Sanktuarium św. Faustyny w Warszawie

Sanktuarium, wejście główne

Sanktuarium św. Faustyny – rzymskokatolicka świątynia w Warszawie.

Od roku 1981 jest ośrodkiem parafii, obecnie pw. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny. W latach 1863–1944 budynek służył jako wewnętrzna kaplica usytuowana w kompleksie zakonnym Sióstr Miłosierdzia Bożego; zniszczony w czasie powstania warszawskiego, pozostawał ruiną do początków XXI wieku, kiedy to został przebudowany do obecnego stanu. Budynek i jego bezpośrednie okolice zyskały symboliczny status w latach 80. XX wieku; były one ośrodkiem sztuki niezależnej, silnie nasyconej polityczną opozycją do oficjalnego reżimu. Obecnie kościół jest znany przede wszystkim jako związany ze św. Faustyną Kowalską, która została przyjęta do sąsiedniego klasztoru w roku 1925.

Kaplica zakonna

kaplica, koniec XIX wieku

Duża działka obramowana ulicami Żytnią, Żelazną i Wronią w podówczas półwiejskiej dzielnicy Wola[1] została w roku 1862 nabyta od Ksawerego Pusłowskiego przez arcybiskupa Warszawy, Zygmunta Szczęsnego Felińskiego[2]. W tym samym roku Feliński przekazał zachodnią część parceli zakonowi Sióstr Miłosierdzia Bożego[3], właśnie założonemu w Warszawie, by wspierać młode kobiety z marginesu, z czasem powszechnie znane jako „magdalenki”[4]. Po zajęciu działki siostry zaadaptowały istniejący drewniany dworek na kaplicę[5]; została ona konsekrowana 1 listopada 1862 roku[6]. Dalsza rozbudowa klasztoru zbiegła się z wybuchem powstania styczniowego i następującymi w związku z nim rosyjskimi represjami wobec domniemanych ośrodków rebelii; represje dotknęły również Kościół katolicki i zakony[7]. Aby uniknąć represji, zakon na Żytniej częściowo zszedł do podziemia, a klasztor oficjalnie funkcjonował jako „dom pomocy i miłosierdzia”[8].

W roku 1873 przeorysza matka Teresa, prywatnie księżna Ewa Potocka[9], przeznaczyła znaczną sumę z prywatnej kieszeni na budowę nowej kaplicy. Zaprojektował ją Władysław Kosmowski, znany już architekt i autor kilku budowli kościelnych[10]. Skromna nowa konstrukcja została zbudowana z cegieł i zastąpiła wcześniejszy drewniany budynek. Aby oszukać rosyjską administrację, ta mała, jednonawowa świątynia o podstawie 8 x 17 metrów została przykryta płaskim dachem; główne wejście znajdowało się na wewnętrznym dziedzińcu klasztornym, a niewielka absyda ołtarzowa, wysunięta w stronę ulicy Żytniej, została zakamuflowana poprzez obudowanie jej budynkiem mieszkalnym[11]. Wnętrze było określane jako nawiązujące do stylu neoromańskiego[12].

Kaplica służyła Siostrom Miłosierdzia i ich protegowanym, “upadłym i zaniedbanym dziewczętom”[13], zakwaterowanym w osobnym skrzydle klasztoru[14]; goście z zewnątrz mogli odwiedzać kompleks tylko raz w roku, na Wielkanoc[15]. Najsłynniejsza polska mistyczka, znana potem jako św. Faustyna, została przyjęta do zakonu w roku 1925 i okresowo mieszkała na Żytniej do roku 1933[16]. Budynek nie przeszedł żadnych zmian architektonicznych przez 63 lata, aczkolwiek możliwe, że dekoracje wnętrza systematycznie modyfikowano; ich najbardziej znanym elementem była podobno bardzo wierna kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej[17]. Kaplica przeszła poważną przebudowę w latach 1936–1938[18]. Główna nawa została wydłużona o kilka metrów, wzdłuż ściany zachodniej dodano nawę boczną, prezbiterium zostało poszerzone, a przy rogu południowo-zachodnim zbudowano dzwonnicę; kaplica zmieniła się w niewielki kościół i tak też wspominana jest w niektórych źródłach[19].

