SMS Erzherzog Franz Ferdinand

SMS Erzherzog Franz Ferdinand
Pocztówka z 1908 r. przedstawiająca pancernik SMS „Erzherzog Franz Ferdinand”
Klasa	pancernik
Typ	Radetzky
Historia
Stocznia	Stabilimento Tecnico Triestino
Położenie stępki	12 września 1907
Wodowanie	8 września 1908
K.u.K. Kriegsmarine
Nazwa	SMS „Erzherzog Franz Ferdinand”
Wejście do służby	5 czerwca 1910
Regia Marina
Wycofanie ze służby	1926
Los okrętu	zezłomowany, 1926
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	14 741 t (standardowa) 16 099 t (maksymalna)
Długość	138,8 m
Szerokość	24,6 m
Zanurzenie	8,1 m
Napęd
dwie 4-cylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, 12 opalanych węglem kotłów parowych Yarrow, 2 śruby 20 000 KM
Prędkość	20,5 węzła (38 km/h)
Zasięg	4000 Mm (7400 km) przy prędkości 10 węzłów (19 km/h)
Uzbrojenie
4 działa kal. 305 mm L/45 (2 × II) 8 dział kal. 240 mm L/45 (4 × II) 20 dział kal. 100 mm L/50 6 dział kal. 66 mm L/45 4 działa kal. 47 mm L/44 (szybkostrzelne) 1 działo kal. 47 mm L/33 (szybkostrzelne) 2 działa desantowe kal. 66 mm
Wyrzutnie torpedowe	3 × 450 mm
Opancerzenie
Burty: 100-230 mm Pokład: 48 mm Wieże artylerii głównej: 250 mm Wieże artylerii średniej: 200 mm Kazamaty: 120 mm Wieża dowodzenia: 100-250 mm Grodzie przeciwtorpedowe: 58 mm Grodzie wodoszczelne: 150 mm
Załoga	890 (30 oficerów i 860 marynarzy)

SMS Erzherzog Franz Ferdinand – austro-węgierski przeddrednot typu Radetzky, wprowadzony do służby w Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine 5 czerwca 1910 roku. Okręt został nazwany na cześć arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Został zbudowany jako pierwszy okręt z typu, poprzedzając SMS „Radetzky” o około 6 miesięcy. Jego uzbrojenie składało się z czterech dział kalibru 305 mm w dwóch podwójnych wieżach i ośmiu dział kalibru 240 mm w czterech podwójnych wieżach.

Okręt brał udział w międzynarodowym proteście morskim przeciwko wojnom bałkańskim w 1913 roku, podczas którego uczestniczył w morskiej blokadzie Czarnogóry. Był też jednym z pierwszych okrętów, z którego wystartowały wodnosamoloty w celach militarnych. W czasie I wojny światowej okręt został przydzielony do II Dywizjonu Pancerników w I Eskadrze Bojowej, lecz jego zadania bojowe były mocno ograniczone. Pancernik brał udział w zabezpieczeniu ucieczki niemieckich krążowników SMS „Goeben” i SMS „Breslau”, jak również w ostrzale Ankony w 1915 roku. Po wojnie okręt został przekazany Włochom jako pryz i zezłomowany tamże w 1926 roku.

Geneza

Prace projektowe nad nowym typem pancerników rozpoczęły się około dwa tygodnie po wprowadzeniu do służby okrętu SMS „Erzherzog Friedrich”^[1], przeddrednota typu Erzherzog Karl, co miało miejsce 30 kwietnia 1904 roku^[2]. Pod koniec lipca 1905 roku dowódca austriackiej marynarki, admirał Montecuccoli, przedstawił swoją wizję rozbudowanej austro-węgierskiej floty. Flota miała się składać z 12 pancerników, 4 krążowników pancernych, 8 krążowników rozpoznawczych, 18 niszczycieli, 36 dużych kutrów torpedowych i 6 okrętów podwodnych. Między 25 a 29 września 1905 roku sekcja projektowa floty przygotowała pięć projektów nowego typu pancernika^[1]. Główny projektant, Siegfried Popper, poparł koncepcję budowy drednota^[3], jednak ostatecznie ustąpił, przyznając, że jego budowa wymagałaby budowy nowego pływającego suchego doku, co znacznie zwiększyłoby koszty projektu^[1]. Komisja projektowa wybrała piąty projekt, który po dokonanych poprawkach zakładał przeddrednot uzbrojony w cztery działa kal. 305 mm w dwóch podwójnych wieżach i osiem dział kal. 240 mm w czterech podwójnych wieżach na burtach. W ten sposób powstał ostatni typ przeddrednotów Austro-Węgierskiej Marynarki Wojennej – typ Radetzky^[1].

Budowa

SMS^[a] „Erzherzog Franz Ferdinand” został zbudowany w Stabilimento Tecnico Triestino w Trieście. Stępkę pod okręt położono 12 września 1907 roku, a zwodowano go 8 września 1908 roku^[1][b]. Teczyna użyta na pokładzie była jedynym materiałem zakupionym przez Austro-Węgry z zagranicy^[4]. Półtora miesiąca po zwodowaniu pancernik został przyholowany do Muggii w celu przeprowadzenia prac wykończeniowych. W czasie gwałtownego nocnego sztormu cumy okrętu przerwały się i „Erzherzog Franz Ferdinand”, bez załogi na pokładzie, dryfował przez kilka godzin, zanim osiadł na mieliźnie w pobliżu Izoli. Następnego ranka marynarka zlokalizowała pancernik i odholowała go z powrotem do Muggii^[5]. Ukończenie okrętu opóźniło się przez strajki spawaczy w 1908 roku i nitowników w roku następnym^[6]. SMS „Erzherzog Franz Ferdinand” był pierwszym ukończonym pancernikiem typu Radetzky^[7] i został wprowadzony do służby w Austro-Węgierskiej Marynarce Wojennej 5 czerwca 1910 roku^[1].

Konstrukcja

Rzut z lewej burty i plan pokładu pancernika typu Radetzky

SMS „Erzherzog Franz Ferdinand” miał 137,5 m długości na linii wody oraz 138,8 m długości całkowitej. Miał 24,6 m szerokości i 8,1 m zanurzenia^[8]. Wyporność standardowa wynosiła 14 741 ton^[9], zaś maksymalna 16 099 ton^[1]. Załoga składała się z 30 oficerów i 860 marynarzy^[8]. Tak samo jak reszta pancerników typu Radetzky, „Erzherzog Franz Ferdinand” był mniejszy i gorzej uzbrojony od pancerników w innych flotach w tym samym czasie. Pomimo tego był jednym z pierwszych austro-węgierskich prawdziwych pełnomorskich okrętów wojennych^[10]. Napęd stanowiły dwie czterocylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania o mocy 19 800 KM, co pozwalało osiągać prędkość 20,5 węzła^[9][11]. „Erzherzog Franz Ferdinand” był pierwszym austro-węgierskim okrętem, który używał kotłów opalanych węglem i olejem^[4]. Maksymalny zasięg okrętu wynosił 4000 Mm przy prędkości 10 węzłów^[1][12].

Uzbrojenie główne okrętu składało się z czterech dział kal. 305 mm L/45 w dwóch podwójnych wieżach^[8][9][11]. Szybkostrzelność wynosiła 3 pociski w pierwszej minucie ostrzału i od jednego do dwóch pocisków w każdej następnej minucie. Maksymalny kąt podniesienia dział sięgał od -4° do +20°^[8]. 138-kilogramowy ładunek prochu nadawał 450-kilogramowym pociskom przeciwpancernym prędkość 800 m/s, co przy maksymalnym podniesieniu lufy dawało zasięg ok. 20 000 m^[8][13]. Okręt miał ponadto silne uzbrojenie drugiego głównego kalibru, składające się z ośmiu dział Škoda kal. 240 mm L/45 w czterech podwójnych wieżach^[8]. Działa kal. 240 mm miały o około połowę mniejszą penetrację niż działa kal. 305 mm i o około 25% mniejszy zasięg^[14]. Artylerię średniego kalibru stanowiło 20 pojedynczych dział Škoda kal. 100 mm L/50^[1][15]. „Erzgerzog Franz Ferdinand” uzbrojony był również w kilkanaście dział mniejszego kalibru, w tym sześć dział Škoda kal. 66 mm L/45, dwa działa desantowe kal. 66 mm, cztery szybkostrzelne działa Škoda kal. 47 mm L/44 i jedno szybkostrzelne działo Škoda kal. 47 mm L/33^[15]. Okręt posiadał też trzy podwodne wyrzutnie torpedowe kal. 450 mm, dwie na dziobie i jedną na rufie^[1][15].

Służba

Czas pokoju

Po wejściu do służby 15 czerwca 1910 roku, pancernik został przypisany do I Dywizjonu Pancerników (kadm. Anton Haus) w I Eskadrze Bojowej pod dowództwem kadm. Aloisa von Kunstiego. 28 lutego „Erzherzog Franz Ferdinand”, razem ze świeżo ukończonym pancernikiem „Radetzky” i służącym w marynarce już przeszło trzy lata „Erzherzogiem Ferdinandem Maxem”, wypłynął z Teodo na rejs po Morzu Śródziemnym do portów greckich i tureckich. Między 3 marca a 26 kwietnia odwiedzono Argostoli na Kefalonii, Wolos, Saloniki, Kawalę, Izmir, Zante oraz Korfu. 25 kwietnia, w czasie pobytu na Korfu, dowódca zespołu razem ze swoim sztabem oraz komendantem pancernika zostali przyjęci przez władcę Niemiec, Wilhelma II w pałacu Achilleion. Następnie cesarz osobiście udał się na pokład okrętu. Cztery dni później wszystkie trzy okręty były już z powrotem w Teodo^[16].

Od 22 do 26 sierpnia 1911 roku na pokładzie okrętu przebywał następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand Habsburg, którego imieniem został nazwany okręt. Kierował on manewrami pod Zarą oraz desantem ćwiczebnym z wykorzystaniem wojska, całego Dywizjonu i czterech wynajętych parowców^[17].

W 1912 roku „Erzherzog Franz Ferdinand” razem ze swoimi siostrzanymi okrętami odbył rejs treningowy po wschodnim Morzu Śródziemnym^[1]. 26 marca cała trójka wraz z niszczycielem „Streiter” wyruszyła z Puli w rejs na wody greckie. Zatrzymano się wtedy w austro-węgierskiej Fasanie, a następnie w greckich portach nad Morzem Jońskim i zatokami Patraską i Koryncką: Patras (tam dołączył do nich na resztę podróży krążownik pancerny „Kaiserin und Königin Maria Theresia”), Korynt, Porto Itea, ponownie w Patras, Navarino, Zante oraz Argostoli na Kefalonii. Do Teodo powrócono 28 kwietnia^[17].

4 listopada trzy pancerniki typu Radetzky, razem z krążownikiem lekkim „Admiral Spaun”, krążownikiem pancernopokładowym „Aspern” oraz niszczycielami „Uskoke” i „Wildfang” wyruszyły na rejs szkoleniowy na wody Lewantu, a przy okazji odwiedziły ogarnięty wojną rejon Morza Śródziemnego^[18]. 8 listopada okręty rozdzieliły się. „Erzherzog Franz Ferdinand”, „Radetzky” i niszczyciele udały się do Izmiru, gdzie pozostały do 24 listopada. 28 listopada pancernik powrócił samotnie do Puli^[17].

W 1913 roku okręt brał udział w międzynarodowym proteście na Morzu Jońskim przeciwko wojnom bałkańskim^[3]. Inne kraje reprezentowały m.in. brytyjski przeddrednot HMS „King Edward VII”, włoski przeddrednot „Ammiraglio di Saint Bon”, francuski krążownik pancerny „Edgar Quinet” i niemiecki krążownik lekki SMS „Breslau”^[19]. Najważniejszą akcją mieszanej floty, pod dowództwem brytyjskiego admirała Cecila Burneya, była blokada czarnogórskiego wybrzeża. Celem blokady było uniemożliwienie serbskim posiłkom wsparcia oblężenia Szkodry^[20], podczas którego wojska czarnogórskie oblegały połączone siły albańskie i osmańskie. Pod presją międzynarodowej blokady, Serbia wycofała swoje wojska ze Szkodry, która została zajęta przez wojsko lądowe sprzymierzonych^[21].

19 marca 1913 roku trzy pancerniki typu Radetzky wypłynęły z Puli, a dwa dni później zawinęły w Meljine u wejścia do Zatoki Kotorskiej. W związku z międzynarodową blokadą morską wybrzeża Czarnogóry, 2 kwietnia pancerniki przybyły pod Antivari, aby następnego dnia przemieścić się pod ujście granicznej rzeki Bojana, gdzie czekał na nie międzynarodowy zespół okrętów. 4 kwietnia „Erzherzog Franz Ferdinand” opuścił Meljine i od 16 do 22 kwietnia stacjonował w San Giovanni di Medua. Dzień później wszedł i wyszedł z Teodo i od tego samego dnia ponownie stacjonował w San Giovanni di Medua, do 12 maja. Od 12 maja do 14 czerwca okręt stał w ujściu rzeki Bojana, wypływającej z Jeziora Szkoderskiego. Do Puli powrócił 15 czerwca^[22].

Podczas blokady z pokładów pancerników typu Radetzky po raz pierwszy zostały użyte bojowo wodnosamoloty, dostarczone przez francuską firmę Donnet-Lévêque. Jednak marynarka austro-węgierska nie była zadowolona z operacji, jako że okrętom brakowało miejsca na pokładzie dla samolotów, jak również z powodu braku żurawi, za pomocą których można było łatwo wciągnąć samoloty z powrotem na pokład. Samoloty przeniesiono potem do hangaru w stoczni w Teodo^[21]. Od 1913 roku pierwsze pancerniki typu Tegetthoff, jedyne drednoty zbudowane przez Austro-Węgry, powoli wchodziły do aktywnej służby, więc marynarka przeniosła trzy pancerniki typu Radetzky do II Dywizjonu Pancerników w I Eskadrze Bojowej^[23].

I wojna światowa

Okręt został nazwany na cześć arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, którego zabójstwo 28 czerwca 1914 roku było bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej^[24]. W momencie jej wybuchu siły morskie Austro-Węgier składały się z pancerników typu Tegetthoff (z których SMS „Szent István” wciąż był w trakcie budowy), Radetzky i starszych typów Erzherzog Karl i Habsburg. Pod koniec lipca 1914 roku „Erzherzog Franz Ferdinand” razem z resztą floty został zmobilizowany w celu osłony ucieczki SMS „Goeben” i SMS „Breslau”. Niemieckie okręty próbowały wyrwać się z cieśniny Messyńskiej, która była otoczona przez brytyjskie okręty i uciec do Turcji. Kiedy austro-węgierska flota była na wysokości Brindisi na południu Włoch, wieść o udanej ucieczce dotarła do Wiednia i okręty zostały odwołane^[25].

