SS Tobruk

SS Tobruk
Ilustracja
Poprzednie nazwy

Empire Builder

Bandera

 Polska

Znak wywoławczy

BPKC → SPFJ[1]

Port macierzysty

Gdynia

Armator

GAL/PLO

Dane podstawowe
Typ

drobnicowiec

Historia
Data wodowania

1942

Data wycofania ze służby

1967

Dane techniczne
Nośność (DWT)

10 400

Liczebność załogi

41

Długość całkowita (L)

136 m

Szerokość (B)

17,10 m

Zanurzenie (D)

8,20 m

Pojemność

brutto 7047 RT
netto 4976 RT

Napęd mechaniczny
Silnik

maszyna parowa

Moc silnika

2500 KM

Prędkość maks.

9,5 w.

SS Tobruk (eks Empire Builder) – polski drobnicowiec zbudowany w 1941 na zamówienie rządu brytyjskiego, jako jeden ze statków typu Empire. W 1942 roku przekazany wraz z czterema innymi ("Narwik", "Bałtyk", "Białystok", "Borysław" - od 1950 "Bytom")[2] – Rządowi RP na uchodźstwie dla Polskiej Marynarki Handlowej. W służbie polskiej nazwa statku została zmieniona na "Tobruk" dla upamiętnienia polskiego wkładu w bitwę o Tobruk. Podczas II wojny światowej statek brał udział w dwóch konwojach arktycznych PQ-13, QP-14 oraz we względnie bezpiecznym konwoju SL 178 z Sierra Leone do Liverpoolu. Po wojnie, aż do roku 1967 pływał pod polską banderą.

Zamówienie i budowa

Od 1940 roku Polska Marynarka Handlowa operująca podczas II wojny światowej w Wielkiej Brytanii podejmowała próby pozyskania nowych statków dla zastąpienia utraconych, lecz były one utrudnione i dopiero w 1941 roku rząd na uchodźstwie uzyskał zgodę na budowę jednego statku typu wojennego Empire B w stoczni brytyjskiej (późniejszy „Bałtyk”)[3][a]. Na początku 1942 roku sytuacja uległa poprawie w związku z przyjęciem programu Allied Replacement Scheme, ułatwiającego rządom państw sprzymierzonych nabywanie statków. Na tej podstawie zakupiono w 1942 roku dwa nowe statki tego typu „Tobruk” i „Narwik”, a w kolejnym roku jeszcze dwa używane: „Białystok” i „Borysław” (od 1950 roku „Bytom”)[4]. Statki nabywane były od rządu brytyjskiego przez rząd polski i przekazywane do eksploatacji armatorowi Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe (GAL)[3]. Należały one do standardowego typu wojennego Empire B, opracowanego pod kątem dużej nośności i dobrej technologiczności budowy, z użyciem elementów prefabrykowanych, budowanego w dużej liczbie w różnych stoczniach brytyjskich[5]. W polskiej służbie powszechnie określano je spolszczoną nazwą typu jako empajery[5].

„Tobruk” zbudowany został w stoczni William Gray & Co. Ltd. w West Hartlepool pod nazwą „Empire Builder”[6]. Jego maszyna parowa wyprodukowana została przez Central Marine Engine Works w tej samej stoczni[5]. Statek zwodowany został 19 listopada 1941 roku[5]. Na początku 1942 roku statek został sprzedany polskiemu rządowi przez brytyjskie Ministerstwo Transportu Wojennego za 166 034 funtów[b]. 30 stycznia 1942 roku został przekazany przez stocznię armatorowi GAL i objęty przez załogę, a 31 stycznia podniósł polską banderę, otrzymując nazwę „Tobruk”[5]. Nazwa upamiętniała udział polskiej brygady w obronie twierdzy Tobruk w drugiej połowie 1941 roku[5]. „Tobruk” był pierwszym ze statków Empire B w polskiej marynarce i w chwili wejścia do służby, był największym i najnowszym polskim statkiem towarowym[5].

Opis

Nośność „Tobruka” wynosiła 10 428 ton, a początkowa pojemność rejestrowa 7048 BRT i 4977 NRT[6]. Długość wynosiła 136 metrów, szerokość 17,1 metra, a zanurzenie 8,2 metra[1]. Napęd stanowiła trzycylindrowa maszyna parowa potrójnego rozprężania o mocy indykowanej 2500 KM, zapewniająca prędkość maksymalną 10,5 węzła[6]. Kotły opalane były węglem[5]. Statki tego typu miały pięć ładowni[5]. Ich architektura była klasyczna, trójwyspowa[6], z podwójnymi ładowniami na dziobie i rufie z bomami ładunkowymi oraz „wyspą” nadbudówek z siłownią z pojedynczym kominem na śródokręciu, z tym że główna nadbudówka z mostkiem była oddzielona od siłowni trzecią ładownią[7]. Załoga w okresie powojennym liczyła 41 osób[1].

