SMS Prinz Heinrich

SMS Prinz Heinrich

SMS „Prinz Heinrich” w 1902 roku
Klasa	krążownik pancerny
Historia
Stocznia	Kaiserliche Werft, Kilonia
Położenie stępki	1 grudnia 1898
Wodowanie	22 marca 1900
Kaiserliche Marine
Wejście do służby	11 marca 1902
Wycofanie ze służby	27 marca 1916
Los okrętu	złomowany w 1920
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	normalna: 8887 ton pełna: 9806 ton (9652 długie tony)
Długość	całkowita: 126,5 metra 124,9 metra na wodnicy
Szerokość	19,6 metra
Zanurzenie	7,65–8,07 metra
Napęd
3 maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy 15 000 KM 14 kotłów, 3 śruby
Prędkość	20 węzłów
Zasięg	4580 Mm przy prędkości 10 węzłów
Uzbrojenie
2 działa kal. 24 cm (2 × I) 10 dział kal. 15 cm (10 × I) 10 dział kal. 8,8 cm (10 × I) 10 działek kal. 3,7 cm (10 × I)
Wyrzutnie torpedowe	4 × 45 cm (4 × I)
Opancerzenie
pas burtowy: 100–80 mm pokład: 35–50 mm stanowisko dowodzenia: 150 mm wieże: 150 mm kazamaty: 100 mm
Załoga	567 osób

SMS Prinz Heinrich – niemiecki krążownik pancerny (klasyfikowany jako wielki krążownik – niem. Großer Kreuzer) z przełomu XIX i XX wieku, druga jednostka tej klasy w niemieckiej flocie. Okręt miał wyporność 8887 ton i osiągał prędkość 20 węzłów, zaś jego główne uzbrojenie stanowiły dwa działa kalibru 24 cm umieszczone w wieżach i 10 dział kalibru 15 cm. Krążownik został zwodowany 22 marca 1900 roku w stoczni Kaiserliche Werft w Kilonii, a 11 marca 1902 roku wcielono go do służby w Kaiserliche Marine. Jego patronem był książę Prus Henryk Hohenzollern. Jednostka służyła w Heimatflotte i w Hochseeflotte, biorąc udział w I wojnie światowej. Okręt został wycofany ze służby w marcu 1916 roku. Z listy floty skreślono go w styczniu 1920 roku, po czym został złomowany.

Projekt i budowa

Objęcie tronu Cesarstwa Niemieckiego przez Wilhelma II w 1888 roku spowodowało początek rozbudowy floty wojennej, niezbędnej do zdobycia i utrzymania zamorskich posiadłości^[1]. W oparciu o założenia francuskiej doktryny Jeune École Minister Marynarki, admirał (niem. Admiral) Friedrich Hollmann przekonał cesarza Wilhelma II o konieczności budowy silnie uzbrojonych i mających duży zasięg krążowników kolonialnych^[2]. Doprowadziło to do powstania dużych krążowników pancernopokładowych (klasyfikowanych ówcześnie jako krążowniki II klasy) typu Victoria Louise, które jednak nie były zbyt udane, głównie ze względu na zawodne urządzenia napędowe i problemy ze statecznością^[3]. W latach 1893–1895 stworzono projekt następcy – pierwszego niemieckiego krążownika pancernego „Fürst Bismarck” – który ze względu na silne uzbrojenie i dużą wyporność był właściwie jednostką o charakterystyce pośredniej między krążownikami pancernymi a pancernikami (podobnie jak rosyjskie pancerniki typu Pierieswiet)^[3]. Koszty powstania tego okrętu, niewiele niższe od kosztów pancernika, spowodowały zarzucenie koncepcji budowy jednostek o podobnej charakterystyce, w rezultacie czego „Fürst Bismarck” pozostał okrętem unikatowym^[4]. Według zmienionej doktryny kolejne krążowniki pancerne miały być jednostkami przeznaczonymi do działań rozpoznawczych na rzecz floty liniowej, zdolnymi także do walki z uszkodzonymi pancernikami przeciwnika^[4]. W porównaniu do poprzednika przyszły „Prinz Heinrich” miał mniejszą wyporność, uzbrojenie główne zredukowane do dwóch dział kalibru 24 cm i zmniejszoną grubość opancerzenia, otrzymując w zamian siłownię o większej mocy, co zaowocowało wzrostem prędkości maksymalnej^[5][6]. Fundusze na jego budowę zostały wyasygnowane przez Reichstag w 1898 roku, dzięki przeforsowaniu ustawy morskiej przez nowego Ministra Marynarki, ówczesnego kontradmirała (niem. Konteradmiral) Alfreda Tirpitza^[5].

Projekt jednostki powstał w latach 1896–1897 w Wydziale Konstrukcyjnym Cesarskiego Urzędu Marynarki (niem. Reichsmarineamt) pod tymczasową nazwą Großer Kreuzer A^[6]. Okręt zbudowany został w stoczni Kaiserliche Werft(niem.) w Kilonii (nr stoczniowy 26)^[6][7]. Miał być następcą planowanej do wycofania z linii korwety parowej SMS „Prinz Adalbert” – (niem. Ersatz–Prinz Adalbert)^[8]. Stępkę krążownika położono 1 grudnia 1898 roku, a ceremonia wodowania odbyła się 22 marca 1900 roku, w obecności patrona okrętu – księcia Prus Henryka Hohenzollerna (brata cesarza Wilhelma II) oraz inspektora generalnego Marynarki, admirała Hansa von Koestera^[6][9]. Koszt budowy okrętu wyniósł 16 mln 588 tys. marek^[7][10].

Dane techniczne

Charakterystyka ogólna

Plany krążownika

Okręt był krążownikiem pancernym o sylwetce podobnej do krążownika „Fürst Bismarck”, z podniesionym pokładem dziobowym, dwoma dużymi kominami, zmniejszonymi nadbudówkami i dwoma lżejszymi wysokimi masztami palowymi^[11]. Kadłub o poprzeczno-wzdłużnym układzie wiązań podzielony był za pomocą 12 grodzi na 13 przedziałów wodoszczelnych, zaś dno podwójne obejmowało 57% jego długości^[12]. Okręt miał stewę dziobową w kształcie łabędziej szyi, prosty kil i dwie stępki boczne^[12].

Długość całkowita krążownika wynosiła 126,5 metra (124,9 metra na wodnicy), szerokość 19,6 metra i zanurzenie od 7,65 do 8,07 metra^[7][12]. Wyporność normalna (konstrukcyjna) wynosiła 8887 ton, zaś pełna 9806 ton (9652 długie tony)^[7][13].

Załoga jednostki składała się z 35 oficerów i 532 podoficerów i marynarzy^[13][14][a]. W przypadku pełnienia funkcji okrętu flagowego liczebność załogi zwiększała się o 53 osoby, z czego dziewięć stanowili oficerowie^[14].

Urządzenia napędowe i pomocnicze

Okręt był napędzany przez umieszczone w trzech oddzielnych maszynowniach trzy czterocylindrowe pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, które napędzały poprzez wały napędowe trzy śruby napędowe (dwie zewnętrzne o średnicy 4,65 metra i środkową o średnicy 4,28 metra)^[7][12]. Para o ciśnieniu roboczym 15 at dostarczana była przez 14 kotłów wodnorurkowych Dürr o łącznej powierzchni grzewczej 4197 m², wyposażonych łącznie w 42 paleniska, zainstalowanych w dwóch kotłowniach^[7][12]. Kotły były opalane węglem, którego normalny zapas wynosił 900, a maksymalny 1590 ton^[7][12].

Nominalna moc siłowni wynosiła 15 000 KM przy 125 obr./min, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej 20 węzłów^[7][12][b]. Zasięg wynosił 4580 mil morskich przy prędkości 10 węzłów lub 2290 Mm przy prędkości 18 węzłów^[7][12]. Zużycie węgla przy mocy 15 000 KM wynosiło około 16 ton na godzinę^[15]. Na rufie znajdował się pojedynczy ster^[7].

Energia elektryczna (prąd stały o napięciu 110 V) wytwarzana była przez cztery generatory o łącznej mocy 246 kW^[7].

Uzbrojenie

Główne uzbrojenie krążownika składało się z dwóch dział kalibru 24 cm SK L/40 C/98 w dwóch, umieszczonych w osi okrętu, wieżach – po jednej na pokładzie dziobowym i rufie^[7][16]. Masa działa wynosiła 25,64 tony, a jego długość całkowita 9,55 metra; długość samej lufy wynosiła 8,87 metra^[17]. Działa wykorzystywały amunicję rozdzielnego ładowania: pociski o masie 140 kg wystrzeliwane były za pomocą umieszczonych w łuskach ładunków miotających o masie 40 kg^[6][17]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -4 do +30°, zaś maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością wylotową 835 m/s pocisku wynosiła 16 900 metrów^[14][17]. Kąt ostrzału wież wynosił 260°^[15]. Zapas amunicji wynosił 150 sztuk (czyli 75 pocisków na działo)^[7][14].

Artyleria średniego kalibru składała się z 10 pojedynczych dział kalibru 15 cm SK L/40 C/97 (faktyczny kaliber działa wynosił 149,1 mm)^[7][16]. Cztery działa umieszczono na śródokręciu w wieżach, zaś pozostałe zainstalowano w kazamatach^[15]. Długość całkowita działa wynosiła 5,96 metra, długość lufy 5,54 metra, a jej masa 4460 kg^[18]. Działa także wykorzystywały amunicję rozdzielnego ładowania, a masa pocisku wynosiła od 45 do 51 kg^[19]. Maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością wylotową od 725 do 800 m/s pocisku wynosiła 13 700 metrów^[14][19]. Szybkostrzelność wynosiła od czterech do pięciu strzałów na minutę^[20]. Kąt ostrzału dział umieszczonych w wieżach wynosił około 150°, a tych w kazamatach 135°^[15]. Łączny zapas amunicji wynosił 1200 sztuk, czyli 120 pocisków na działo^[7][14].

Artylerię do zwalczania torpedowców stanowiło 10 pojedynczych dział kalibru 8,8 cm SK L/30 C/89^[7][16][c]. Długość całkowita działa wynosiła 2,61 metra, długość lufy 2,38 metra, a masa lufy z zamkiem 665 kg^[21]. Strzelały one pociskami o masie 7 kg (cały nabój ważył 13,8 kg) z prędkością wylotową 590 m/s^[21]. Szybkostrzelność wynosiła do 15 strzałów na minutę, zaś łączny zapas amunicji wynosił 2500 sztuk (250 pocisków na działo)^[7][21]. Prócz tego na pokładzie znalazło się 10 pojedynczych szybkostrzelnych działek kalibru 3,7 cm^[8][14][d].

Broń torpedową stanowiły cztery pojedyncze wyrzutnie kalibru 450 mm: jedna obracalna na rufie i trzy podwodne (jedna na dziobie oraz po dwie na śródokręciu z każdej burty), z łącznym zapasem 11 torped^[7][14]. Torpedy typu C45/91S miały długość 5,1 metra, masę 550 kg (w tym głowica bojowa 197 kg trotylu), a ich zasięg wynosił 1200 metrów przy prędkości 27 węzłów i 500 metrów przy prędkości 33,5 węzła^[22].

Opancerzenie

Podstawowym elementem pancerza był wykonany ze stali Kruppa pas burtowy o grubości maksymalnej 100 mm na wodnicy śródokręcia, zmniejszającej się w stronę dziobu i rufy do 80 mm, położony na warstwie drewna tekowego^[7][12]. Pokład pancerny miał grubość od 35 do 40 mm, a jego skosy 50 mm^[7][12].

Wieże artylerii głównej były chronione od czoła pancerzem o grubości 150 mm (dach 30 mm)^[7][12]. Wieże artylerii średniej, cytadela i kazamaty miały grubość 100 mm, zaś maski dział kalibru 8,8 cm miały grubość 70 mm^[7][12]. Wieża dowodzenia chroniona była od czoła płytami o grubości 150 mm, a od tyłu miała grubość na 12 mm^[7][12]. Niezatapialność jednostki starano się powiększyć poprzez wypełnienie przestrzeni między poszczególnymi pomieszczeniami i elementami konstrukcyjnymi naklejanym warstwowo korkiem^[7].

Służba

„Prinz Heinrich” w Kanale Kilońskim

SMS „Prinz Heinrich” został wcielony do służby w Kaiserliche Marine 11 marca 1902 roku^[13][23]. Pierwszym dowódcą okrętu został mianowany komandor (niem. Kapitän zur See) Friedrich Wilhelm Wenzel^[8][14]. Podczas przeprowadzonych wiosną prób morskich „Prinz Heinrich” osiągnął prędkość 19,9 węzła przy przeciążeniu maszyn do 15 694 KM (przy 127 obr./min)^[7]. W czerwcu krążownik został włączony do sił rozpoznawczych 1. Eskadry Bojowej Heimatflotte^[14]. W dniach 8–20 lipca „Prinz Heinrich” wziął udział w rejsie do Norwegii, zaś w sierpniu na Bałtyku pełnił rolę eskorty cesarskiego jachtu SMY „Hohenzollern”, na którego pokład podczas postoju w Rewlu zawitał car Mikołaj II^[14]. W sierpniu i wrześniu krążownik uczestniczył w manewrach, pełniąc funkcję jednostki flagowej 2. Grupy Rozpoznawczej (składającej się ponadto z krążowników lekkich „Niobe” i „Nymphe”)^[14]. 18 września „Prinz Heinrich” zastąpił pancernik „Kurfürst Friedrich Wilhelm” w roli okrętu flagowego zastępcy dowódcy 1. Eskadry Bojowej, kontradmirała Curta von Prittwitz und Gaffron^[14]. 17 grudnia, podczas zimowego rejsu szkoleniowego, krążownik uczestniczył w akcji ściągania z mielizny pancernika „Wittelsbach”^[14].

1 marca 1903 roku „Prinz Heinrich” został okrętem flagowym dowódcy Sił Rozpoznawczych, kontradmirała Ludwiga Borckenhagena^[14]. Formacja ta składała się ponadto z krążowników „Victoria Louise”, „Amazone”, „Ariadne”, „Medusa”, „Niobe” i „Frauenlob” oraz awiza „Blitz”^[14]. We wrześniu dowództwo Sił Rozpoznawczych objął kontradmirał Gustava Schmidt, także podnosząc swoją flagę na SMS „Prinz Heinrich”^[14]. Od 7 maja do 10 czerwca okręt odbył rejs na wody hiszpańskie, zawijając do Vigo między 20 a 30 maja^[24]. W październiku nowym dowódcą krążownika został mianowany komandor Erich Gühler^[8][24].

Między 25 stycznia a 2 lutego 1904 roku załoga okrętu udzielała pomocy mieszkańcom norweskiego miasta Ålesund, w którym wybuchł groźny pożar^[24]. Latem „Prinz Heinrich” wziął udział w wizycie zespołu floty niemieckiej w Wielkiej Brytanii^[24]. W październiku nastąpiła kolejna zmiana dowódcy okrętu – nowym został komandor Paul Rampold^[8][24]. 3 grudnia „Prinz Heinrich” przestał być okrętem flagowym Sił Rozpoznawczych, zastąpiony w tej roli przez włączony latem do formacji krążownik pancerny „Friedrich Carl”^[24].

W lutym 1905 roku dowództwo jednostki objął komandor porucznik (niem. Fregattenkapitän) Fritz Hoffmann^[8][24]. W lipcu na okręcie rozpoczęto próby nowego systemu bunkrowania węgla opracowanego przez inżyniera Leune, które kontynuowano w listopadzie oraz w lutym roku następnego^[25]. Podczas rejsu letniego „Prinz Heinrich” odwiedził szwedzkie porty Uddevalla i Södertälje^[26]. 1 października krążownik został okrętem flagowym zastępcy dowódcy Sił Rozpoznawczych, komandora Raimunda Winklera^[26].

4 kwietnia 1906 roku „Prinz Heinrich” został wycofany ze służby, a jego rolę przejął SMS „Friedrich Carl”^[26]. 15 maja 1908 roku krążownik został przywrócony do służby jako szkolny okręt artyleryjski, zastępując w tej roli SMS „Mars”^[27]. Dowódcą okrętu został wówczas komandor Gisbert Jasper^[8][28]. Jednostka bazowała głównie w Sonderburgu, który był siedzibą Inspektoratu Artylerii Okrętowej^[28]. W październiku dowództwo krążownika objął kapitan marynarki (niem. Kapitänleutnant) Erler, zmieniony we wrześniu 1909 roku przez kpt. mar. Bodeckera, a w następnym miesiącu przez kmdra Ottona Wurmbacha^[8][28]. Na przełomie 1908 i 1909 roku przystosowano część kotłów do opalania paliwem płynnym i od tej pory okręt zabierał dodatkowo 175 ton oleju napędowego^[7]. We wrześniu 1911 roku nowym dowódcą okrętu został mianowany kmdr Ferdinand Bertram^[8][28]. 31 października 1912 roku okręt został ponownie wycofany ze służby, zastąpiony w roli szkolnego okrętu artyleryjskiego przez krążownik pancerny „Prinz Adalbert”^[28]. W 1913 roku rozważano przebudowę krążownika na okręt szkolny, lecz do tego nie doszło i w 1914 roku trafił on do macierzystej stoczni w Kilonii na remont, mający przywrócić mu zdolności bojowe przed spodziewanym wybuchem konfliktu^[7][28].

Po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 roku dowodzony przez kmdra Wilhelma von Krosigka „Prinz Heinrich” został przydzielony do 3. Grupy Rozpoznawczej Hochseeflotte kontradmirała Huberta von Rebeur-Paschwitza, w skład której wchodziły ponadto krążowniki pancerne „Roon”, „Yorck” i „Prinz Adalbert”^[28][29]. 25 września okręt został przebazowany do Zatoki Kilońskiej jako składnik sił rezerwowych, ze względu na spodziewany atak floty brytyjskiej^[28]. 16 grudnia „Prinz Heinrich” wziął udział w operacji bombardowania Scarborough, Hartlepool i Whitby, płynąc w osłonie sił głównych Hochseeflotte operujących w rejonie Dogger Bank^[30].

15 kwietnia 1915 roku 3 Grupę Rozpoznawczą rozwiązano, a „Prinz Heinrich” został przebazowany do Kilonii, wchodząc w skład Sił Rozpoznawczych Flotylli Bałtyckiej (dowodzonych przez kontradmirała Alberta Hopmana)^[28][31]. W skład formacji wchodziły także krążowniki pancerne „Prinz Adalbert” i „Roon”, krążowniki lekkie „Augsburg”, „Lübeck” i „Thetis”, 10 flotylla niszczycieli oraz V 107 i V 108, okręt podwodny U-A, trzy flotylle trałowców oraz tendry wodnosamolotów „Answald” i „Glyndwr”^[31]. Na początku maja Niemcy postanowili podjąć operację mającą na celu zajęcie portu w Lipawie^[32]. 7 maja niemieckie okręty (pancernik obrony wybrzeża „Beowulf” oraz krążowniki „Prinz Heinrich”, „Prinz Adalbert”, „Roon”, „Augsburg”, „Lübeck” i „Thetis”) rozpoczęły ostrzał twierdzy, która została zdobyta przez wojska lądowe następnego dnia^[33][34]. W dniach 23–26 maja krążownik ubezpieczał operację stawiania zagród minowych na północnym Bałtyku^[28][35]. 3 czerwca „Prinz Heinrich”, „Prinz Adalbert” i „Roon” miały zabezpieczać akcję postawienia zagród minowych na wyjściu z Zatoki Ryskiej, jednak wobec stwierdzenia na wodach zatoki obecności okrętów Floty Bałtyckiej operacja została odwołana^[36][37].

2 lipca „Prinz Heinrich” oraz „Prinz Adalbert” w eskorcie niszczycieli S 138 i S 139 pod dowództwem kontradmirała Alberta Hopmana wyszły z Gdańska na pomoc niemieckiemu zespołowi uczestniczącemu w bitwie koło Gotlandii, jednak wobec storpedowania i uszkodzenia „Prinza Adalberta” przez brytyjski okręt podwodny HMS E9, okręty zawróciły do bazy^[38][39]. W końcu lipca okręt wszedł w skład silnego zespołu floty niemieckiej przeznaczonego do operacji forsowania Zatoki Ryskiej^[40]. 31 lipca pancerniki „Braunschweig” i „Elsaß” oraz krążowniki „Prinz Heinrich”, Roon” i „Lübeck” w eskorcie 8. flotylli niszczycieli zostały wysłane w celu zablokowania Zatoki Ryskiej^[41]. 10 sierpnia „Prinz Heinrich” i Roon” rozpoczęły ostrzał przylądka Cerel w Cieśninie Irbeńskiej, ścierając się także z rosyjskimi niszczycielami (w walce uszkodzony został „Sibirskij striełok”) i unikając ataków torpedowych okrętów podwodnych „Giepard” i HMS E1^[42][43].

11 sierpnia krążownik z powodu awarii rur kotłowych został odesłany do Hamburga na remont, który przeprowadzono w stoczni Blohm & Voss^[28]. 22 września okręt powrócił na Bałtyk i w nocy z 5 na 6 października uczestniczył w osłonie operacji minowania^[28]. 10 listopada krążownik ze zredukowaną załogą wyszedł z Lipawy i nazajutrz dotarł do Kilonii, gdzie został skierowany do rezerwy^[28]. Dowódcą okrętu został wówczas mianowany komandor porucznik Karl Feldmann^[8][28]. Ze względu na niedostatek załóg niezbędnych dla obsadzania nowych okrętów nawodnych i podwodnych, SMS „Prinz Heinrich” został wycofany ze służby 27 marca 1916 roku^[28][44]. Jednostka została rozbrojona, a następnie służyła jako hulk koszarowy i mieszkalny, a od 1918 roku jako okręt-baza dla krążowników podwodnych^[28]. 25 stycznia 1920 roku okręt został skreślony z listy jednostek floty i sprzedany w celu złomowania, które zostało przeprowadzone w 1920 roku w Rendsburg–Audorf^[28][45].

Przypisy

Uwagi

Bibliografia

• Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 1: Predrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-62989-97-3.
• Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Rafał Czeczott: Wojna morska na Bałtyku 1914–1918. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2015. ISBN 978-83-7889-363-9.
• Tony DiGiulian: Torpedoes of Germany: 45 cm (17.7") C45/91S. navweaps.com. [dostęp 2022-09-14]. (ang.).
• Zvonimir Freivogel. Niemieckie krążowniki pancerne. Część II - Prinz Heinrich. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (173), 2022. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231‑014X. 
• Michał Glock. Niemieckie krążowniki pancerne. „Morze, Statki i Okręty”. Nr specjalny 3 (1/2009), 2009. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X. 
• Ivan Gogin: PRINZ HEINRICH armoured cruiser (1902). Navypedia. [dostęp 2022-09-14]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Erich Gröner: Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945: Panzerschiffe, Linienschiffe, Schlachtschiffe, Flugzeugträger, Kreuzer, Kanonenboote. T. 1. München: Bernard & Graefe, 1982. ISBN 3-7637-4800-8. (niem.).
• Hans H. Hildebrand, Albert Röhr, Hans-Otto Steinmetz: Die Deutschen Kriegsschiffe: Biographien: ein Spiegel der Marinegeschichte von 1815 bis zur Gegenwart. Wyd. 2. T. 5. Herford: Koehlers Verlagsgesellschaft mbH, 1988. ISBN 3-7822-0456-5.
• Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
• Edmund Kosiarz: Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1979. ISBN 83-215-3234-9.
• PRINZ HEINRICH (6102708). miramarshipindex.nz. [dostęp 2022-09-14]. (ang.).