Salambo

Salambo

Salammbô

Autor	Gustaw Flaubert
Typ utworu	powieść
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Francja
Język	francuski
Data wydania	1862

Salambo – mal. Gaston Bussière

Salambo (oryg. fr. Salammbô) – powieść Gustawa Flauberta z 1862 roku, której akcja rozgrywa się podczas wojny Kartagińczyków z najemnikami w III stuleciu p.n.e. (240-237 p.n.e.).

Na język polski przetłumaczona pierwotnie przez Natalię Dygasińską pt. Córka Hamilkara (1876), a następnie przez W. Rogowicza jako Salambo (wyd. Książka i Wiedza, Warszawa, 1950). W 1864 umieszczona przez Watykan w Indeksie ksiąg zakazanych^[1].

Okoliczności powstania utworu

Pomysł napisania powieści historycznej, bliskiej konwencjom romantycznym, powstał u Flauberta pod wpływem niepowodzeń związanych z utworem Pani Bovary. Twórca uznał wówczas, że nie będzie w stanie pisać o współczesnym mu świecie bez ponownego narażania się na oskarżenia o niemoralność, i zdecydował się umieścić akcję kolejnej powieści w dalekiej przeszłości, a jej główną bohaterką uczynić kobietę o imieniu Pyrrha^[2]. W 1858 udał się do Tunisu dla poznania ruin Kartaginy, równolegle zapoznając się z odpowiednimi tekstami historyków starożytnych. Pod wpływem tych lektur całkowicie przekształcił pierwotny plan powieści, zmieniając też imię tytułowej postaci^[3].

Od dzieciństwa zafascynowany historią starożytną, Flaubert poszerzał swoją wiedzę o dziejach i obyczajowości Kartaginy przez kilka miesięcy, zanim ostatecznie przystąpił do pisania. Latem 1857 w listach do przyjaciół skarżył się, iż mimo przeczytania ponad stu pozycji opisujących różne aspekty dziejów interesującej go epoki, nadal nie jest w stanie wyobrazić sobie emocji przeżywanych przez uczestników wojny, którą obrał za tło akcji powieści^[4].

Treść

Po zakończeniu pierwszej wojny punickiej tysiące najemników zatrudnionych przez władze Kartaginy oczekują na wypłatę żołdu, która jednak nie następuje. Gdy atmosfera w ich obozie staje się nerwowa, część z nich, dowodzona przez Matha, pustoszy ogrody pałacu wodza Hamilkara, gdzie Matho widzi jego córkę – piękną Salambo. Władze Kartaginy nakazują najemnikom wyjść z miasta i oczekiwać na wypłatę poza murami. Po wymarszu do żołnierzy docierają wiadomości o śmierci trzystu ich towarzyszy w mieście i o dalszej zwłoce z wypłatą. Dodatkowo do buntu podżega ich podstępny i mściwy Grek Spendiusz – były niewolnik, i w rezultacie wojska najemne podejmują oblężenie miasta.

Dla osłabienia ducha obrońców Matho i Spendiusz przedostają się do miasta, z którego Matho wykrada przedmiot kultu – święty welon (zaimf). Trwają też walki o miasto Utyka, z którego ostatecznie najemnicy zostają wyparci. Sytuację buntowników ratuje powrót oddziałów Matha. Tymczasem do Kartaginy powraca Hamilkar Barkas, niedawny bohater wojny z Rzymem, teraz obwiniany za bunt najemników, którymi wcześniej dowodził. Choć wódz początkowo nie chce występować przeciw tym, których racje pojmuje, ulega w końcu namowom na przejęcie dowództwa nad wojskami kartagińskimi. Zaczyna odnosić zwycięstwa, jednak Kartagina nadal pozostaje odcięta od reszty ziem kraju. W mieście szerzy się głód, a utrata zaimfu nasila zwątpienie i obawy mieszkańców. Za namową kapłanów Salambo udaje się do namiotu Matha, by odzyskać święty welon. Uwodzi go, po czym ucieka wykradając zaimf. Tymczasem Hamilkar porozumiewa się z Narr Hawasem (władcą sąsiedniego państwa pomagającego najemnikom) i skłania go do zerwania sojuszu z Mathem.

W toku zażartych walk najemnicy na nowo otaczają Kartaginę, której mieszkańcy, cierpiąc z głodu i pragnienia, składają własne dzieci w ofierze Molochowi. Hamilkar ukrywa jednak swego kilkuletniego syna Hannibala, ratując mu życie. Tymczasem część oddziałów najemników zostaje zwabiona i otoczona w skalnym wąwozie, gdzie umierają oni z głodu; pojmany zostaje również Spendiusz, który podczas oblężenia miasta zostaje ukrzyżowany. W odwecie, podobny los spotyka schwytanego przez najemników okrutnego dowódcę kartagińskiego Hannona. Pozostałe wojska najemników zostają pokonane i wycięte w końcowej bitwie. Jedynie wzięty do niewoli Matho zostaje przeznaczony do złożenia go na ofiarę dziękczynną. Prowadzony ulicami miasta, wyszydzany i maltretowany przez tłum, staje przed Salambo, która ma za chwilę zostać małżonką Narr Hawasa. Na widok jego zmasakrowanej postaci dziewczyna pada martwa.

