Służba Więzienna

Służba Więzienna
Logo
Symbol Służby Więziennej
Ilustracja
Siedziba Centralnego Zarządu Służby Więziennej przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie
Państwo

 Polska

Data utworzenia

8 lutego 1919

Dyrektor Generalny

gen. SW Jacek Kitliński

Zastępca

gen. SW Andrzej Leńczuk
płk Krzysztof Stefanowski
płk Piotr Sękowski[[1]]

Adres
02-521 Warszawa
ul. Rakowiecka 37a
Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Służba Więzienna”
Ziemia52°12′27,43″N 21°00′33,84″E/52,207619 21,009400
Strona internetowa
Polska
Godło RP
Ten artykuł jest częścią serii:
Ustrój i polityka
Polski
Władza ustawodawcza
Władza wykonawcza
Władza sądownicza
Kontrola państwowa
Finanse
Samorząd terytorialny
Partie polityczne
Wybory
Polityka zagraniczna
Portal Polska
Funkcjonariusz Służby Więziennej w okresie międzywojennym

Służba Więzienna (SW) – polska umundurowana i uzbrojona formacja realizująca zadania w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania. Podlega Ministrowi Sprawiedliwości i ma własną strukturę organizacyjną.

Podstawowe zadania

Służba Więzienna realizuje swoje zadania na zasadach określonych w Kodeksie karnym wykonawczym. Należą do nich:

  1. wykonywanie tymczasowego aresztowania w sposób zabezpieczający prawidłowy tok postępowania karnego
  2. ochrona społeczeństwa przed sprawcami przestępstw osadzonymi w zakładach karnych i aresztach śledczych
  3. zapewnienie w zakładach karnych i aresztach śledczych porządku i bezpieczeństwa
  4. wykonywanie aresztów zastosowanych na podstawie innych przepisów oraz pomocy prawnej z tytułu umów międzynarodowych[1]
  5. prowadzenie działalności resocjalizacyjnej wobec osób skazanych na kary pozbawienia wolności, przede wszystkim przez organizowanie pracy sprzyjającej zdobywaniu kwalifikacji zawodowych, nauczania oraz zajęć kulturalno-oświatowych
  6. zapewnienie osobom skazanym na kary pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanym przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków, poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej.

Podstawa prawna działania Służby Więziennej

Głównym aktem prawnym będącym podstawą działania Służby Więziennej od roku 2010 jest Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. z 2022 r. poz. 2470).

Najważniejsze przepisy regulujące działanie Służby Więziennej

Przepisy historyczne

  • Dekret w sprawie tymczasowych przepisów więziennych 2 lutego 1919 (Dz. Praw nr 15, poz. 202)
  • Regulamin Więzienny z 1931 r. (Dz.U. 1931 nr 71, poz. 577)
  • Kodeks Karny z 1932 r.
  • Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 23 sierpnia 1932 r. o Straży Więziennej (Dz.U. 1932 nr 74, poz. 667)
  • Ustawa o organizacji więziennictwa z 26 lipca 1939 r. (Dz.U. 1939 nr 68, poz. 457) i opracowany na jej podstawie Projekt Regulaminu z 1939 r. (niewprowadzony w życie)
  • Okólnik nr 1 Kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego w sprawie powołania Straży Więziennej z dnia 4 października 1944 r.
  • Instrukcja w sprawie postępowania z więźniami z 1945 r.
  • Dekret o Służbie Więziennej z 20 lipca 1954 r. (Dz.U. 1954 nr 34, poz. 144)
  • Regulamin z 1955 r. (dotychczas obowiązywały przepisy przedwojenne)
  • w 1956 uchylono uchwalony rok wcześniej Regulamin, wydając sukcesywnie przez lata szereg zarządzeń, dyrektyw i pism
  • Ustawa o Służbie Więziennej z dnia 10 grudnia 1959 r. (Dz.U. 1959 nr 69, poz. 436) nowelizowana kilkakrotnie, najistotniejsze zmiany w 1975 i 1983
  • „Nowy” Regulamin z 1966 wydany po 10-letnim okresie eksperymentów i modyfikacji wyżej wymienionych zarządzeń, dyrektyw i pism
  • Tymczasowe Regulaminy: wykonywania kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania – z 1974 (obowiązywały 15 lat)
  • Regulaminy: wykonywania kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania 1989
  • Ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. z 1996 r. nr 61, poz. 283, z późn. zm.)
  • Regulaminy: wykonywania kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania 1997
  • Regulaminy: organizacyjno-porządkowy wykonywania kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania 2003
  • Regulaminy: organizacyjno-porządkowy wykonywania kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania 2016

Struktura organizacyjna

Dyrektor Generalny Służby Więziennej jest przełożonym wszystkich funkcjonariuszy Służby Więziennej. Jest on powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra sprawiedliwości. Dyrektor Generalny kieruje pracą Centralnego Zarządu Służby Więziennej, któremu podlega 15 Inspektoratów Okręgowych Służby Więziennej, Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu (w randze Inspektoratu), Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kulach oraz Ośrodek Doskonalenia Kadr SW w Popowie. Na czele OISW stoi Dyrektor Okręgowy Służby Więziennej powoływany przez ministra sprawiedliwości na wniosek Dyrektora Generalnego SW. W skład Okręgowych Inspektoratów wchodzą zakłady karne, areszty śledcze oraz ośrodki doskonalenia kadr znajdujące się na ich terenie[1][2].

