SMS Radetzky

SMS Radetzky

SMS „Radetzky”
Klasa	Pancernik
Typ	Radetzky
Historia
Stocznia	Stabilimento Tecnico Triestino
Położenie stępki	26 listopada 1907
Wodowanie	3 lipca 1909
K.u.K. Kriegsmarine
Nazwa	SMS „Radetzky”
Wejście do służby	15 stycznia 1911
US Navy
Nazwa	USS „Radetzky”
Los okrętu	przekazany Włochom, ostatecznie zezłomowany między 1920 a 1921
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	14 741 t (standardowa) 16 099 t (maksymalna)
Długość	138,8 m
Szerokość	24,6 m
Zanurzenie	8,1 m
Napęd
dwie 4-cylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, 12 opalanych węglem kotłów parowych Yarrow, 2 śruby 20 000 KM
Prędkość	20,5 węzła (38 km/h)
Zasięg	4000 Mm (7400 km) przy prędkości 10 węzłów (19 km/h)
Uzbrojenie
4 działa kal. 305 mm L/45 (2 × II) 8 dział kal. 240 mm L/45 (4 × II) 20 dział kal. 100 mm L/50 6 dział kal. 66 mm L/45 4 działa kal. 47 mm L/44 (szybkostrzelne) 1 działo kal. 47 mm L/33 (szybkostrzelne) 2 działa desantowe kal. 66 mm
Wyrzutnie torpedowe	3 × 450 mm
Opancerzenie
Burty: 100-230 mm Pokład: 48 mm Wieże artylerii głównej: 250 mm Wieże artylerii średniej: 200 mm Kazamaty: 120 mm Wieża dowodzenia: 100-250 mm Grodzie przeciwtorpedowe: 58 mm Grodzie wodoszczelne: 150 mm
Załoga	890 (30 oficerów i 860 marynarzy)

SMS Radetzky – austro-węgierski pancernik – przeddrednot typu Radetzky. Został nazwany na cześć XIX-wiecznego austriackiego feldmarszałka Josepha Radetzky’ego. „Radetzky” razem ze swoimi siostrzanymi okrętami, „Erzherzogiem Franzem Ferdinandem” i „Zrínyi”, były ostatnimi austro-węgierskimi przeddrednotami, a ich następcami były o wiele mocniejsze drednoty typu Tegetthoff.

SMS „Radetzky” został zbudowany w stoczni Stabilimento Tecnico Triestino w Trieście i wprowadzony do służby 15 stycznia 1911 roku. Przed wybuchem I wojny światowej okręt brał udział w rejsach treningowych po Morzu Śródziemnym. W czasie wojny „Radetzky”, jak i pozostałe okręty austro-węgierskiej floty, operowały według strategii „floty w trwaniu” (ang. fleet in being). Działając w ten sposób, okręty związały znaczne siły morskie Ententy. „Radetzky” wziął udział w kilku operacjach ofensywnych, przede wszystkim w ostrzałach wybrzeża Adriatyku przeciwko francuskim, czarnogórskim i włoskim celom.

Pod koniec 1918 roku, kiedy Austro-Węgry chyliły się ku upadkowi, „Radetzky” miał zostać przekazany Państwu Słoweńców, Chorwatów i Serbów. 10 listopada 1918 roku, sześć dni po austriackim rozejmie, jugosłowiańscy oficerowie wyprowadzili okręt z Puli i poddali się amerykańskiej eskadrze ścigaczy okrętów podwodnych. Zgodnie z Traktatem z Saint-Germain-en-Laye, przekazanie okrętu Stanom Zjednoczonym nie zostało uznane i zamiast tego oddano go Włochom, gdzie ostatecznie został zezłomowany.

Geneza typu

Prace projektowe nad nowym typem pancerników rozpoczęły się około dwa tygodnie po wprowadzeniu do służby okrętu SMS „Erzherzog Friedrich”^[1], przeddrednota typu Erzherzog Karl, co miało miejsce 30 kwietnia 1904 roku^[2]. Pod koniec lipca 1905 roku dowódca austriackiej marynarki, admirał Montecuccoli, przedstawił swoją wizję rozbudowanej austro-węgierskiej floty. Flota miała się składać z 12 pancerników, 4 krążowników pancernych, 8 krążowników rozpoznawczych, 18 niszczycieli, 36 dużych kutrów torpedowych i 6 okrętów podwodnych. Między 25 a 29 września 1905 roku sekcja projektowa floty przygotowała pięć projektów nowego typu pancernika^[1]. Główny projektant, Siegfried Popper, poparł koncepcję budowy drednota^[3], jednak ostatecznie ustąpił, przyznając, że jego budowa wymagałaby budowy nowego pływającego suchego doku, co znacznie zwiększyłoby koszty projektu^[1]. Komisja projektowa wybrała piąty projekt, który po dokonanych poprawkach zakładał przeddrednot uzbrojony w cztery działa kal. 305 mm w dwóch podwójnych wieżach i osiem dział kal. 240 mm w czterech podwójnych wieżach na burtach. W ten sposób powstał ostatni typ przeddrednotów Austro-Węgierskiej Marynarki Wojennej – typ Radetzky^[1].

Konstrukcja

SMS^[a] „Radetzky” został zbudowany w Stabilimento Tecnico Triestino w Trieście. Stępkę pod okręt położono 26 listopada 1907 roku, a zwodowano go 3 lipca 1909 roku^[1][b]. „Radetkzy” był drugim ukończonym pancernikiem typu Radetzky^[4] i został wprowadzony do służby w Austro-Węgierskiej Marynarce Wojennej 15 stycznia 1911 roku^[1].

Rzut z lewej burty i plan pokładu pancernika typu Radetzky

SMS „Radetzky” miał 137,5 m długości na linii wody oraz 138,8 m długości całkowitej. Miał 24,6 m szerokości i 8,1 m zanurzenia^[5]. Wyporność standardowa wynosiła 14 741 ton^[6], a maksymalna 16 099 ton^[1]. Załoga składała się z 30 oficerów i 860 marynarzy^[5]. Tak samo jak reszta pancerników tego typu, „Radetzky” był mniejszy i gorzej uzbrojony od pancerników w innych flotach w tym samym czasie. Pomimo tego, był on jednym z pierwszych austro-węgierskich prawdziwych pełnomorskich okrętów wojennych^[7]. Napęd stanowiły dwie czterocylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania o mocy 19 800 KM, co pozwalało osiągać prędkość 20,5 węzła^[6][8]. Maksymalny zasięg okrętu wynosił 4000 Mm przy prędkości 10 węzłów^[1][9].

Uzbrojenie główne okrętu składało się z czterech dział kal. 305 mm L/45 w dwóch podwójnych wieżach^[5][6][8]. Szybkostrzelność wynosiła 3 pociski w pierwszej minucie ostrzału i od jednego do dwóch pocisków w każdej następnej minucie. Maksymalny kąt podniesienia dział sięgał od -4° do +20°^[5]. 138-kilogramowy ładunek prochu nadawał 450-kilogramowym pociskom przeciwpancernym prędkość 800 m/s, co przy maksymalnym podniesieniu lufy dawało zasięg ok. 20 000 m^[5][10]. Okręt miał ponadto silne uzbrojenie drugiego głównego kalibru, składające się z ośmiu dział Škoda kal. 240 mm L/45 w czterech podwójnych wieżach^[5]. Działa kal. 240 mm miały o około połowę mniejszą penetrację niż działa kal. 305 mm i o około 25% mniejszy zasięg^[11]. Artylerię średniego kalibru stanowiło 20 pojedynczych dział Škoda kal. 100 mm L/50^[1][12]. „Radetzky” uzbrojony był również w kilka dział mniejszego kalibru, w tym sześć dział Škoda kal. 66 mm L/45, dwa działa desantowe kal. 66 mm, cztery szybkostrzelne działa Škoda kal. 47 mm L/44 i jedno szybkostrzelne działo Škoda kal. 47 mm L/33^[12]. Okręt posiadał też trzy podwodne wyrzutnie torpedowe kal. 450 mm, dwie na dziobie i jedną na rufie^[1][12].

Służba

Czas pokoju

Po wejściu do służby 15 stycznia 1911 roku, pancernik został przypisany do I Dywizjonu Pancerników (kadm. Anton Haus) w I Eskadrze Bojowej pod dowództwem kadm. Aloisa von Kunstiego. 28 lutego „Radetzky”, razem z pancernikiem „Erzherzog Franz Ferdinand” i służącym w marynarce już przeszło trzy lata „Erzherzogiem Ferdinandem Maxem”, wypłynął z Teodo na rejs po Morzu Śródziemnym do portów greckich i tureckich. Między 3 marca a 26 kwietnia odwiedzono Argostoli na Kefalonii, Wolos, Saloniki, Kawalę, Izmir, Zante oraz Korfu. 29 kwietnia wszystkie trzy okręty były już z powrotem w Teodo^[13].

Jednym z pierwszych zadań pancernika był udział w międzynarodowym pokazie floty w Spithead z okazji koronacji Jerzego V. Rankiem 5 czerwca 1911 okręt wyszedł z bazy w Puli. 9 czerwca zawinął do Algieru, skąd wyszedł trzy dni później, a 19 czerwca przybył do Spithead. U wejścia do Portsmouth przebywał do 28 czerwca. W międzyczasie, 22 czerwca, dowódca okrętu kmdr Paul Fiedler udał się do Londynu na uroczystości koronacyjne. 24 czerwca wziął on udział w wielkiej paradzie koronacyjnej, a na jego pokładzie znajdowali się przedstawiciele kolonii austriackiej w Wielkiej Brytanii. „Radetzky” pozdrowił 21 wystrzałami oraz pięciokrotnym marynarskim „hurra” jacht królewski „Victoria and Albert”. Następnie dowódca pancernika odbył po niemiecku rozmowę z brytyjskim monarchą na pokładzie jachtu. Z okazji święta okręty były oświetlone. Girlandy żarówek ciągnęły się wzdłuż burt okrętu, a nad pomostem dowodzenia ułożono z nich na drewnianej ramie umocowanej przy fokmaszcie litery nazwy pancernika. „Radetzky” był pomalowany na nietypowy dla okrętów oliwkowozielony kolor, przez co sprawiał wrażenie większego niż w rzeczywistości. Brytyjczycy byli pod wrażeniem dobrej sterowności okrętu. 28 czerwca, po odejściu floty brytyjskiej, „Radetzky” opuścił redę w Spithead. Rankiem następnego dnia okręt zawinął do Plymouth, a wieczorem do leżącego w głębi Devonportu, na akwen zwany Hamoaze. 2 lipca rano pancernik wypłynął z Devonport i 12 lipca powrócił do Teodo^[14].

7 listopada 1911 roku, na „Radetzkim” pobito rekord szybkości bunkrowania węgla – 440 ton/godz., później ten wynik został jeszcze kilkakrotnie poprawiony. Na przełomie lat 1911/1912 zdemontowano stanowisko kompasu, znajdujące się za drugim kominem, a sam kompas przeniesiono w inne miejsce^[14].

W 1912 roku „Radetzky” razem ze swoimi siostrzanymi okrętami odbył rejs treningowy po wschodnim Morzu Śródziemnym^[1]. 26 marca cała trójka wraz z niszczycielem „Streiter” wyruszyła z Puli w rejs na wody greckie. Zatrzymano się wtedy w austro-węgierskiej Fasanie, a następnie w greckich portach nad Morzem Jońskim i zatokami Patraską i Koryncką: Patras (tam dołączył do nich na resztę podróży krążownik pancerny „Kaiserin und Königin Maria Theresia”), Korynt, Porto Itea, ponownie w Patras, Navarino, Zante oraz Argostoli na Kefalonii. Do Teodo powrócono 28 kwietnia^[14].

4 listopada trzy pancerniki typu Radetzky, razem z krążownikiem lekkim „Admiral Spaun”, krążownikiem pancernopokładowym „Aspern” oraz niszczycielami „Uskoke” i „Wildfang” wyruszyły na rejs szkoleniowy na wody Lewantu, a przy okazji odwiedziły ogarnięty wojną rejon Morza Śródziemnego^[15]. 8 listopada okręty rozdzieliły się. „Radetzky”, „Erzherzog Franz Ferdinand” i niszczyciele udały się do Izmiru, gdzie pozostały do 24 listopada. 28 listopada „Radetzky” i „Zrínyi” zawinęły do portu w Fasanie, w pobliżu Puli, a następnie powróciły do Puli^[14]. W czasie jednego z rejsów na „Radetzkim” zaczęły się tlić puste worki po węglu, zmagazynowane za jednym z kotłów, przez co znacznie wzrosła temperatura w znajdującej się w pobliżu komorze amunicyjnej. Zostały naruszone wtedy zasady bezpieczeństwa – puste worki po węglu nie miały prawa być składowane w kotłowniach. W wyniku szybkiego rozwoju pożaru, zdecydowano się zalać komorę^[16].

Działania podczas wojen bałkańskich

W 1913 roku okręty, pod dowództwem wiceadmirała Maximiliana Njegovana^[17], wzięły udział w międzynarodowym proteście na Morzu Jońskim, przeciwko wojnom bałkańskim^[3]. Inne kraje reprezentowały m.in. brytyjski przeddrednot HMS „King Edward VII”, włoski przeddrednot „Ammiraglio di Saint Bon”, francuski krążownik pancerny „Edgar Quinet” i niemiecki krążownik lekki SMS „Breslau”^[17]. Najważniejszą akcją mieszanej floty, pod dowództwem brytyjskiego admirała Cecila Burneya była blokada czarnogórskiego wybrzeża. Celem blokady było uniemożliwienie serbskim posiłkom wsparcia oblężenia Szkodry^[18], podczas którego wojska czarnogórskie oblegały połączone siły albańskie i osmańskie. Pod presją międzynarodowej blokady, Serbia wycofała swoje wojska ze Szkodry, która została zajęta przez wojsko lądowe sprzymierzonych^[19].

19 marca 1913 roku trzy pancerniki typu Radetzky wypłynęły z Puli, a dwa dni później zawinęły w Meljine u wejścia do Zatoki Kotorskiej. W związku z międzynarodową blokadą morską wybrzeża Czarnogóry, 2 kwietnia pancerniki przybyły pod Antivari, aby następnego dnia przemieścić się pod ujście granicznej rzeki Bojana, gdzie czekał na nie międzynarodowy zespół okrętów. 2 kwietnia „Radetzky” wyszedł z Kotoru w celu blokady rejonu ujścia Bojany. Od 2 do 8 kwietnia oraz od 14 kwietnia do 13 maja okręt był pod Antivari, a następnie od 13 maja do 15 czerwca znajdował się w rejonie ujścia rzeki. Od 15 do 17 czerwca okręt stacjonował w Kotorze, następnie przeniósł się do Gravosy, gdzie przebywał do 21 czerwca. Od 21 czerwca do 5 lipca pancernik przebywał w Durazzo, od 5 do 17 lipca ponownie w Gravosie i od 18 do 25 lipca w ujściu Bojany. 18 lipca „Radetzky” i drednot „Viribus Unitis” wspólnie udzieliły pomocy pływającemu po Jeziorze Szkoderskim i Bojanie niewielkiemu parowcowi pasażerskiemu „Skodra”, który został zajęty wiosną przez Czarnogórców. Czarnogórcy zmusili kapitana okrętu do transportu serbskich żołnierzy pomiędzy Durazzo a San Giovanni di Medua. Od 25 do 27 lipca okręt przebywał w San Giovanni di Medua, od 27 lipca do 10 sierpnia był w rejonie ujścia Bojany, a 11 sierpnia powrócił do Kotoru^[20].

Podczas blokady z pokładów pancerników typu Radetzky po raz pierwszy zostały użyte bojowo wodnosamoloty, dostarczone przez francuską firmę Donnet-Lévêque. Jednak marynarka austro-węgierska nie była zadowolona z operacji, jako że okrętom brakowało miejsca na pokładzie dla samolotów, jak również z powodu braku żurawi, za pomocą których można było łatwo wciągnąć samoloty z powrotem na pokład. Samoloty przeniesiono potem do hangaru w stoczni w Teodo^[19]. W 1913 roku cztery nowe pancerniki typu Tegetthoff, jedyne drednoty zbudowane przez Austro-Węgry, powoli wchodziły do aktywnej służby. Wraz z nadejściem nowych pancerników, marynarka przeniosła trzy pancerniki typu Radetzky do II Dywizjonu Pancerników w I Eskadrze Bojowej^[21].

I wojna światowa

W momencie wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 roku, niemieckie krążowniki SMS „Goeben” i SMS „Breslau” zaopatrywały się w węgiel w Mesynie; brytyjskie okręty zaczęły zbierać się na zewnątrz portu, w celu uwięzienia niemieckich jednostek. Niemiecka flota wezwała na pomoc Austro-Węgry, jednak najwyższe dowództwo tego kraju było z początku sceptyczne, ponieważ chciało uniknąć konfliktu z Wielką Brytanią^[22]. Jednak kiedy Niemcy oświadczyli, że chcą, aby okręty austro-węgierskie popłynęły jedynie na wysokość Brindisi, najwyższe dowództwo ustąpiło i wysłało część floty, która do tej pory została zmobilizowana, w tym pancerniki typu Radetzky. Flota dopłynęła na wyznaczoną pozycję, z jasnym rozkazem, aby aktywnie pomagać Niemcom jedynie na macierzystych wodach. Po udanej ucieczce krążowników, austro-węgierskie okręty wróciły do portu^[23].

W październiku 1914 roku Francuzi ustawili swoją artylerię na górze Lovćen w celu wsparcia czarnogórskiej armii walczącej z austro-węgierskimi wojskami w Kotorze. Zanim jednak artyleria uzyskała pełną zdolność bojową, 15 października Austro-Węgry miały już zmobilizowane przeddrednoty typu Habsburg. Jednak ich działa kal. 240 mm nie miały odpowiedniego podniesienia luf, by dosięgnąć francuską artylerię, więc SMS „Radetzky” został wysłany w celu rozprawienia się z pozycjami nieprzyjaciela^[24]. 21 października pancernik wyszedł z Puli i dotarł do Kotoru następnego dnia rano. Okręt prowadził ostrzał z odległości 11 km. Wykorzystano samoloty obserwacyjne i balon na uwięzi. Ze względu na zbyt mały kąt podniesienia lufy, okręt musiał zostać przechylony poprzez odpowiednie balastowanie. Do 27 października wystrzelono jedynie 23 pociski kal. 305 mm i 56 kal. 240 mm (dowódca oszczędzał amunicję ze względu na działanie daleko od bazy w Puli), lecz wystarczyło to do zniszczenia najniebezpieczniejszych francuskich baterii^[25][24][26]. „Radetzky” wrócił do Puli dopiero 17 grudnia. Następnego dnia załoga okrętu otrzymała datowaną na poprzedni dzień pisemną pochwałę od głównodowodzącego całą flotą adm. Hausa za skuteczną akcję przeciwko wrogim bateriom^[25].

23 maja 1915 roku, pomiędzy dwoma a czterema godzinami po tym, jak deklaracja o wypowiedzeniu Austro-Węgrom wojny przez Włochy dotarła do głównej bazy morskiej w Puli^[c], „Radetzky” razem z resztą floty wyruszył w celu ostrzelania włoskiego wybrzeża^[27][28]. Głównym celem była ważna baza morska w Ankonie^[29], a następnie wybrzeże Czarnogóry. Bombardowanie Czarnogóry było częścią większej austro-węgierskiej kampanii przeciwko Królestwom Czarnogóry i Serbii, które w pierwszej połowie roku 1915 były członkami Ententy^[30]. O godzinie 1:15 „Radetzky” razem z krążownikami SMS „Admiral Spaun” i „Helgoland” oraz niszczycielami SMS „Orjen”, „Lika”, „Csepel”, „Tátra” odłączyły się od głównych sił, i wyruszyły na południe w celu osłony okrętów atakujących miasto. Jako że nie znaleziono w okolicy żadnych wrogich jednostek, okręty ostrzelały Wyspy Tremiti, Vieste, Manfredonię i Barlettę. Po wypłynięciu z Zatoki Manfredonia, zauważono dwa włoskie niszczyciele. W czasie walki jednemu z niszczycieli udało się uciec, ale drugi, „Turbine”, został ciężko uszkodzony. Dopiero po przybyciu większych włoskich sił, austriackie okręty przerwały próby przejęcia uszkodzonego niszczyciela^[31]. Poza starciem z „Turbine”, „Radetzky’emu” udało się zniszczyć most kolejowy w pobliżu Fermo, w stronę którego wystrzelił pięć pocisków kal. 305 mm, pięć kal. 240 mm i 17 kal. 100 mm^[32]. Zniszczenie mostu znacznie utrudniło ruchy wojsk i zaopatrzenia w tamtym rejonie^[28]. O godzinie 8:00 „Radetzky” dołączył do sił głównych i o 10:22 był już z nimi z powrotem w Puli^[32]. Zginęło 63 Włochów, żołnierzy i cywilów^[30]. Zanim włoskie okręty z Taranto i Brindisi przybyły do Ankony, austro-węgierska flota była już w bazie^[33].

Ostrzał Ankony okazał się ogromnym sukcesem, a austro-węgierskie okręty nie były niepokojone przez cały czas operacji^[30]. Celem ostrzału było opóźnienie wymarszu włoskich wojsk wzdłuż granicy z Austro-Węgrami, poprzez zniszczenie głównych dróg transportowych^[28]. Bombardowanie opóźniło wymarsz wojsk w Alpy o dwa tygodnie. Dało to Austro-Węgrom cenny czas na wzmocnienie włoskiej granicy i przerzucenie części wojsk z frontu wschodniego i bałkańskiego^[34].

Poza ostrzałem Ankony, austro-węgierskie pancerniki spędziły resztę wojny w Puli^[3][35]. Operacje zostały ograniczone przez admirała Antona Hausa, który wierzył, że musi oszczędzać swoje okręty w celu odparcia jakiejkolwiek włoskiej próby oblężenia wybrzeża Dalmacji. Od kiedy węgiel zaczęto przekazywać nowszym pancernikom typu Tegetthoff, reszta cesarskiej floty, w tym „Radetzky”, operowały według strategii „floty w trwaniu”^[32] (ang. fleet in being). To zaowocowało aliancką blokadą cieśniny Otranto^[36]. Mając flotę zablokowaną na Morzu Adriatyckim oraz znaczne niedobory węgla, Haus postanowił wcielić w życie strategię opierającą się na zastosowaniu pól minowych i okrętach podwodnych, aby zmniejszyć przewagę liczebną okrętów Ententy^[37].

Powojenny los

Do października 1918 roku Austro-Węgry przygotowywały się do przekazania swojej floty Państwu Słoweńców, Chorwatów i Serbów, aby nie wpadła ona we włoskie ręce. 5 listopada Włosi zajęli Pulę, i mimo że nie weszli na pokłady okrętów, to były one już właściwie w ich rękach^[38]. Bojąc się, że jeśli Włosi będą okupować port, to będą chcieli przejąć też pancerniki, 10 listopada 1918 roku, dzień przed rozejmem z Niemcami i sześć dni po rozejmie z Villa Giusti, jugosłowiańscy oficerowie wraz ze skompletowanymi na szybko załogami wypłynęli z Puli na pokładach pancerników „Radetzky” i „Zrínyi”^[3][29][38]. „Radetzky” wyszedł z portu na holu, ponieważ brakowało wyszkolonej załogi maszynowej, a na skutek upadku dyscypliny wywołanego rewolucją i końcem wojny, etatowa załoga zeszła z okrętu. Kiedy okręty wypłynęły za falochron, zobaczyły zbliżającą się włoską flotę^[38]. Oba pancerniki podniosły amerykańską banderę i popłynęły na południe wzdłuż wybrzeża Adriatyku do zatoki Castelli w pobliżu Spolato. Jugosłowiańskie załogi poprosiły amerykańskie siły morskie, by te spotkały się z nimi i uznały ich poddanie się, co zostało wykonane przez grupę amerykańskich ścigaczy okrętów podwodnych^[3][38].