tablica upamiętniająca ks. Potocką

W czasie bitwy o Warszawę w roku 1939 siostry zajmowały się rannymi żołnierzami[20]. Podczas okupacji kompleks nadal służył oryginalnym celom i odmiennie niż w przypadku wielu innych zakonów, Niemcy nie eksmitowali sióstr. Od roku 1940 budynki znalazły się w bezpośrednim sąsiedztwie muru getta; znane są przypadki żydowskich dziewcząt, które uciekając znalazły schronienie w klasztorze[8]. 2 sierpnia 1944 siostry udostępniły kaplicę pododdziałom batalionu Parasol, którzy kontrolował okolicę; po południu tego dnia powstańcy uczestniczyli we mszy świętej[21].

Oddziały niemieckie zdobyły kwartał 9 sierpnia 1944 roku[22]; nie wiadomo, czy toczyły się w tym rejonie jakieś walki[23]. Niemcy eksmitowali wszystkie siostry[24] i około 200 ich podopiecznych, które skierowano je do jednego z obozów koncentracyjnych; jedna zakonnica została zastrzelona na miejscu za odmowę opuszczenia klasztoru[8]. Wkrótce potem kompleks został celowo spalony przez Niemców. Kościół stracił całe drewniane i metalowe wyposażenie włącznie z dachem; zostały osmalone, częściowo uszkodzone drewniane mury[25].

Ruina

(c) Roman Eugeniusz, CC BY-SA 3.0
nawa wschodnia, widok obecny

Po wojnie poklasztorny kompleks przez całe dekady pozostawał ogrodzoną ruiną z na pół zburzonymi budynkami, prowizorycznymi drewnianymi baraczkami i zwałami gruzów; stan niektórych konstrukcji pogorszył się, gdy okoliczni mieszkańcy na własną rękę szukali nadających się do ponownego użytku cegieł. Kiedy Siostrom Miłosierdzia udało się odzyskać własność, skoncentrowały się one na odbudowie głównego budynku klasztornego i oddziału dla dziewcząt. Ponieważ władze odmówiły pozwolenia na odbudowę kościoła[26], siostry zaadaptowały jedno z większych pomieszczeń w odbudowanym klasztorze jako nową kaplicę[27]. W miarę upływu czasu nieodbudowana część działki, włącznie z ruinami kościoła, porosła samosiejką; gałęzie drzew wyrosłych w dawnej nawie głównej sięgały ponad mury[28]. Do początku lat 1970. kościół był jedyną przedwojenną warszawską świątynią, której nie odbudowano; zagruzowana ogrodzona działka odróżniała się coraz bardziej od sąsiednich kwartałów, zabudowanych nowymi dużymi budynkami mieszkalnymi[26].

W roku 1973 ruinami zainteresował się ks. Wojciech Czarnowski (1940-2019), kapłan pełniący posługę duchową w klasztorze Sióstr Miłosierdzia. Na krótko przed Wielkanocą przy pomocy kilku miejscowych włamał się on na teren ogrodzonej działki i w pospiesznie uporządkowanych ruinach kruchty Czarnowski po raz pierwszy od 29 lat odprawił nabożeństwo[29]. Przez cały kolejny rok Czarnowski i sąsiedni mieszkańcy usuwali śmieci i gruz, wycinali roślinność i prowizorycznie uszczelniali ściany ruin kościoła; prace – formalnie nielegalne zważywszy na status działki – zostały ukoronowane zamontowaniem folii PVC jako tymczasowego dachu. Jednocześnie arcybiskupstwo ponowiło próby uzyskania pozwolenia na odbudowę, uzyskanego na krótko przed Wielkanocą 1974.[30] W kwietniu 1974 obiekt odwiedził prymas Stefan Wyszyński[31], który konsekrował kościół pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego[32]. W roku 1977 wojewódzkie biuro konserwatora zabytków – do tej pory niezainteresowane budynkiem – formalnie zaaprobowało plany rekonstrukcji, aczkolwiek warunki tej zgody pozostają niejasne; według jednego źródła "ściany powinny pozostać nienaruszone"[33], według innego wnętrze miało „zachować ślady przeszłości”[34].

(c) Roman Eugeniusz, CC BY-SA 3.0
ołtarz, widok obecny

Czarnowski i mieszkańcy Woli nadal starali się odbudować kościół i zagospodarować zrujnowaną działkę. Jako inicjatywa grupki osób poświęcających swój czas wolny prace posuwały się naprzód bardzo powoli[26]; okoliczni wierni wszystkie roboty wykonywali własnymi rękoma oraz w miarę posiadanych środków, czasu i kompetencji[35]. Zgodnie z radą prymasa miejsce zostało oficjalnie nazwane “Sekretariatem Episkopatu Polski”; celem tego zabiegu było utrudnienie ewentualnej i spodziewanej kontrakcji ze strony władz[26]. Ponieważ działka była obszerna, Czarnowski planował stworzenie na niej ośrodka wykraczającego poza funkcje sakralne, z czytelnią, przedszkolem i innymi podobnymi obiektami[36]; planował również nawiązać do pamięci getta i powstania warszawskiego[37].

W początku lat 1980. kościół – nadal niewiele więcej niż zamknięta ruina bez żadnego wyposażenia – został świątynią parafialną nowo założonej Parafii pw. Miłosierdzia Bożego, wydzielonej z terenu dwu sąsiednich parafii[32]. Według jednego ze źródeł z apostolskiego punktu widzenia nie istniała potrzeba erygowania nowej parafii; zabieg ten był manewrem wyprzedzającym w wojnie między Kościołem a państwem. Jego celem miało być jakoby uniemożliwienie wyburzenia całego kwartału pod planowaną dużą ulicę przelotową[27]. Parafia została oficjalnie erygowana 15 grudnia 1980, a ks. Czarnowski został jej pierwszym proboszczem[32].

Ośrodek sztuki niezależnej

fasada południowa, widok obecny

Po wprowadzeniu stanu wojennego wielu artystów niechętnie uczestniczyło w oficjalnych strukturach, uważanych za ekspozyturę totalitarnego państwa; szukając alternatywnych dróg kontaktu z odbiorcą coraz bardziej zwracali się ku strukturom kościelnym[38]. W roku 1983 historyk sztuki i kurator Janusz Bogucki oraz jego żona Nina Smolarz zwrócili uwagę na kościół Miłosierdzia Bożego; za zgodą rady parafialnej i przy współpracy proboszcza Czarnowskiego[39] zorganizowali dwutygodniową[40] wystawę zaprojektowaną jako multimedialne wydarzenie artystyczne[41]. Zatytułowana Znak krzyża, eksplorowała one związki między kulturą a religią[42]. Uczestniczyło 106 malarzy, rzeźbiarzy i fotografików; ekspozycji ich prac[43] towarzyszyły inscenizacje teatralne, instalacje, koncerty i recital, często w wykonaniu czołowych polskich artystów[44]. Bogucki sformatował wystawę zgodnie z teorią Haralda Szeemana(ang.), według której formuła wystawiennicza typu “white cube” powinna ustąpić miejsca wystawom w naturalnej scenerii[45]. Rezultat był nadzwyczajny i nowatorski, a dzieła sztuki mieszały się z workami cementu, stosami cegieł i zwojami kabli; między artefaktami robotnicy pchali taczki z materiałem budowlanym[46].

Znak krzyża okazał się przełomowym doświadczeniem artystycznym[47], ale również kościół Miłosierdzia Bożego wystąpił w zupełnie nowej roli. Wkrótce gościł on kolejne inicjatywy artystyczne i od lata 1983 budynki parafialne niemal bez przerwy służyły już jako ośrodek sztuki niezależnej; samo miejsce zyskało w krótkim czasie status słynnego w całym kraju dysydenckiego centrum kultury. W latach 1983–85 na parafii gościły cykliczne wystawy Obecność[48], Zaduszki poetyckie i inne inicjatywy typu performance autorstwa Akademii Ruchu[49], seminaria jak Tydzień Kultury Chrześcijańskiej, w którym uczestniczyło 44 pisarzy[50], awangardowe sztuki teatralne – często objęte zapisem cenzury, jak Raport z Oblężonego Miasta w wykonaniu Teatru Ósmego Dnia[51], wieczory poetyckie ks. Jana Twardowskiego[52] czy wystawy, np. plakatu[53]. W przypadku inscenizacji – jak wszystkie inicjatywy bezpłatnych – widownia wypełniała nie tylko pomieszczenia kościoła, ale wielu widzów zajmowało również zrujnowane mury czy wręcz siedziało na drzewach[52]. Kościół i okoliczne budynki parafialne stał się ośrodkiem wspólnoty społecznej par excellence[54].

Wielki Piątek 5 kwietnia 1985 roku był najbardziej pamiętnym dniem w historii kościoła lat 1980.; pierwszorzędny zespół teatralny[55] kierowany przez Andrzeja Wajdę wystawił po raz pierwszy Wieczernik Ernesta Brylla[56]. Przy temperaturze nieco powyżej zera[43] i w scenerii czerwonych ceglanych podziemi, gęsto zapełnionych stojącym tłumem, sztuka okazała się elektryzującym doświadczeniem[57] ocierającym się o mistycyzm[58]. Dramat był wystawiany w kościele 15 razy; nagrany na taśmę, oglądany był wielokrotnie w kraju i za granicą[59]. Innym kamieniem milowym była Niebo nowe i ziemia nowa?, wystawa Marka Rostworowskiego z roku 1985, zaprojektowana jako “refleksja nad dezintegracją obrazu człowieka”[60]. Jej znaczenie związane było z ogromem skali i uczestnictwem plejady najlepszych polskich artystów plastyków[61]. Wydarzenie miało nieco bardziej konserwatywny wydźwięk niż awangardowe przedsięwzięcie Boguckiego[62], aczkolwiek również Rostworowski pozostawał pod ogromnym wrażeniem specyficznego miejsca i scenerii[63].

w kierunku nawy zachodniej

W końcu lat 1980 inicjatywom artystycznym zaczęły towarzyszyć przedsięwzięcia stricte polityczne. Te pierwsze obejmowały Dzwonek Niedzielny, “tygodnik mówiony” animowany głównie przez małżeństwo Bratkowskich[64], Drogę świateł, kolejne wielkie wydarzenie multimedialne Boguckiego[65], zaplanowane jako doświadczenie ekumeniczne które już wówczas z trudem mieściło się w ramach katolickiej formuły[66], wystawę prac uczniów Wernera Kautscha i jego Szkoły Kassel[64] oraz szereg innych. Te drugie obejmowały seminarium poświęcone prawom człowieka[a], zorganizowane w roku 1987 przez Ruch Wolność i Pokój i obsadzone przez delegatów z 16 krajów[64]. Pod koniec dekady pomieszczenia kościelne zaczęły gościć liderów pół-konspiracyjnej Solidarności[67]; podczas jednego z ich spotkań pod koniec roku 1988 powołali oni Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie, ciało które wkrótce stało się nieformalnym kierownictwem ruchu opozycji politycznej. Komitet spotykał się na Żytniej przez kilka miesięcy i potem koordynował też kampanię Solidarności podczas wyborów sejmowych z roku 1989[68]. Warszawska akademicka grupa religijna spotykała się regularnie na terenie plebanii[69].

Okres przejściowy

(c) Roman Eugeniusz, CC BY-SA 3.0
fasada północna, widok obecny

Transformacja systemowa w Polsce oznaczała dla kościoła Miłosierdzia Bożego ogromną zmianę; artyści i politycy opuścili parafię niemal z dnia na dzień, przejmując oficjalne instytucje. Proboszcz starał się utrzymać kościół w nurcie szerokiej działalności publicznej poprzez kultywowanie wątku ekumenicznego; w latach 1989–1993 parafia utrzymywała dość intensywne kontakty z buddystami, goszcząc mnichów i organizując spotkanie z Dalajlamą[70]. Główna uwaga Czarnowskiego zwrócona była jednak na działalność charytatywną. W roku 1990 na sąsiednim rogu otworzył on jadłodajnię dla biednych działającą pod nazwą „TYLKO z darów miłosierdzia”, która wydawała około 800–1000 posiłków dziennie[71]. W niewykończonych jeszcze pomieszczeniach plebanii otworzono noclegownię i łaźnię; oferta skierowana była głównie do bezdomnych, ale również do samotnych matek. Po 20 latach chałupniczych prac remontowych, w połowie lat 1990. budynek kościoła zmienił się z zamkniętej ruiny w surową świątynię; największe zmiany obejmowały montaż prymitywnego dachu z akrylowego szkła, osadzenie trwałych okien, przykrycie piwnic drewnianą podłogą i wprowadzenie podstawowego wyposażenia wnętrz, przede wszystkim ławek[72].

W roku 1997 Czarnowski skierowany został na nowe stanowisko; okoliczności jego odejścia z Żytniej pozostają niejasne. Został zastąpiony przez nowego proboszcza, Tadeusza Polaka, który w zgodzie z większością parafian uznał, że budynek kościoła wymaga gruntownej i całkowitej przebudowy[73]. Poważne prace rozpoczęły się na początku XXI wieku, tym razem prowadzone już były przez profesjonalne firmy budowlane. W ciągu 5 lat ściany zostały wzmocnione żelaznymi zbrojeniami, nawa główna została wydłużona o kolejne 5 metrów, zbudowano nową kruchtę, wzdłuż ściany wschodniej dodano drugą nawę boczną i przebito nowe wejście, przebudowano i powiększono absydę, otynkowano mury z czerwonej cegły tak wewnątrz jak zewnątrz[b], zamontowano nowe okna, a akrylowy dach zastąpiono ceramicznym. W roku 2007 zmiany zostały ukoronowane wymianą drewnianej podłogi na nową, marmurową[74].

wzdłuż osi nawy głównej kościoła, widok obecny

Prace rozpoczęte przez ks. Polaka wywołały wiele kontrowersji. Sceptycy twierdzili, że przebudowa usuwa historyczny zabytek, zniszczy unikatowe malownicze wnętrze, pozbawia miasto nieformalnego pomnika Powstania Warszawskiego i stanowi naruszenie prawa konserwatorskiego[75]. Niektórzy zwracali uwagę, że nabożeństwa w surowych, zrytych przez kule ceglanych ścianach[76] z gwiazdami świecącymi ponad przezroczystym dachem stanowią niezapomniane doświadczenie; inni twierdzili, że nowy projekt to banalna konstrukcja bez żadnej wartości architektonicznej[77]. W roku 2001 wojewódzki konserwator zabytków wniósł o wpisanie budynku do rejestru obiektów chronionych[78]; mitręga biurokratyczna została uwieńczona sukcesem w roku 2003[79], gdy prace budowlane były już w pełnym toku. Zdaniem zwolenników przebudowy kruszejące mury stanowiły zagrożenie dla wiernych, akrylowy dach gwarantował cieplarniane temperatury latem, a mróz zimą, po zbudowaniu w sąsiedztwie dużych osiedli mieszkaniowych mały kościół przestał wystarczać znacznie powiększonej wspólnocie wiernych[80] i że jeśli był pomnikiem, to raczej niemieckiego barbarzyństwa i komunistycznej złośliwości niż powstania warszawskiego[81].

Konflikt ogniskował się wokół kilku osi, zaznaczając narastającą wrogość między coraz bardziej postępowymi i świeckimi elitami a coraz bardziej tradycjonalistycznym Kościołem[82]. Zwolennicy przebudowy sądzili, że elita artystyczna i intelektualna zamierzała zachować kościół jako coś w rodzaju pomnika swojej własnej aktywności z lat 1980[83]. Oponenci utrzymywali, że polski Kościół zdominowany jest przez kiczowatą estetykę błyskotek, nowobogackie tendencje do popisywania się zamożnością i generalnie myślenie w kategoriach ograniczonych horyzontów[84]. Niektórzy doszli do wniosku, że kościelni decydenci nie życzą sobie konkurencji dla kultu św. Faustyny, zwłaszcza że świątynia miała być podniesiona do rangi sanktuarium[20]. Garść obserwatorów zauważyła, że w Polsce po okresie zbliżenia z lat 1980. drogi artystów i Kościoła zaczęły się rozchodzić i że oba środowiska ostatecznie znalazły się w przeciwnych obozach[85].