Jednostki organizacyjne

Wśród głównych jednostek organizacyjnych Służby Więziennej w Polsce można wyróżnić:

  • Centralny Zarząd Służby Więziennej
  • Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Białystok
    • Areszt Śledczy Białystok
    • Areszt Śledczy Giżycko
    • Areszt Śledczy Hajnówka
    • Zakład Karny w Przytułach Starych
    • Areszt Śledczy Suwałki
    • Zakład Karny Białystok
    • Zakład Karny Czerwony Bór
    • Zakład Karny Grądy Woniecko
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Bydgoszcz
    • Areszt Śledczy Bydgoszcz
    • Areszt Śledczy Chełmno
    • Areszt Śledczy Chojnice
    • Areszt Śledczy Inowrocław
    • Areszt Śledczy Toruń
    • Ośrodek Doskonalenia Kadr Służby Więziennej Sucha – Zacisze
    • Zakład Karny Bydgoszcz-Fordon
    • Zakład Karny Czersk
    • Zakład Karny Grudziądz nr 1
    • Zakład Karny Grudziądz nr 2
    • Zakład Karny Koronowo
    • Zakład Karny Potulice
    • Zakład Karny we Włocławku
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Gdańsk
    • Areszt Śledczy Elbląg
    • Areszt Śledczy Gdańsk
    • Areszt Śledczy Starogard Gdański
    • Areszt Śledczy Wejherowo
    • Ośrodek Doskonalenia Kadr Służby Więziennej Zwartowo – Relaks
    • Zakład Karny Braniewo
    • Zakład Karny Gdańsk-Przeróbka
    • Zakład Karny Kwidzyn
    • Zakład Karny Malbork
    • Zakład Karny Sztum
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Katowice
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Koszalin
    • Areszt Śledczy Koszalin
    • Areszt Śledczy Słupsk
    • Areszt Śledczy Złotów
    • Ośrodek Doskonalenia Kadr Służby Więziennej Ustka – Posejdon
    • Zakład Karny Czarne
    • Zakład Karny Koszalin
    • Zakład Karny Stare Borne
    • Zakład Karny Szczecinek
    • Zakład Karny Wierzchowo
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Kraków
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Lublin
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Olsztyn
    • Areszt Śledczy Działdowo
    • Areszt Śledczy Olsztyn
    • Areszt Śledczy Szczytno
    • Zakład Karny Barczewo
    • Zakład Karny Dubliny
    • Zakład Karny Iława
    • Zakład Karny Kamińsk
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Opole
    • Areszt Śledczy Kędzierzyn-Koźle
    • Areszt Śledczy Opole
    • Areszt Śledczy Prudnik
    • Zakład Karny Brzeg
    • Zakład Karny Grodków
    • Zakład Karny Głubczyce
    • Zakład Karny Kluczbork
    • Zakład Karny Nysa
    • Zakład Karny Opole
    • Zakład Karny Strzelce Opolskie nr 1
    • Zakład Karny Strzelce Opolskie nr 2
    • Zakład Karny Sieraków Śląski
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Poznań
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Rzeszów
    • Ośrodek Doskonalenia Kadr Służby Więziennej Olszanica
    • Zakład Karny Dębica
    • Zakład Karny Jasło
    • Zakład Karny Przemyśl
    • Zakład Karny Rzeszów
    • Zakład Karny Uherce Mineralne
    • Zakład Karny Łupków
    • Zakład Karny Pińczów
    • Areszt Śledczy Kielce
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Szczecin
    • Areszt Śledczy Międzyrzecz
    • Areszt Śledczy Szczecin
    • Zakład Karny Goleniów
    • Zakład Karny Gorzów Wielkopolski
    • Zakład Karny Nowogard
    • Zakład Karny Stargard
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Warszawa
    • Areszt Śledczy Grójec
    • Areszt Śledczy Płońsk
    • Areszt Śledczy Radom
    • Areszt Śledczy Warszawa-Białołęka
    • Areszt Śledczy Warszawa-Grochów
    • Areszt Śledczy Warszawa-Mokotów
    • Areszt Śledczy Warszawa-Służewiec
    • Zakład Karny Siedlce
    • Zakład Karny Warszawa-Białołęka
    • Zakład Karny Żytkowice
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Wrocław
    • Areszt Śledczy Dzierżoniów
    • Areszt Śledczy Jelenia Góra
    • Areszt Śledczy Wrocław
    • Areszt Śledczy Świdnica
    • Ośrodek Doskonalenia Kadr Służby Więziennej Karpacz
    • Zakład Karny Głogów
    • Zakład Karny Kłodzko
    • Zakład Karny Oleśnica
    • Zakład Karny Strzelin
    • Zakład Karny Wołów
    • Zakład Karny Wrocław nr 1
    • Zakład Karny Wrocław nr 2
    • Zakład Karny Zaręba
  • Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Łódź
    • Areszt Śledczy Piotrków Trybunalski
    • Areszt Śledczy w Łodzi
    • Ośrodek Doskonalenia Kadr Służby Więziennej Sulejów – Pilica
    • Zakład Karny Garbalin
    • Zakład Karny Płock
    • Zakład Karny Sieradz
    • Zakład Karny Łódź nr 1
    • Zakład Karny Łódź nr 2
    • Zakład Karny Łowicz

