 8203 osób.
• Liczba mieszkańców 1867 – 10 166 osób, w tym: 6801 wyznawców judaizmu, 1704 katolików, 1284 prawosławnych, 362 mahometan, 15 ewangelików.
• Liczba mieszkańców 1878 – 15 351 osób, w tym: 10 212 wyznawców judaizmu, 3058 prawosławnych, 1532 katolików, 492 mahometan, 2 ewangelików.
• Liczba mieszkańców 1887 – 22 350 osób, w tym: 18 381 wyznawców judaizmu, 2060 prawosławnych, 1484 katolików, 520 mahometan.
• Liczba mieszkańców 1931 – 16 251, z których zadeklarowało jako język ojczysty: polski 8452 (52%), jidysz i hebrajski 6683 (41%)
• Liczba mieszkańców 1975 – 34 000 osób.
• Liczba mieszkańców 1995 – 53 100 osób.

Zabytki

(c) I, Unomano, CC BY 2.5

Kościół św. Andrzeja

Kościół Bernardynek pw. Niepokalanego Poczęcia NMP

Kościół bernardynów (od 1864 r. cerkiew św. Trójcy)

Kapliczka barokowa

(c) I, Unomano, CC BY 2.5

Synagoga

• Kościół katolicki św. Andrzeja, późnobarokowy z 1775.
• Kościół Bernardynek pw. Niepokalanego Poczęcia NMP ufundowany w 1644 przez Konstancję z Judyckich Solatecką 2voto Komorowską i wsparty darowizną podstarościego Zygmunta Przecławskiego i jego braci Adama i Krzysztofa. Początkowo drewniany. Barokowy kościół murowany ukończono w 1670 roku. Kościół konsekrowano w 1696 roku. W 1750 dobudowano wieżę na osi fasady i zakrystię. W 1761 roku dobudowano skarbczyk. Rokokowe wyposażenie z lat 1759–1762 (Jan Hendel z Wilna). Korpus klasztorny wymurowany w 1764 w miejscu drewnianego. Od 1907 roku w kościele zamieszkały Niepokalanki, którym klasztor oficjalnie przekazano w 1925 roku. Od 1916 roku w klasztorze mieściła się szkoła i utworzono żeńskie Seminarium Nauczycielskie. Od wkroczenia Rosjan w 1939 roku w klasztorze mieścił się szpital. W lipcu 1944 roku w wyniku ostrzału znacznie ucierpiał kościół i klasztor. W 1960 roku władze miejskie rozebrały kaplicę Pana Jezusa Ubiczowanego i murowanej bramy dzwonnicy. Od 1991 roku ponownie w części zabudowań mieszkają Niepokalanki, które odzyskały klasztor w 2005 roku. W latach 2007–2010 kosztem nazaretanek odbudowano bramę-dzwonnicę. Od 2008 roku przy kościele ustanowiono parafię, co doprowadziło do formalnego zamknięcia placówki nazaretanek w 2010 roku.
• Kościół i klasztor Bernardynów, fundacji Jana Żarnowskiego i Andrzeja Radwana, sekretarza królewskiego z 1630, początkowo drewniany. Kościół murowany zbudowano w latach 1639–1642, wczesnobarokowy. W 1655 roku zniszczony przez wojska moskiewskie, z których rąk zginęli kapłani Eliasz Bina i Ludwik Rosa. Konsekracji odbudowanego kościoła dokonano w 1671 roku. W 1864 zamieniony na cerkiew, po ucieczce prawosławnych w 1915 roku w okresie międzywojennym ponownie kościół katolicki. Po II wojnie światowej przekazany Cerkwi prawosławnej. Podczas ostatniego remontu zniszczono wystrój rokokowy, a wieżę przykryto cebulastą kopułą w stylu moskiewskim. Budynki klasztorne po kasacie zakonu zamienione w 1864 na magazyny. W okresie międzywojennym siedziba starostwa powiatowego, obecnie internat szkolny.
• Klasztor benedyktynek – ufundowany w 1669 r. przez Annę z Mańkowskich Przecławską, podstolinę słonimską, pierwotnie drewniany. W latach 1767–1779 zbudowano murowany klasztor. W 1850 roku Rosjanie skasowali klasztor i przeznaczyli na kwatery dla wojska. W 1863 roku mieścił się w nim areszt dla powstańców styczniowych. W dwudziestoleciu międzywojennym mieściło się w nim męskie Seminarium Nauczycielskie i wtedy też dobudowano krótkie skrzydło południowe. Obecnie szkoła.
• Synagoga barokowa z 1642^[10] wykorzystywana obecnie jako magazyn
• Wielka Synagoga, przy ul. Sowieckiej wybudowana 1635 r. za zgodą króla Polski Władysław IV Wazy
• Majątek Albertyn (obecnie w granicach miasta), pierwotnie pod nazwą Szydłowice – należały do Sapiehów i Brzostowskich, a od 1809 do 1939 w rękach Pusłowskich, którzy w swym majątku zakładali zakłady przemysłowe. Obecnie teren dawnej rezydencji należy do fabryki kartonu i papieru.
  • Pałac późnoklasycystyczny z I poł. XIX w. nad brzegiem rzeki Issy, wybudowany przez Władysława Pusłowskiego. Zachowała się oficyna i budynek stajni
  • Park o pow. 5 ha otaczający pałac z domkiem stróża.
• Kapliczka św. Dominika z 3 ćw. XVIII wieku przy ul. Puszkina, w stylu barokowym, wewnątrz cementowa rzeźba św. Dominika odtworzona w 2000 roku (podobna do kapliczek w Iwiu i Hanucie)
• Budynek Funduszu Kwaterunku Wojskowego z 1931–1934 w stylu modernistycznym według projektu warszawskiego architekta Wacława Wekera.
• Dworzec kolejowy z 1922 roku
• pomnik Lwa Sapiehy (2019 r.)^[9]