23 maja 1915 roku, pomiędzy dwoma a czterema godzinami po tym, jak deklaracja o wypowiedzeniu Austro-Węgrom wojny przez Włochy dotarła do głównej bazy morskiej w Puli^[c], „Erzherzog Franz Ferdinand” razem z resztą floty wyruszyły w celu ostrzelania włoskiego wybrzeża^[26][27]. Głównym celem była ważna baza morska w Ankonie^[28], a następnie wybrzeże Czarnogóry. Bombardowanie Czarnogóry było częścią większej austro-węgierskiej kampanii przeciwko Królestwom Czarnogóry i Serbii, które w pierwszej połowie roku 1915 były członkami Ententy. O 4:04 bombardowanie rozpoczęło sześć starszych przeddrednotów. Pół godziny później dołączyły do nich „Erzherzog Franz Ferdinand” i trzy drednoty. Pancernik wystrzelił jedynie trzy pociski kal. 240 mm z odległości 5800-6600 m. Pierwsze dwa były za dalekie, trzeci trafił tuż poniżej budynku semaforowni^[29]. Sam ostrzał Ankony był ogromnym sukcesem, a podczas trwania operacji okręty nie napotkały żadnego oporu. Podczas ostrzału okolic portu i prowincji zatopiono włoski parowiec, a na południu ciężko uszkodzono niszczyciel „Turbine”. Na lądzie ciężko uszkodzone zostały infrastruktura portu w Ankonie oraz okoliczne miasta. Instalacje kolejowe i portowe w mieście zostały zniszczone lub uszkodzone. Zneutralizowano również baterie nadbrzeżne. Innymi uszkodzonymi lub zniszczonymi obiektami było nabrzeże, magazyny, zbiorniki z paliwem, radiostacja i miejscowe baraki. Zginęło 63 Włochów, żołnierzy i cywilów^[30]. Zanim włoskie okręty z Taranto i Brindisi przybyły do Ankony, austro-węgierska flota była już z powrotem w Puli^[31].

Celem ostrzału Ankony było opóźnienie wymarszu włoskich wojsk wzdłuż granicy z Austro-Węgrami, poprzez zniszczenie głównych dróg transportowych^[27]. Bombardowanie opóźniło wymarsz wojsk w Alpy o dwa tygodnie. Dało to Austro-Węgrom cenny czas na wzmocnienie włoskiej granicy i przerzucenie części wojsk z frontu wschodniego i bałkańskiego^[32].

Według The New York Times 30 maja pancernik zderzył się z nieznanym austro-węgierskim niszczycielem, gdy oba okręty starały się uniknąć bombardowania przez włoski sterowiec; niszczyciel miał zatonąć. Jednak informacja ta jest najprawdopodobniej nieprawdziwa^[33][d].

Poza ostrzałem Ankony, austro-węgierskie pancerniki spędziły resztę wojny w Puli^[3][34]. Operacje zostały ograniczone przez admirała Antona Hausa, który wierzył, że musi oszczędzać swoje okręty w celu odparcia jakiejkolwiek włoskiej próby oblężenia wybrzeża Dalmacji. Od kiedy węgiel zaczęto przekazywać nowszym pancernikom typu Tegetthoff, reszta cesarskiej floty, w tym „Erzherzog Franz Ferdinand”, operowały według strategii „floty w trwaniu”^[35] (ang. fleet in being). To zaowocowało aliancką blokadą cieśniny Otranto^[36]. Mając flotę zablokowaną na Morzu Adriatyckim oraz znaczne niedobory węgla, Haus postanowił wcielić w życie strategię opierającą się na zastosowaniu pól minowych i okrętach podwodnych, aby zmniejszyć przewagę liczebną okrętów Ententy^[37].