W lutym 1920 roku Włosi zażądali wydania im okrętów i przeprowadzenia ich do jednego z własnych portów, najlepiej Wenecji, przez US Navy. Włosi argumentowali swoje żądania chęcią uniknięcia samozatopienia pancerników i przekonaniem, że 13 stycznia międzynarodowa komisja morska w Paryżu przekazała już je Włochom. Stany Zjednoczone odrzuciły te żądania, twierdząc, że przekazanie okrętów będzie możliwe dopiero po ratyfikacji traktatu pokojowego z Austro-Węgrami. 31 maja okręty oficjalnie przekazano Włochom. Kwestia ich zwrotu Jugosłowianom nie była w ogóle brana pod uwagę. Jednak Amerykanie wciąż nie chcieli oddać okrętów i minęło kilka miesięcy, zanim wreszcie doszło do porozumienia. 18 października głównodowodzący siłami US Navy w tamtym rejonie otrzymał z Waszyngtonu rozkaz przekazania pancerników i wycofania się z Adriatyku. 7 listopada okręty wyszły na holu z zatoki Castelli i zostały przekazane Włochom na pełnym morzu. Cztery dni później „Radetzky” wszedł na holu do okupowanej przez Włochów Puli^[39]. Okręt został zezłomowany we Włoszech pomiędzy 1920 i 1921 rokiem^[1].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Luigi Albertini: Origins of the War of 1914. T. 2. London: Oxford University Press, 1980. ISBN 978-0-313-22401-0. OCLC 6144049. (ang.)
• Paul G. Halpern: A Naval History of World War I. Annapolis: Naval Institute Press, 1995. ISBN 978-1-55750-352-7. OCLC 57447525. (ang.)
• Peter Hore: Battleships of World War I. London: Southwater Books, 2006. ISBN 978-1-84476-377-1. OCLC 77797289. (ang.)
• Peter Hore: Battleships. London: Lorena Books, 2006. ISBN 978-0-7548-1407-8. OCLC 56458155. (ang.)
• Bernard Ireland: Jane’s Battleships of the 20th Century. London: Harper Collins, 1996. ISBN 978-0-00-470997-0. OCLC 35900130. (ang.)
• Andrzej Jaskuła. Zapomniana trójka – Przebieg służby pancerników typu Radetzky. „Morze Statki i Okręty”. XIV (04/2009 (88)), s. 55-64, kwiecień 2009. Magnum X. ISSN 1426-529X. 
• Charles Koburger: The Central Powers in the Adriatic, 1914–1918: War in a Narrow Sea. Westport, CT: Praeger Publishers, 2001. ISBN 978-0-313-00272-4. OCLC 50321762. (ang.)
• Francis Trevelyan Miller: The Story of the Great War. New York, NY: P.F. Collier & Son, 1916. OCLC 14157413. (ang.)
• Austria-Hungary. W: Erwin Sieche: Conway’s All the World’s Fighting Ships: 1906–1921. Annapolis: Naval Institute Press, 1985. ISBN 978-0-87021-907-8. (ang.)
• Ryan Noppen: Austro-Hungarian Battleships 1914–1918. T. 193. Botley, Oxford, UK: Osprey Publishing, 2012, seria: New Vanguard. ISBN 978-1-84908-688-2. OCLC 769990390. (ang.)
• Anthony Sokol: The Imperial and Royal Austro-Hungarian Navy. Annapolis: United States Naval Institute, 1968. OCLC 462208412. (ang.)
• Lawrence Sondhaus: The Naval Policy of Austria-Hungary, 1867–1918. West Lafayette, IN: Purdue University Press, 1994. ISBN 978-1-55753-034-9. OCLC 28112077. (ang.)
• Milan N. Vego: Austro-Hungarian Naval Policy, 1904–14. London: Frank Cass Publishers, 1996. ISBN 978-0-7146-4209-3. OCLC 560641850. (ang.)
• Tony DiGiulian: Austria-Hungary 30.5 cm/45 (12”) K10 Skoda (ang.). NavWeaps.com, 27 listopada 2007.
• Tony DiGiulian: Austria-Hungary 10 cm/50 (3.9”) Skoda K10 and K11 (ang.). NavWeaps.com, 21 września 2008.
• „Zrínyi” (ang.). W: Dictionary of American Naval Fighting Ships [on-line]. Naval Historical Center, 24 listopada 2015.