Służbie Więziennej podlega Oddział Zewnętrzny w Płotach Zakładu Karnego w Nowogardzie, gdzie odbywają karę aresztu wojskowego w wymiarze od 1 miesiąca do 2 lat, skazani żołnierze z części wojskowej Kodeksu karnego lub którym sąd orzekł taką karę za popełnienie innych przestępstw. Podlegają oni w trakcie trwania wykonywania kary szkoleniu wojskowemu, którym kieruje oddelegowany do SW oficer Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Oficer ten jest jednocześnie zastępcą kierownika tej jednostki penitencjarnej. Funkcjonariusze innych formacji mundurowych skazani prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności, odbywają ją w zwykłych zakładach karnych wraz z innymi skazanymi . Najstarszym budynkiem wykorzystywanym jako zakład karny jest ZK w Koronowie umiejscowiony w obiekcie poklasztornym z XIV wieku; fragmenty jeszcze starszej budowli (XIII-wiecznego zamku) zachowały się na terenie ZK w Nowogardzie.

Centralny Zarząd Służby Więziennej

Centralny Zarząd Służby Więziennej jest aparatem wykonawczym Dyrektora Generalnego Służby Więziennej.

Okręgowe Inspektoraty Służby Więziennej (OISW)[2][3]

Podział terytorialny
Lp.SiedzibaLiczba AŚLiczba ZK
1Białystok53
2Bydgoszcz57
3Gdańsk45
4Katowice85
5Koszalin35
6Kraków28
7Lublin26
8Olsztyn34
9Opole38
10Poznań66
11Rzeszów17
12Szczecin24
13Warszawa73
14Wrocław48
15Łódź27
16COSSW Kalisz––

Areszty śledcze (AŚ), zakłady karne (ZK)

  • dyrekcja
  • dział ochrony
  • dział penitencjarny
  • dział terapeutyczny (tylko w jednostkach posiadających oddziały terapeutyczne)
  • dział kwatermistrzowski
  • dział ewidencji
  • dział finansowy
  • dział organizacyjno-prawny (duże jednostki)
  • dział służby zdrowia
  • dział łączności i informatyki (część jednostek)
  • samodzielne stanowiska np. zatrudnienie, inspektor BHP, informatyk, kadrowy, kapelan[4].

Ośrodki Doskonalenia Kadr (ODK)

Służba Więzienna dysponuje dwunastoma Ośrodkami Doskonalenia Kadr (w tym dwa z nich są ich oddziałami) podlegającymi pod odpowiednie Okręgowe Inspektoraty. ODK SW w Popowie podlega natomiast Centralnemu Zarządowi Służby Więziennej.

Ośrodki Doskonalenia Kadr organizują kursy wstępne dla nowo przyjętych funkcjonariuszy, kursy specjalistyczne i doskonalące oraz obozy kondycyjne. Prowadzone są ponadto szkolenia organizowane przez Okręgowe Inspektoraty Służby Więziennej, zakłady karne i areszty śledcze oraz instytucje działające na rzecz bezpieczeństwa państwa. Poza swoją podstawową funkcją w okresach nie objętych harmonogramem szkolenia i doskonalenia zawodowego, organizują wczasy i kolonie dla funkcjonariuszy, pracowników, emerytów i rencistów Służby Więziennej oraz ich rodzin. Ośrodki te również udostępniają odpłatnie swoją bazę jednostkom organizacyjnym resortu sprawiedliwości, osobom fizycznym i innym podmiotom gospodarczym w szczególności poprzez świadczenie usług hotelowo-gastronomicznych i konferencyjnych[2].

ODK mają również realizować następujące zadania:

  • przygotowawcze w zakresie zabezpieczenia warunków techniczno-organizacyjnych na czas zagrożenia bezpieczeństwa Państwa oraz na czas sytuacji nadzwyczajnych,
  • w zakresie zbiorowego i tymczasowego zakwaterowania funkcjonariuszy Służby Więziennej na czas zagrożenia bezpieczeństwa Państwa oraz na czas sytuacji nadzwyczajnych,
  • w zakresie oddziaływań penitencjarnych, o których mowa w art. 67 § 3 Kodeksu karnego wykonawczego, wobec osadzonych zatrudnionych w ODK,
  • zorganizowania w ramach ODK (w miarę potrzeb) zakwaterowania osadzonych[2].

Stopnie służbowe

Po 1989 awans na stopień generała Służby Więziennej otrzymało jedenastu funkcjonariuszy[5]:

  • gen. Włodzimierz Markiewicz (1997)
  • gen. Jan Pyrcak (1997)
  • gen. Andrzej Popiołek (2003)
  • gen. Marek Szostek (2005)
  • gen. Paweł Nasiłowski (2007)
  • gen. Jacek Pomiankiewicz (2007)
  • gen. Jacek Włodarski (2011)
  • gen. Krzysztof Keller (2012)[6]
  • gen. Jacek Kitliński (2015).
  • gen. Andrzej Leńczuk (2021)
  • gen. Marcin Strzelec (2021)

System szkolenia funkcjonariuszy SW

Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kulach, województwo śląskie

We współczesnym szkoleniu funkcjonariuszy SW największy nacisk kładzie się na zadania resocjalizacyjne formacji. Programy nauczania szkół (od podoficerskich do oficerskich) obejmują treści psychospołeczne, prawne oraz wynikające z obowiązujących standardów międzynarodowych. Podczas szkolenia zwraca się też dużą uwagę na umiejętność samoobrony i to nie tylko tej kojarzącej się z umiejętnościami fizycznymi, ale też stosownych zachowań komunikacyjnych. Żaden funkcjonariusz nie może podjąć pracy z więźniami bez uprzedniego przeszkolenia. Tej zasadzie jest podporządkowany cały system szkolenia SW na który składają się:

  1. przeszkolenie wstępne (kurs stacjonarny),
  2. szkolenie podstawowe w szkołach:
    • oficerskiej – dla funkcjonariuszy zajmujących stanowiska oficerskie oraz z wyższym wykształceniem (magisterskim),
    • chorążych – dla funkcjonariuszy zajmujący stanowiska przewidziane dla tego korpusu oraz z wykształceniem wyższym posiadających tytuł inżyniera lub licencjata,
    • podoficerskiej – dla funkcjonariuszy posiadających wykształcenie średnie
  3. kształcenie w formach pozaszkolnych:
    • specjalistyczne w ramach kursów doskonalących i dokształcających, kursokonferencji i narad instruktażowo – szkoleniowych,
    • wewnątrzzakładowe (ogólnopenitencjarne, działowe i ogniowe),
  4. Podyplomowe Studium Penitencjarystyki – prowadzone przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – ukończenie tego studium daje możliwość awansu na stanowiska kierownicze.

Najważniejszym miejscem szkolenia więzienników jest Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu (COSSW). Instytucja ta współpracuje z wieloma ośrodkami akademickimi oraz korzysta z ich kadry naukowej. Tu też organizowane są konferencje naukowe oraz kongresy penitencjarne[4].

Służba w SW

Funkcjonariuszem SW może być osoba

  • posiadająca obywatelstwo polskie,
  • posiadająca nieposzlakowaną opinię
  • niekarana
  • korzystająca z pełni praw publicznych,
  • posiadająca co najmniej średnie wykształcenie
  • zdolność fizyczną i psychiczną do służby w formacji uzbrojonej.
  • niebędąca członkiem partii politycznej[1].

Osoba zgłaszająca, po wydaniu pozytywnego orzeczenia komisji lekarskich, mianowana zostaje funkcjonariuszem w służbie przygotowawczej na okres 2 lat. Po tym okresie i uzyskaniu pozytywnej opinii zostaje mianowana funkcjonariuszem w służbie stałej.

Funkcjonariusz nie może podejmować bez zgody kierownika jednostki organizacyjnej zajęcia zarobkowego poza służbą.

Funkcjonariusz Służby Więziennej jest funkcjonariuszem publicznym.

Pojazd konwojowy Służby Więziennej

Uzbrojenie SW[7][8]

Aktualnie na uzbrojeniu SW znajdują się strzelby powtarzalne Mossberg serii 500 ATP, strzelby kal. 12 Mosberg Flex 500, strzelby powtarzalne kal. 12 Mosberg model 53693, 40 mm wyrzutniki pocisków obezwładniających B&T GL-06 z celownikami kolimatorowymi Aimpoint Micro T-1[9][10]. Pistolet Walther P-99 AS, oraz 9 mm pistolet maszynowy PM-06 Glauberyt. Od roku 2018 w SW występuje także karabinek automatyczny Beretta ARX 160[11].

Środki przymusu bezpośredniego SW

Środkami przymusu bezpośredniego są:

Pojazd konwojowy Służby Więziennej
  • Siła fizyczna w postaci technik:
    • transportowych
    • obrony
    • ataku
    • obezwładnienia
  • Kajdanki:
    • zakładane na ręce
    • zakładane na nogi
    • zespolone
  • Pas obezwładniający
  • Kask zabezpieczający
  • Pałka służbowa
  • Wodne środki obezwładniające
  • Pies służbowy
  • Pociski niepenetracyjne
  • Chemiczne środki obezwładniające w postaci:
    • ręcznych miotaczy substancji obezwładniających
    • granatów łzawiących
    • innych urządzeń przeznaczonych do miotania środków obezwładniających
  • Cela zabezpieczająca

Tradycja i historia formacji

Po raz pierwszy kwestia organizacji więziennictwa została przedstawiona wkrótce po upadku Rzeczypospolitej w Księstwie Warszawskim oraz potem w Królestwie Kongresowym. W 1807 Julian Ursyn Niemcewicz po powrocie ze Stanów Zjednoczonych przedstawił projekt organizacji więziennictwa opartego na zasadach odosobnienia. W 1819 przedstawiony został „Projekt ogólnego i szczegółowego polepszenia stanu i administracji więzień w Królestwie Polskiem”. W tym projekcie odpowiednicy dzisiejszych funkcjonariuszy nazywani są dozorcami (dozorca, dozorca ekonomiczny, dozorca robót)[12].

Podległość organizacyjna

1918–1939

Przygotowania do przejęcia więzień znajdujących się na terenie tzw. Kongresówki z rąk zaborców zostały już podjęte w marcu 1918. Było to konsekwencją oddania w 1917 sądownictwa Tymczasowej Radzie Stanu, a później Radzie Regencyjnej. Zaborcy nie zgodzili się jednakże na to, pragnąc zatrzymać sobie kontrolę nad wymiarem kar dyktowanych przez polskie sądy. 1 maja 1918 powstał Wydział Więzienny przekształcony potem w Sekcję Więzienną, liczącą 24 osoby. Rozpoczęto poszukiwania osób mających potem organizować więzienia w wolnej Polsce. Chętnych umieszczono wśród personelu więziennego zaborców (34 osoby na stanowiskach oficerskich, 117 na podoficerskich). Zorganizowano kursy wieczorowe dla kandydatów na funkcjonariuszy, przygotowano projekt ustawy, regulaminu, przepisów wewnętrznych, etatyzacji oraz budżetu przyszłego polskiego więziennictwa. Przejęcie więzień przez polskie władze następowało począwszy od 1 listopada 1918 (tereny okupowane przez Austrię), do 11 listopada gdzie właśnie tego dnia doszło do żywiołowej choć od dawna przygotowanej akcji. W nocy 12 listopada wszystkie więzienia na terenie Królestwa Kongresowego były już w polskich rękach. Kolejne jednostki były przejmowane wraz kształtowaniem się granic niepodległej Rzeczypospolitej:

W 1921 Sekcja Więzienna przekształciła się w Departament Więzienny Ministerstwa Sprawiedliwości. Z uwagi na brak funkcjonariuszy narodowości polskiej (zaborcy nie zatrudniali Polaków w służbie państwowej) zaczęto szkolić nowych funkcjonariuszy. Przyjmowano osoby narodowości polskiej, z odbytym stażem wojskowym, wyjątkowo także cywilnych fachowców. Każdy nowo przyjęty musiał odbyć 6-miesięczny staż. Funkcjonariusz oraz urzędnik otrzymywał raz na rok umundurowanie, a raz na 3 lata płaszcz. Więzienia zaczęto remontować, podniesiono racje żywnościowe dla skazanych (2400 kcal, dla pracujących 3000 kcal, dla chorych 4000 kcal), uruchomiono zakupy centralne mające na celu zapewnienie odpowiednich materiałów włókienniczych, odzieży i obuwia dla osadzonych i funkcjonariuszy. Mając na celu resocjalizację oraz wyrobienie w więźniach nawyku pracy, zaczęto organizować przy więzieniach warsztaty i gospodarstwa rolne. Część zarobku po potrąceniu kosztów dodatkowej żywności, należności dla Skarbu Państwa i kosztów administracji, stanowiła tzw. zysk więźnia wypłacany przy wyjściu na wolność lub umożliwiający mu zakupy w przywięziennej kantynie (tzw. żelazna kasa, wypiska). Powstawały też przywięzienne szpitale, szkoły i kaplica. Wojsko przekazywało kolejne obiekty, budowano też nowe więzienia, w tym nowoczesne jak na tamte czasy więzienie w Tarnowie.

22 kwietnia 1923 zginęli na służbie, zamordowani podczas ucieczki 4 skazanych, pierwsi funkcjonariusze więziennictwa: Antoni Łapiński, Józef Kurowski oraz Henryk Ruciński.

W celu podniesienia kwalifikacji kadry powołano 16 maja 1923 Centralną Szkołę dla Urzędników Więziennych w Warszawie. Kurs trwał przeciętnie 3 – 4 miesiące i obejmował następujące przedmioty (pisownia i nazewnictwo oryginalne): więźnioznawstwo, prawo i procedurę karną, regulamin więzienny oraz wszystkich działów, ustrój Polski, lekcje psychologii, traktowania nieletnich, pożarnictwa, daktyloskopii oraz tematy ogólno-kształcące. Intensywnie ćwiczono sprawność posługiwania się bronią oraz fizyczną. Korzystano również ze szkoleń w szkołach policyjnych.

W 1924 w miejsce powołanej rok wcześniej szkoły, powstaje Centralna Szkoła Ministerstwa Sprawiedliwości. Program uzupełniono zajęciami z prawa (karne, karne wykonawcze, administracyjne, konstytucyjne), towaroznawstwo żywności i opału, higienę, ratownictwo, finanse oraz rozpoznawanie pisma utajonego. Wykładowcami w tej szkole byli: warszawscy nauczyciele akademiccy, wyżsi urzędnicy Ministerstwa Sprawiedliwości, prawnicy (sędziowie, adwokaci) oraz naczelnicy więzień warszawskich.