Niezachowane

• Kościół pw. św. Michała z 1747–1760 roku, w stylu baroku wileńskiego, dwuwieżowy i klasztor Dominikanów – cały zespół zburzony w 1851 r.
• Kościół pw. św. Józefa z lat 1740–1743 roku i po 1760 roku, murowany, barokowy (nieukończony) – częściowo rozebrany po 1803 roku
• Kościół pw. Bożego Ciała i klasztor Kanoników Laterańskich, po 1858 roku przebudowany na cerkiew Przemienienia Pańskiego, którą zburzono w 1960 roku i w latach 1996–2003 odbudowany na Sobór Spaski
• Kościół Benedyktynek z 1797 roku, murowany, w stylu klasycystycznym z portykiem, rozebrany w 1900 roku, przetrwał klasztor
• Meczet drewniany z 1804 r. spłonął w lipcu 1944 r.
• Pałac Ogińskich z 1768 roku, zniszczony przed 1825 rokiem
• Kaplica i klasztor Mariawitek na Zamościu z 1818 roku, drewniane, w dwudziestoleciu międzywojennym szkoła
• Cerkiew unicka pw. Przemienienia Pańskiego przy ul. Spaskiej, spłonęła w 1848 roku
• Kapliczka św. Jana Nepomucena przy ul. Dominikańskiej, neogotycka z 2 poł. XIX wieku, zniszczona po 1945 roku

Sport

Do 1939 roku w mieście istniał klub piłkarski WKS Słonim.

Ludzie związani z miastem

• Zbigniew Chmielewski (1926–2009) – polski reżyser i scenarzysta filmowy, więzień łagrów NKWD
• Łukasz Dziekuć-Malej – białoruski duchowny baptystyczny, działacz narodowy i niepodległościowy
• Izabella Godlewska (1931-2018) – polska malarka, rzeźbiarka, architekt
• Stanisław Gorgolewski (1926–2011) – polski fizyk i astronom, specjalizujący się w radioastronomii, profesor
• Bolesław Hebrowski (1921–2014) – żołnierz AK, Honorowy Prezes Dolnośląskiego Oddziału PZITS
• Siarhiej Jorsz (ur. 1972) – białoruski historyk i dziennikarz
• Michał Konarski (1784–1861) – polski pedagog, literat, testator na cele społeczne
• Julian Korsak (1806–1855) – polski poeta, tłumacz
• Mikołaj Kozakiewicz – polski socjolog, polityk, marszałek Sejmu RP
• Uładzimir Ksianiewicz – białoruski działacz narodowy, wojskowy.
• Leon Kurowski (1907–1998) – polski prawnik specjalizujący się w prawie finansowym.
• Jan Kazimierz Makowiecki, herbu Pomian (zm. 1795) – szambelan królewski, marszałek powiatu słonimskiego, chorąży słonimski, poseł.
• Michał Marks (1859–1907) – brytyjski przedsiębiorca żydowskiego pochodzenia, jeden ze współzałożycieli firmy Marks & Spencer
• Michał Kazimierz Ogiński (ok. 1728–1800) – hetman wielki litewski, wojewoda wileński, kompozytor, pisarz, poeta i dramaturg, budowniczy Kanału Ogińskiego
• Wacław Pelikan (1790–1873) – polski lekarz, chirurg, rektor Uniwersytetu Wileńskiego
• Teresa Perl (1871–1939) – polska działaczka społeczna żydowskiego pochodzenia
• Florian Piekarski (1868–1919) – polski malarz
• Leonarda Rewkowska (ur. 1939) – polska działaczka na Białorusi, sybiraczka, od 1993 prezes rejonowego Związku Polaków na Białorusi w Słonimie
• Stanisław Rudziński (1933–2009) – polski wykładowca chemii i filozofii, doktor, działacz Solidarności w podziemiu
• Adolf Sarnecki (1898–1960) – polski nauczyciel, inspektor szkolny, poseł
• Zbigniew Siemienowicz (ur. 1958) – litewski lekarz, działacz polskiej społeczności na Litwie, poseł na sejm litewski (1992–1996)
• Fiodor Siniczkin (1901–1962) – radziecki wojskowy, dowódca partyzancki, Bohater Związku Radzieckiego
• Tytus Świderski (1843–1880) – polski historyk i historyk literatury, nauczyciel gimnazjalny.
• Abraham Weinberg (1802–1884) – cadyk, założyciel dynastii chasydzkiej
• Maria Marta Kazimiera Wołowska (1879–1942) – polska siostra zakonna ze Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, błogosławiona Kościoła katolickiego

Słonim jest znany w Izraelu z dynastii rabinów chasydzkich.

Miejscowości na terenie powiatu przed 1939: Dziewiątkowicze, Dziewiątkowicze Nowe, Dziewiątkowicze Stare, Trybuszki

Przypisy

Bibliografia

• Życie Lwa Sapiehy Kanclerza Wielkiego potym wojewody Y Hetmana Buławy W.W.X.L. Słońimskiego, Markowskiego, Miadziolskiego, Brzeskiego, Mohilowskiego, Jaswońskiego, Szereszowskiego, Retowskiego, Parnawskiego, Meyszagolskiego etc. Starosty., w Drukarni Nre 646. przy Nowolipiu, Warszawa 1805.
• Słonim, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 823 .
• Księga Adresowa Polski (s. 1047), 1929.
• Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919–1920. Wyd. 1. T. 1. Warszawa: Bellona, 2010. ISBN 978-83-11-11934-5.

Linki zewnętrzne

• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona