Samorząd gospodarczy

Samorząd gospodarczy – rodzaj samorządu, obejmujący grupę osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie gospodarki (handlu, przemysłu, rolnictwa, rzemiosła itp.)^[1][2].

Definicja

W literaturze nie ustalono jednej definicji samorządu gospodarczego. Dlatego badacze posługują się definicjami opisowymi. Ich zdaniem samorząd gospodarczy zrzesza osoby połączone wspólnymi interesami gospodarczymi, prowadzące podobnego rodzaju działalność gospodarczą. Tworzy zarazem określoną zbiorowość społeczną, opartą na więzi nie tylko gospodarczej, ale i duchowej, reprezentującą w życiu społecznym wartości ekonomiczne, cywilizacyjne i moralne^[3][4].

Samorząd gospodarczy obok samorządu terytorialnego, zawodowego, narodowościowego i wyznaniowego zaliczany jest do samorządu korporacyjnego, opartego o substrat osobowy (w przeciwieństwie do samorządu zakładowego, opartego na substracie majątkowym). Badacze dzielą także samorząd na terytorialny i specjalny (lub też na terytorialny i nieterytorialny), a dopiero specjalny (lub też nieterytorialny) na gospodarczy i zawodowy.

Z jednej strony można twierdzić, iż samorząd gospodarczy, to grupa społeczna wyodrębniona i określona przez obowiązujące przepisy prawa, w której członkostwo jest obligatoryjne i powstaje z mocy prawa. Powołana jest do samodzielnego wykonywania zadań administracji państwowej, w formach dla niej właściwych (np. poprzez wydawanie decyzji administracyjnych). Posiada organizację ustaloną w przepisach, o charakterze przedstawicielskim, kontrolowaną przez grupę społeczną, którą reprezentuje (np. przedsiębiorców). Podlega nadzorowi ze strony państwa, ponosi odpowiedzialność za swoje działania, a oprócz zadań zleconych wykonuje zadania własne. Co istotne posiada osobowość prawną, zarówno publicznoprawną, jak i prywatnoprawną^[5].

Z drugiej strony samorząd gospodarczy można rozumieć, jako samodzielne zarządzanie sprawami publicznymi przez wspólnotę samorządową osób fizycznych i prawnych oraz podmiotów (w tym jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej) prowadzących działalność gospodarczą^[6].

Prywatnoprawna osobowość instytucji samorządu gospodarczego przejawia się w możliwości nabywania praw i zaciągania zobowiązań, pozywania i bycia pozywanym. Natomiast osobowość publicznoprawna ujawnia się w posiadaniu uprawnień władczych, władztwa administracyjnego (publicznego), czyli możliwości jednostronnego kształtowania praw i obowiązków adresatów swoich decyzji. W uproszczeniu, charakter przymusowy tych instytucji wynika z nabycia członkostwa w nich z mocy samego prawa po podjęciu określonego rodzaju działalności^[7].

Instytucja samorządu gospodarczego cechuje się ponadto trwałością, dysponowaniem ustawowo określonymi środkami finansowymi i uprawnieniem do posługiwania się przymusem^[8][9][10].

Jednym z zadań samorządu gospodarczego, ściślej: przemysłowo-handlowego (izb przemysłowo-handlowych, izb gospodarczych) jest prowadzenie sądownictwa arbitrażowego. Jest to działanie swoiste dla izb gospodarczych, gdyż one skupiają przedsiębiorców. Izby rzemieślnicze oraz rolnicze z zasady sądownictwa arbitrażowego nie prowadzą. Możliwe jest jednak powoływanie sądów honorowych i dyscyplinarnych przy izbach rzemieślniczych lub cechach. Dużą rolę mogą odgrywać w obrocie międzynarodowym sądy polubowne izb bilateralnych (polsko-zagranicznych lub zagraniczno-polskich). Dzięki temu kontrahenci wywodzący się z różnych państw, gdzie obowiązują odmienne reżimy prawne, mają możliwość poddania sporu niezależnej instytucji, która rozstrzyga sprawę zgodnie z uchwalonym przez siebie regulaminem, w oderwaniu od obowiązujących w obu krajach przepisów, które nierzadko mogą być nadmiernie skomplikowane. Uważa się ponadto, że postępowanie arbitrażowe izb gospodarczych jest tańsze, szybsze i bardziej fachowe od postępowania przed sądami powszechnymi. Przeszkodą w jego korzystaniu jest brak możliwości automatycznego dochodzenia zasądzonych roszczeń, gdyż wyrok sądu arbitrażowego musi być zatwierdzony przez sąd zwykły. Powoduje to, iż w praktyce zainteresowany przedsiębiorca musi dwa razy zakładać sprawę przeciwko swojemu kontrahentowi, co czyni arbitraż nieopłacalnym i przesądza o jego niepopularności w społeczeństwie^[11].

Badania nad samorządem gospodarczym w Polsce

Pionierem badań nad samorządem gospodarczym w Polsce po 1989 roku był prof. Stanisław Wykrętowicz. Był twórcą poznańskiego środowiska badaczy samorządu gospodarczego. Pod jego kierunkiem rozprawy doktorskie przygotowali między innymi: Sławomir Cyganek (Izby przemysłowo-handlowe jako forma samorządu gospodarczego w Niemczech i w Polsce), Mirosław Grzelak (Izba Przemysłowo-Handlowa w Poznaniu jako forma samorządu gospodarczego), Robert Kmieciak (Wielkopolska Izba Rolnicza jako forma samorządu zawodowego i gospodarczego), Eugeniusz Zieliński (Rola samorządu gospodarczego w kształtowaniu środowiska społecznego przedsiębiorców (na przykładzie IPH w Gdyni)^[12]. Do tego środowiska przynależy Katarzyna Walkowiak (Rola izb rolniczych w rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce). Badania prof. Wykrętowicza kontynuowali doktoranci prof. Roberta Kmieciaka: Paweł Antkowiak i Marta Balcerek^[13].