Personel więzienny składał się z:

  • urzędników – naczelników więzień, ich pomocników, asystentów więziennych, urzędników kancelaryjnych, duchownych, lekarzy, nauczycieli,
  • niższych funkcjonariuszy – dozorców i dozorczyń, felczerów, sanitariuszy, gońców.

Do służby na kandydatów na urzędników przyjmowano obywateli polskich w wieku do 40 lat, nieskazitelnej przeszłości, sprawnych fizycznie i psychicznie do pracy w więzieniu oraz po odbytej służbie wojskowej. Od kandydatów na urzędników wymagano również posiadania wykształcenia co najmniej średniego. Wprowadzono również służbę przygotowawczą trwającą jeden rok kończącą się zdaniem egzaminu przed komisją w Ministerstwie Sprawiedliwości, który dawał prawo do munduru oraz prawa zagwarantowane przez ustawę o państwowej służbie cywilnej.

Kandydaci na dozorców (strażników) przyjmowani byli w wieku do 35 lat, wymagany był wzrost powyżej 165 cm, biegła znajomość języka polskiego w mowie i piśmie, odbyta służba wojskowa, preferowane było wykształcenie co najmniej podstawowe. Służba przygotowawcza również trwała jeden rok. Po ośmiu latach służby i ukończeniu Centralnej Szkoły dozorca mógł być mianowany na stanowisko starszego dozorcy.

Urzędnicy kancelaryjni, duchowni, lekarze, nauczyciele, felczerzy, sanitariusze, gońcy byli przyjmowani do służby na podstawie umów. Nie przysługiwało im prawo do bezpłatnego umundurowania.

Wydany w 1926 przepis z dnia 26 kwietnia o składzie osobowym administracji więziennej i wykonywaniu przez nią obowiązków służbowych tak określa obowiązki więziennika:

„Czuwać i nie dopuszczać do ucieczek więźniów i do porozumiewania się ich z osobami postronnymi lub między sobą bez wiedzy władzy do tego uprawnionej, dbać o moralną poprawę więźniów, bezwzględne posłuszeństwo, należyty szacunek względem przełożonych, sumienne i gorliwe wykonywanie obowiązków służbowych, niepozostawianie przewinień podwładnych bezkarnie, w obchodzeniu się z więźniami być stanowczym, nie unosić się, zachowywać spokój i równowagę oraz starać się wyrozumieć indywidualne właściwości więźnia.” [...] „do więźnia zwracać się per Pan lub Wy”[12]

Równo 70 lat od tej daty uchwalono Ustawę o Służbie Więziennej, będącą podstawą prawną jej działania do dziś.

1944–1956

Dnia 4 października 1944 Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Okólnikiem nr 1 powołał do życia Straż Więzienną. Dzień ten przez cały czas trwania PRL był dniem święta więzienników. W początkowym okresie odbudowy struktur administracyjnych przejęto przepisy przedwojenne w tym Kodeks Karny z 1932 roku, regulamin więzienny z 1931 oraz przepisy z projektu nowego regulaminu z 1939. Ponieważ przedwojenne przepisy w nowej sytuacji politycznej były niewystarczające, w 1945 wydano instrukcję w sprawie postępowania z więźniami. Od początku swego istnienia Straż Więzienna została podporządkowana VI Departamentowi Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Jej funkcjonariusze brali aktywny udział w działaniach prowadzonych przez Departament Śledczy UBP, w tym w prześladowaniach i torturach osadzonych z powodów politycznych.

W obozach i więzieniach stosowano wobec skazanych te same metody postępowania jak w ówczesnym Związku Radzieckim. W kraju stworzono sieć 204 obozów pracy przymusowej, w których zginęło około 25 tysięcy ludzi. Największy tego typu obóz działał w Jaworznie, dawnej filii niemieckiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu – KL Auschwitz S-Lager Dachsgrube. Jego pierwszym komendantem był kapitan NKWD Mordasow, następnie przejął od niego stanowisko Salomon Morel[13].

W lipcu 1954 ukazał się Dekret o Służbie Więziennej. Zmieniono nazwę tej formacji i dodano pewne elementy mające na celu oddziaływanie poprawcze wobec skazanych. 7 grudnia rozwiązano MBP, służbę podporządkowano nowo powstałemu Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Dopiero w listopadzie 1955 uchylono przedwojenne przepisy więzienne wprowadzeniem nowego regulaminu. Stracił on jednak szybko aktualność z powodów przemian politycznych 1956 oraz przejścia Służby Więziennej z dniem 1 listopada 1956 pod zarząd Ministerstwa Sprawiedliwości.