Cechy utworu

Głównym tematem powieści jest cierpienie i obsesja przywódcy najemników Matha, który w ujęciu Flauberta stał się romantycznym barbarzyńcą, i którego życie od momentu spotkania z Salambo jest podporządkowane marzeniom o niej. Motywacją Matha w działaniu nie są pieniądze (jak w przypadku autentycznych przywódców buntu), lecz pożądanie nieosiągalnej córki Hamilkara^[5]. Toczona przez niego walka jest bojem o wszystko albo nic: Matho utożsamia walkę o Kartaginę z walką o własną miłość. Skazany jest jednak na klęskę, gdyż dowodzone przez niego siły nie są zdolne do skoordynowanego działania – zbyt wielkie są wśród jego żołnierzy różnice kulturowe i językowe. Stosując zabieg ironii, Flaubert konstruuje monumentalną scenę wkroczenia Matha do Kartaginy – jest to jednak wejście do miasta przez bezbronnego jeńca, zakończone jego egzekucją – nie zaś wymarzone przez bohatera zdobycie fortecy^[6].

Salambo jest równocześnie powieścią o iluzji i nietrwałości. Matho marzy o życiu z Salambo w mitycznej, rajskiej krainie, zarazem wyobrażając sobie Kartaginę jako niezdobytą, mityczną twierdzę. Tymczasem oblegane przez najemników miasto jest pogrążone w wewnętrznym chaosie, zaś jego mieszkańcy nie wiedzą, w jaki sposób ratować własne życie. Iluzją jest również pozycja Hamilkara Barkasa, na przemian czczonego i potępianego przez współrodaków (zależnie od wyników toczonych przez niego bitew), a nawet szczęście samej Salambo, odsuniętej wbrew własnej woli od roli kapłanki Tanit i zmuszonej do zawarcia małżeństwa. Kruchość jej istnienia symbolicznie ukazuje śmierć tytułowej postaci w finałowej scenie utworu^[7].

Recepcja

Galijscy najemnicy w Kartaginie (mal. Paul Jamin – Pokusa)

Powieść została bardzo dobrze przyjęta przez krytykę (poza Sainte-Beuve'em, który zarzucił Flaubertowi sadyzm i mnogość niezrozumiałego słownictwa^[8]) oraz innych znanych artystów francuskich – o Salambo pozytywnie wypowiadał się Victor Hugo, Jules Michelet czy Hector Berlioz. Wysoko oceniona została zarówno umiejętność oddawania przez autora realiów minionej epoki, jak i siła oddziaływania licznych w utworze epickich scen zbiorowych i batalistycznych. Doceniono nowatorski sposób ukazania wydarzeń wojennych z perspektywy ich szeregowych uczestników, równoległe ukazywanie punktu widzenia obydwu stron, a zarazem wyjątkową atmosferę utworu.

Późniejsi krytycy byli mniej przychylni wobec Salambo – mimo docenienia rozmachu utworu i talentu narracyjnego Flauberta, powieść ta zyskiwała o wiele niższe oceny niż Pani Bovary czy Szkoła uczuć, jako nienaturalna, pełna umyślnie przejaskrawionych epizodów i przesadnie eksponująca okrucieństwo. Krytycy ci wychodzili z założenia, że Flaubert, pragnąc za wszelką cenę "odciąć się" od Pani Bovary i jej stylistyki, celowo skonstruował Salambo jako jej zupełne zaprzeczenie – pomimo istniejących podobieństw w psychologicznym rysie obydwu bohaterek.

Wielkim obrońcą i miłośnikiem Salambo był György Lukács, który uznał ją za modelową powieść historyczną. Z taką interpretacją nie zgadzał się inny badacz francuskiej powieści dziewiętnastowiecznej Victor Brombert, którego zdaniem utwór, chociaż utrzymany w historycznej konwencji, był przede wszystkim opowieścią o świętokradztwie, naturze bogów i zakazanej namiętności, zaś Flaubert, nie chcąc dopuścić do nowego skandalu obyczajowego, zatuszował te skandalizujące motywy wśród wielości krwawych scen bitewnych. Podkreślany był tu fakt, że Salambo nie jest w stanie w rzeczywistości przedstawić obrazu prawdziwej Kartaginy ze względu na całkowity brak opisów życia codziennego tego miasta w literaturze historycznej^[8].

Adaptacje i nawiązania

Sztuki plastyczne

• Rzeźby w brązie: Théodore'a Rivière (1895) i Jean Antoine Marie Idraca (1903)
• Litografia barwna Alfonsa Muchy (1896) i obraz Gastona Bussière'a (1907)

Muzyka

• Salambo – opera Ernesta Reyera (1890);
• Salambo – opera Philippe'a Fénelona (1998);
• W 1989 Julie Pietri śpiewała piosenkę zatytułowaną Salambo i nawiązującą do losów tytułowej bohaterki powieści;
• W 1977 powstał zatytułowany tak album grupy rockowej Wapassou ze Strasburga;
• Opery na podstawie powieści pisali Modest Musorgski i Siergiej Rachmaninow, jednak żaden nie dokończył swojego dzieła.

Film

• Cabiria - włoski film Giovanni'ego Pastrone z 1914 luźno opierał swoją fabułę o wątki z Salambo
• Salammbô – francuski film Pierre'a Marodona z 1925
• Salammbô – włosko-francuski film Sergio Greco z 1960

Komiks

Luźną interpretację powieści, łączącą wątki flaubertowskie z elementami science fiction, stworzył Philippe Druillet w trzech albumach: Salambo, Kartagina i Matho.

Inne

• Bezpośrednio po wydaniu książki w paryskim Palais-Royal została wystawiona jej parodia pt. Folambo.
• 9 sierpnia 1980, w dniu rocznicy śmierci Flauberta, Rober Racine czytał publicznie, bez przerwy, cały tekst Salambo.
• Na fabule powieści oparto tak samo zatytułowaną grę komputerową^[9].

Przypisy

Bibliografia

• F. Brown, Gustaw Flaubert: w niewoli słowa i kobiet, Twój Styl, Warszawa 2008, ISBN 978-83-7163-470-3

Linki zewnętrzne

• Tekst powieści według wydania z 1881