Powojenny los

Po zajęciu przez Włochów Puli 5 listopada 1918 roku, „Erzherzog Franz Ferdinand” stał się praktycznie włoską zdobyczą, tym bardziej, że jego załoga zeszła z pokładu^[38]. Zgodnie z postanowieniami rozejmu z Villa Giusti, który zakończył wojnę pomiędzy Włochami i Austro-Węgrami, ci drudzy mieli przekazać trzy pancerniki rządowi włoskiemu w Wenecji. Włochy pierwotnie zamierzały przejąć trzy pozostałe pancerniki typu Tegetthoff, ale włoscy nurkowie zatopili SMS „Viribus Unitis” trzy dni przed tym, jak rozejm wszedł w życie. W zamian za zatopiony pancernik Włosi postanowili wziąć SMS „Erzherzog Franz Ferdinand”^[39]. 23 marca 1919 roku, jeszcze przed regulacją podziałów wynikającą z traktatu Saint-Germain-en-Laye, Włosi, nie porozumiewając się z innymi aliantami, przeprowadzili pod parą, ale bez bander, kilkanaście austro-węgierskich okrętów z Puli do Wenecji. Były to pancerniki „Erzherzog Franz Ferdinand” i „Tegetthoff”, krążownik lekki „Admiral Spaun”, niszczyciele „Tátra” i „Csepel”, torpedowce 80 T, 81 T, 86 F, 92 F i 98 M oraz okręty podwodne U-5, U-21, U-28 i U-40^[38]. 24 marca okręty te wzięły udział we włoskiej paradzie zwycięstwa koło wyspy Giudecca^[40], a po południu oglądał je z pokładu włoskiego niszczyciela „Audace” włoski król Wiktor Emanuel III^[38]. „Erzherzog Franz Ferdinand” został oficjalnie przekazany Włochom w postanowieniu traktatu Saint-Germain-en-Laye, podpisanego we wrześniu 1919 roku i przepłynął do Wenecji z załogą złożoną z marynarzy Regia Marina. Okręt był nieaktywny przez całą swoją służbę we włoskiej marynarce; został zezłomowany w roku 1926^[3].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Luigi Albertini: Origins of the War of 1914. T. 2. London: Oxford University Press, 1980. ISBN 978-0-313-22401-0. OCLC 6144049. (ang.)
• Paul G. Halpern: A Naval History of World War I. Annapolis: Naval Institute Press, 1995. ISBN 978-1-55750-352-7. OCLC 57447525. (ang.)
• Peter Hore: Battleships of World War I. London: Southwater Books, 2006. ISBN 978-1-84476-377-1. OCLC 77797289. (ang.)
• Peter Hore: Battleships. London: Lorena Books, 2006. ISBN 978-0-7548-1407-8. OCLC 56458155. (ang.)
• Bernard Ireland: Jane’s Battleships of the 20th Century. London: Harper Collins, 1996. ISBN 978-0-00-470997-0. OCLC 35900130. (ang.)
• Charles Koburger: The Central Powers in the Adriatic, 1914–1918: War in a Narrow Sea. Westport, CT: Praeger Publishers, 2001. ISBN 978-0-313-00272-4. OCLC 50321762. (ang.)
• Francis Trevelyan Miller: The Story of the Great War. New York, NY: P.F. Collier & Son, 1916. OCLC 14157413. (ang.)
• Austria-Hungary. W: Erwin Sieche: Conway’s All the World’s Fighting Ships: 1906–1921. Annapolis: Naval Institute Press, 1985. ISBN 978-0-87021-907-8. (ang.)
• Ryan Noppen: Austro-Hungarian Battleships 1914–1918. T. 193. Botley, Oxford, UK: Osprey Publishing, 2012, seria: New Vanguard. ISBN 978-1-84908-688-2. OCLC 769990390. (ang.)
• Anthony Sokol: The Imperial and Royal Austro-Hungarian Navy. Annapolis: United States Naval Institute, 1968. OCLC 462208412. (ang.)
• Lawrence Sondhaus: The Naval Policy of Austria-Hungary, 1867–1918. West Lafayette, IN: Purdue University Press, 1994. ISBN 978-1-55753-034-9. OCLC 28112077. (ang.)
• Milan N. Vego: Austro-Hungarian Naval Policy, 1904–14. London: Frank Cass Publishers, 1996. ISBN 978-0-7146-4209-3. OCLC 560641850. (ang.)
• Tony DiGiulian: Austria-Hungary 30.5 cm/45 (12”) K10 Skoda (ang.). NavWeaps.com, 27 listopada 2007.
• Tony DiGiulian: Austria-Hungary 10 cm/50 (3.9”) Skoda K10 and K11 (ang.). NavWeaps.com, 21 września 2008.
• Andrzej Jaskuła. Zapomniana trójka – Przebieg służby pancerników typu Radetzky. „Morze Statki i Okręty”. XIV (04/2009 (88)), s. 55-64, kwiecień 2009. Magnum X. ISSN 1426-529X. 
• „Zrínyi” (ang.). W: Dictionary of American Naval Fighting Ships [on-line]. Naval Historical Center, 24 listopada 2015.
• Austrian Battleship Ashore. „The New York Times”, 23 października 1908 (ang.). [dostęp 2010-18-04]. 
• Austrians Lose a Destroyer. „The New York Times”, 7 czerwca 1915 (ang.). [dostęp 2010-24-05].