1956–1989

Zadania Służby Więziennej po przemianach roku 1956 uległy zmianie. Dotychczasowe przepisy mimo zawarcia w nich pewnych elementów poprawczych były nieaktualne. W poprzednich latach nikt nie zajmował się resocjalizacją skazanych z powodu braku środków, bazy, odpowiedniej kadry, a przede wszystkim klimatu politycznego. Rozpoczął się 10-letni okres wydawania szeregu zarządzeń, dyrektyw i pism, modyfikowanych i weryfikowanych w praktyce zakończony wydaniem nowego regulaminu. Model represyjny zdominowany przez treści polityczno-ideologiczne i wojskowe został przekształcony represyjno-formujący, zaczęto odchodzić od dominującej polityki i ideologii na rzecz treści psychospołecznych oraz dyscyplin prawnych.

Stopnie funkcjonariuszy Służby Więziennej 1956-1976

W 1966 wprowadzono w działaniach resocjalizacyjnych system wolnej progresji m.in. wprowadzono zakłady karne półotwarte i otwarte. W latach 1969–1981 (z trudnościami po stanie wojennym) rozwijano kształcenie więźniów, realizowano różne warianty leczenia antyalkoholowego, rozwijano doświadczenia z systemem przepustkowym oraz poszukiwano sposobów współpracy ze społeczeństwem, a także w wielu zakładach karnych rozszerzano współpracę z rodzinami. Od 1969 administracja więzienna stała się organem postępowania wykonawczego. Po 1981 więzienia zostały wykorzystane do internowania opozycji solidarnościowej. Przez cały ten okres więziennictwo nie uniknęło roli politycznej, jaką wyznaczało mu państwo totalitarne. Wraz z więźniami kryminalnymi w zakładach karnych przebywali też więźniowie sumienia[4].

10 grudnia 1959 wydano Ustawę o Służbie Więziennej, która uregulowała funkcjonowanie więzienników na 37 lat. Ustawę tę modyfikowano kilkakrotnie, a najpoważniejszymi zmianami było wprowadzenie w 1975 wojskowego nazewnictwa stopni, rozbudowa systemu szkoleń, w 1983 wprowadzenie korpusu chorążych.

1989–2006

Po zmianie systemu politycznego w Polsce w 1989, nie ogłoszono oczekiwanej amnestii, co stało się powodem wybuchu buntów w wielu więzieniach. Po ich spacyfikowaniu przystąpiono do reformy więziennictwa zmierzającej do przyjęcia modelu resocjalizacyjnego. W początkowych latach reform odeszło ze Służby Więziennej około 40% funkcjonariuszy, co spowodowało szereg skutków negatywnych. Okres przejściowy zakończył się około roku 1994, a nowo zatrudnieni pracownicy nabrali koniecznego w pracy doświadczenia[4].

Poprawiła się również struktura wykształcenia funkcjonariuszy w stosunku do okresu PRL.

Porównanie wykształcenia funkcjonariuszy SW
Lp.Wykształcenielata 80.[14]2003
1podstawowe (zawodowe zasadnicze)22%1.6%
2średnie (ukończona matura)56%67.5%
3policealnebd.3.3%
4wyższe14%27.6%

XXI wiek przyniósł istotną zmianę w warunkach pracy funkcjonariuszy, spowodowaną narastającym przeludnieniem więzień. Jednocześnie liczba członków załóg jednostek penitencjarnych nie uległa powiększeniu. Stosunek liczby pracowników więzień do liczby skazanych wynosił odpowiednio w latach:

  • 1985 – 1 : 5.6
  • 1996 – 1 : 2.6
  • 2003 – 1 : 3.5[15]
  • 2006 – 1 : 4
  • 2011 – 1 : 2,76[16]

Dotkliwie również jest odczuwane ograniczenie wydatków na inwestycje i modernizacje, przez co baza materialna więziennictwa ulega dekapitalizacji i zmniejszeniu. Wszystko to powoduje pogorszenie warunków pracy funkcjonariuszy, warunków odbywania kary skazanych, które mogą naruszyć nawet zasadę humanitarnego traktowania osadzonych, oraz pogorszenie stanu bezpieczeństwa zakładów karnych i aresztów śledczych[15].

W chwili obecnej można przytoczyć słowa pierwszego w III Rzeczypospolitej dyrektora Centralnego Zarządu Służby Więziennej Pawła Moczydłowskiego wypowiedziane po okresie buntów w więzieniach: „Przestrzegania prawa pilnują obecnie wszyscy: Prezydent, Sejm, Senat, Rzecznik Praw Obywatelskich, Komitet Helsiński, a także różne organizacje społeczne, niezawisły sąd, wolna prasa, radio i telewizja. Zadaniem podstawowym było więc odzyskanie kontroli nad więziennictwem i zaadaptowanie go za pomocą praworządnych metod do społeczeństwa otwartego.”[17].