Środki ratunkowe stanowiły cztery łodzie i cztery blaszane tratwy[5]. Statki tego typu bywały podczas wojny uzbrojone dla samoobrony w działo uniwersalne kalibru 102 mm, działka 20 mm Oerlikon, karabiny maszynowe i sześć bomb głębinowych[c].

Służba

Konwoje arktyczne

Statek wszedł od razu do eksploatacji w czarterze brytyjskiej Administracji Transportu Wojennego[5]. Pierwszym kapitanem został Bronisław Hurko[5]. Po wejściu do służby, statek został załadowany w Middlesborough sprzętem wojennym dla ZSRR dostarczanym w ramach pomocy Lend-Lease i 10 marca 1942 roku ruszył w pierwszy rejs z Methil w konwoju arktycznym PQ-13 do Murmańska[5]. Statek nie był należycie wyposażony do rejsów arktycznych, ściany kabin nie były oszalowane, lecz pokryte mielonym korkiem, a centralne ogrzewanie nie działało i pomieszczenia marynarskie ogrzewane były wstawianymi piecykami[5].

W końcu marca 1942 roku silny sztorm rozproszył statki i okręty konwoju PQ-13. Osamotniony „Tobruk” został zaatakowany przez samoloty Luftwaffe i po zestrzeleniu jednego bombowca lekko uszkodzony dotarł do Murmańska. Tam, podczas rozładunku, został ponownie zbombardowany i zatopiony przy nabrzeżu. Remont statku, w targanym nalotami mieście i wielokrotnie uszkadzanym doku, trwał ponad 6 miesięcy. Połatany byle jak przeszedł „Tobruk” następnie do Archangielska skąd, z konwojem QP-14, wrócił z ładunkiem apatytów do Wielkiej Brytanii. Za ten rejs załoga otrzymała 12 Krzyży Walecznych.

Członkowie załogi twierdzili później, że wszystko skończyło się – mimo przecieków – pomyślnie, bo konwój wyszedł w morze 13 listopada[8], „Tobruk” miał 13 pozycję w szyku, a rejs trwał 13 dni[9].

Po wojnie

Po wojnie pozostał pod polską banderą. Pływał najpierw w barwach przedwojennego armatora Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe SA (do 1951), następnie (do 1967) PLO. W pięć lat po wojnie „Tobruk” płynął pusty, pod balastem, z Savony do Rotterdamu. W Zatoce Biskajskiej dopadł go sztorm spychający statek na skały. W ostatniej chwili załoga rozpięła na topenancie żagiel uszyty naprędce z brezentowych pokryw ładowni i tym sposobem uratowała „Tobruk”. Był to jedyny przypadek, gdy oceaniczny drobnicowiec płynął pod żaglami[10].

W roku 1967 skasowany i przez rok, przed oddaniem na złom w Gdyni, wykorzystywany tamże jako pływający magazyn.

Historia „Tobruka” w latach wojny została sfabularyzowana w książce "S.S. Tobruk – w konwojach śmierci" Jana Kazimierza Sawickiego z roku 1990.

Uwagi

  1. ↑ Jedynym nowo nabytym na własność statkiem pod polską banderą w 1941 roku był „Paderewski”, ponadto przejęto od Marynarki Wojennej „Modlin” (Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 258, 303)
  2. ↑ Cena za „Tobruk” i „Narwik” 330.034 funtów, po odjęciu znanej ceny za „Narwik” 164.000 funtów (Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315)
  3. ↑ Uzbrojenie według relacji dla bliźniaczego „Narwika” (Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 328)

Przypisy

  1. ↑ a b c Jerzy Miciński, Stefan Kolicki: Pod polską banderą. Gdynia: Wydawnictwo Morskie, 1962, s. 26.
  2. ↑ Jan Piwowoński: Flota spod biało-czerwonej. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989, s. 92.
  3. ↑ a b Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 314-315.
  4. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315, 335, 346.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315-316.
  6. ↑ a b c d Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 363.
  7. ↑ Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 315 (rysunek).
  8. ↑ W rzeczywistości konwój był w morzu od 13 do 26 września
  9. ↑ Piwowoński, s.90
  10. ↑ Piwowoński, s.92

Bibliografia

  • Jan Piwowoński: Flota spod biało-czerwonej. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989. ISBN 83-10-08902-3.
  • Jerzy Miciński, Bohdan Huras, Marek Twardowski: Księga statków polskich 1918–1945. Tom 3. Gdańsk: Polnord Wydawnictwo Oskar, 1999. ISBN 83-86181-45-1.
  • Jerzy Miciński, Stefan Kolicki: Pod polską banderą. Gdynia: Wydawnictwo Morskie, 1962, s. 26.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Flag of Poland (with coat of arms).svg
Flaga Polski z godłem, wersja symboliczna. Oparta na Image:Flag of Poland.svg i Image:Herb Polski.svg. Uwaga: godło użyte w tej grafice nie jest oficjalne. Oficjalna wersja godła nie jest jeszcze dostępna w formacie wektorowym, stąd zamieszczono poniżej dodatkową wersję tej grafiki w formacie PNG, w której użyto poprawnego wizerunku godła.
SSTobruk.jpg
SS Tobruk after the War