Inny ośrodek badawczy tworzyła powstała w 2011 roku Pracownia Badań nad Samorządami, skupiająca swoje zainteresowania przede wszystkim na dziejach samorządu gospodarczego na ziemiach polskich w XIX i XX wieku^[14]. W 2014 roku na jej bazie powstała sieć badawcza Public Administration & Local Government Research Network^[15].

Podział samorządu gospodarczego

Samorząd gospodarczy dzielić można na:

• samorząd przemysłowo-handlowy: izb przemysłowo-handlowych. Z tym, że w Polsce istnieją dobrowolne izby gospodarcze przypominające stowarzyszenia przedsiębiorców, które mogą (ale nie muszą) należeć do Krajowej Izby Gospodarczej. Ponadto istnieje ubezpieczeniowy samorząd gospodarczy, którego wyrazicielką jest Polska Izba Ubezpieczeń,
• samorząd rzemieślniczy: skupiający w Polsce cechy, izby rzemieślnicze, Związek Rzemiosła Polskiego
• samorząd rolniczy: izb rolniczych.

W Polsce ponadto funkcjonuje:

• samorząd zawodowy niektórych przedsiębiorców^[16]
• samorząd organizacji pracodawców – skupiający związki pracodawców oraz federacje oraz konfederacje związków pracodawców.

Doktryna prawa przyjmuje ostre kryteria kwalifikacyjne uważając, że samorząd gospodarczy w Polsce jest reprezentowany tylko i wyłącznie przez izby rolnicze oraz Polską Izbę Ubezpieczeń, ponieważ tylko one cechują się obligatoryjną przynależnością. Izby rzemieślnicze oraz izby gospodarcze są obecnie dobrowolnymi zrzeszeniami rzemieślników oraz przedsiębiorców.

Historia samorządu gospodarczego w Polsce

Przed II wojną światową istniały w Polsce: izby przemysłowo-handlowe, izby rolnicze oraz izby rzemieślnicze. Izby rolnicze zlikwidowano w 1946 roku, przemysłowo-handlowe w 1950 roku, a rzemieślnicze przetrwały okres PRL. W okresie Polski Ludowej instytucjami samorządu gospodarczego były ponadto zrzeszenia przemysłu prywatnego oraz zrzeszenia prywatnego handlu i usług^[17]. Zrzeszenia przemysłu prywatnego prawdopodobnie zanikły między rokiem 1970 a 1989. Natomiast zrzeszenia prywatnego handlu i usług przekształciły się w zrzeszenia działające na podstawie ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o samorządzie zawodowym niektórych przedsiębiorców. Skupione są w ogólnopolskiej Naczelnej Radzie Zrzeszeń Prywatnego Handlu i Usług, która kontynuuje na polu organizacyjnym tradycje polskich stowarzyszeń kupieckich sprzed 1939 roku. W przeciwieństwie do zrzeszeń kupieckich obecne izby gospodarcze nie są prawnymi kontynuatorkami (nawet mimo tożsamych nazw, jak w przypadku chociażby Izby Przemysłowo-Handlowej w Krakowie) przedwojennych izb przemysłowo-handlowych^[18].

Samorząd gospodarczy w Niemczech

Znaczek pocztowy wydany w 2000 r. z okazji 100-lecia izb rzemieślniczych

W Niemczech instytucje samorządu gospodarczego są zaliczane do korporacji samorządowych (Selbstverwaltungskörperschaften) – korporacji prawa publicznego (Körperschaften des öffentlichen Rechts), w tym korporacji osobowych (Personalkörperschaften) oraz korporacji stanu zawodowego (Berufsständische Körperschaften), a ściślej publiczno – prawnych korporacji stanu zawodowego (Berufsständische Körperschaften des öffentlichen Rechts). Samorząd gospodarczy (Wirtschaftliche Selbstverwaltung) – jak w Polsce – jest odróżniany od samorządu zawodowego.

Do korporacji samorządu gospodarczego zalicza się analogicznie jak w Polsce:

• izby przemysłowo – handlowe (Industrie- und Handelskammer),
• izby rolnicze (Landwirtschaftskammer),
• izby rzemieślnicze (Handwerkskammer).

W przeciwieństwie do Polski, izby przemysłowo-handlowe (odpowiednik polskich izb gospodarczych) oraz izby rzemieślnicze posiadają podmiotowość publiczno – prawną, obligatoryjne członkostwo i władztwo administracyjne. Są więc podmiotami zdecentralizowanej administracji publicznej. Ustrój izb przemysłowo-handlowych został uregulowany w federalnej ustawie z dnia 18 grudnia 1956 r.^[19] Natomiast organizacja izb rolniczych jest zależna od ustawodawstwa krajowego i każdy land posiada własne regulacje prawne na tym obszarze^[20].

Zobacz też

• Izba rolnicza (Niemcy)
• Krajowa Izba Gospodarcza
• Samorząd gospodarczy rzemiosła

Bibliografia

• Jan Grabowski, Publiczne prawo gospodarcze. Zarys wykładu, Katowice, 2007.
• Stanisław Wykrętowicz, Samorząd w Polsce. Istota, formy, zadania, Warszawa 2008.

Linki zewnętrzne

• Ustawa z dnia 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych (Dz.U. z 2019 r. poz. 579)
• Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o izbach rolniczych (Dz.U. z 2022 r. poz. 183)

Przypisy