Święta Służby Więziennej

Świętami w Służbie Więziennej są:

  • 11 listopada – Narodowe Święto Niepodległości 1918 – przejęcie w tym dniu wszystkich więzień w strefie okupowanej przez Cesarstwo Niemieckie
  • 29 czerwca – Święto Służby Więziennej od 2022r. zgodnie z art. 15 ustawy z dn. 9 kwietnia 2010r. o Służbie Więziennej (w latach 1996–2010 święto obchodzono 26 kwietnia w dzień uchwalenia Ustawy o Służbie Więziennej z 1996; w latach 2010-2022 święto obchodzono w rocznicę podpisania przez Józefa Piłsudskiego Dekretu w sprawie tymczasowych przepisów więziennych).
  • 8 lutego - Dzień Tradycji Służby Więziennej

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c Ustawa o Służbie Więziennej z 2010 (Dz.U. z 2022 r. poz. 2470).
  2. ↑ a b c d Informacje o służbie więziennej. [dostęp 2007-05-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-28)].
  3. ↑ Areszty do likwidacji. InfoSecurity24. [dostęp 2018-08-05].
  4. ↑ a b c d Henryk Machel: Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna Wydawnictwo Arche Gdańsk 2003.
  5. ↑ Prezydent RP mianował na stopień generała płk. Jacka Włodarskiego – Dyrektora Generalnego Służby Więziennej. sw.gov.pl, 1 lutego 2011. [dostęp 2015-01-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-02)].
  6. ↑ M.P. z 2012 r. poz. 115.
  7. ↑ Nowoczesne uzbrojenie (video) – Służba Więzienna. sw.gov.pl. [dostęp 2018-03-12].
  8. ↑ Nowe uzbrojenie dla Służby Więziennej – Służba Więzienna. sw.gov.pl. [dostęp 2018-03-12].
  9. ↑ Nowe uzbrojenie i wyposażenie Służby Więziennej. Special-Ops.pl – Portal Ludzi Akcji. [dostęp 2019-01-14].
  10. ↑ mjr Mariusz Budny: Nowe uzbrojenie dla Służby Więziennej – Służba Więzienna. sw.gov.pl. [dostęp 2019-01-14].
  11. ↑ por. Cezary Jabłoński: Nowa broń już w jednostkach – Służba Więzienna. sw.gov.pl, styczeń 2019. [dostęp 2019-01-14].
  12. ↑ a b Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918 – 1928 wyd. 1929 pod redakcją Zygmunta Bugajskiego.
  13. ↑ Bronisław Urbański, Forum Penitencjarne nr 6/2004, artykuł Polski Gułag.
  14. ↑ Teodor Szymanowski Przemiany systemu penitencjarnego w Polsce Warszawa 1996.
  15. ↑ a b Teodor Szymanowski Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2004.
  16. ↑ Krzysztof Kowaluk: Forum Penitencjarne 09/2013, s. 6 Polskie więziennictwo w statystykach. [dostęp 2014-12-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-07)].
  17. ↑ Paweł Moczydłowski Przegląd Więziennictwa Polskiego nr 8/1994 Więziennictwo – od systemu totalitarnego do demokratycznego.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Służba Więzienna
Okręgowe Inspektoraty
  • Białystok
  • Bydgoszcz
  • Gdańsk
  • Katowice
  • Koszalin
  • Kraków
  • Lublin
  • Łódź
  • Olsztyn
  • Opole
  • Poznań
  • Rzeszów
  • Szczecin
  • Warszawa
  • Wrocław
Ośrodki szkolenia
  • Szkoła Wyższa Wymiaru Sprawiedliwości
  • Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu
  • Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kulach
  • Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Popowie
  • Ośrodek Doskonalenia Kadr Służby Więziennej w Suchej
System penitencjarny
Inne

Służba Więzienna symbol.svg

Organy bezpieczeństwa publicznego (1944–1956)
Centrala
Wojewódzkie UBP/UdsBP
Pozostałe piony
podległe centrali do 1954 r.
Otoczenie
i instytucje
współpracujące
Następcy

Coat of arms of Poland (1955-1980).svg

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Służba Więzienna 1956-1976.jpg
Autor: Truszko, Licencja: CC BY-SA 4.0
stopnie funkcjonariuszy Służby Więziennej 1956-1976
SW RENAULT MASTER.jpg
Autor: Karol Szadkowski (AMZ Kutno), Licencja: CC BY-SA 4.0
Pojazd Służby Więziennej na bazie Renault Mastera przygotowany przez AMZ Kutno
SW MB ATEGO.jpg
Autor: Karol Szadkowski (AMZ Kutno), Licencja: CC BY-SA 4.0
Pojazd Służby Więziennej na bazie Mercedesa Atego przygotowany przez AMZ Kutno
Kule ośrodek szkolenia służby więziennej wjazd 02.05.2011 p.jpg
Autor: Ten plik powstał przy wsparciu finansowym Wikimedia Polska, w ramach realizacji Uchwały Zarządu nr UZ 2011-21. (Zgłoś swój projekt!), Licencja: CC BY 3.0
Wjazd na teren ośrodka szkolenia służby więziennej w Kulach, woj. śląskie
Tadeusz Ostrzeszewicz.jpg
Tadeusz Ostrzeszewicz (Służba Więzienna).
Służba Więzienna ul. Rakowiecka 37a.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Budynek Służby Więziennej przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie
Herb Polski.svg
Uproszczony obraz godła Polski; oficjalne godło: Coat of arms of Poland-official.png