Współczesność

Żytnia, kolejka do posiłku Caritas

Dwie inicjatywy ks. Polaka do dziś wyróżniają parafię Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny[86]; jedna to nieustająca adoracja Najświętszego Sakramentu, trwająca od włamania z roku 2000[87], druga to popularne święto uliczne Żytnią do nieba, organizowane corocznie w początkach września od roku 2005[88]. Ks. Polak został przeniesiony na kolejne stanowisko w roku 2011; żadne ze źródeł nie podaje szczegółów ani nie informuje o przyczynach jego przeniesienia. Jako proboszcz został zastąpiony przez ks. Krzysztofa Stosura, który jeszcze przez jakiś czas kończył prace remontowe we wnętrzu świątyni[89]. Kontynuuje on większość inicjatyw swoich poprzedników i typowych dla większości parafii rzymskokatolickich w Polsce, jak np. kółko różańcowe czy służba ministrantów. Kontynuowana jest również działalność dobroczynna, aczkolwiek jej format uległ pewnym zmianom. Jadłodajnia na rogu ulic Leszno i Okopowej została zamknięta i służba dobroczynna odbywająca się na terenie plebanii i w okolicy jest formalnie prowadzona przez Caritas, aczkolwiek kolejki bezdomnych są nadal charakterystycznym obrazkiem w okolicy i znakiem firmowym kościoła[90].

proboszczowie na Żytniej
nazwiskookres
Wojciech Czarnowski1980-1997
Tadeusz Polak1997-2011
Krzysztof Stosur2011-do dzisiaj

Ks. Stosur wystąpił z szeregiem nowych inicjatyw, jak np. Modlitewna Grupa Wsparcia[91], juniorska drużyna piłki nożnej, pokazy filmów w wybranych kinach Warszawy, zniżki oferowane przez zaprzyjaźniony teatr czy wycieczki autokarowe prowadzące popularnymi trasami turystyki religijnej. W kościele nadal odbywają się wydarzenia kulturalne, aczkolwiek nie przypominają już one zakrojonych na szeroką skalę i znanych w całym kraju epizodów z lat 1980.; co jakiś czas parafia gości sztuki teatralne, koncerty, recitale, projekcje filmowe, wykłady czy sesje poetyckie[92]. Nową inicjatywą jest nabożeństwo sprawowane wieczorem 2 sierpnia, organizowane w rocznicę mszy batalionu Parasol z 1944 roku; uczestniczy w nim zwykle grupa rekonstruktorów w pełnym umundurowaniu bojowym, a po mszy parafianie i goście wędrują szlakiem powstańczych walk w okolicy.

kluczowe daty w historii kościoła
dataopis
1 listopada 1862konsekracja kaplicy
1 sierpnia 1925Helena Kowalska przyjęta do klasztoru
9 sierpnia 1944kościół zajęty i spalony przez Niemców
20 kwietnia 1973pierwsza powojenna msza
15 grudnia 1980kościół staje się siedzibą parafii
5 kwietnia 1985pierwsze wystawienie Wieczernika
18 grudnia 1988założenie Komitetu Obywatelskiego
23 kwietnia 2017kościół staje się sanktuarium

23 kwietnia 2007 kościół został podniesiony do rangi sanktuarium, obiektu związanego “ze szczególną przyczyną pobożności”[93]. Przyczyną tą jest związek ze św. Faustyną; kościół został przemianowany na „pod wezwaniem Bożego Miłosierdzia i św. Faustyny"[94]. W kategoriach praktycznych zmiana oznacza wciągnięcia kościoła na listę celów popularnej w Polsce turystyki religijnej i dalszy napływ pielgrzymów podążających śladami św. Faustyny. Budynek kościoła po raz pierwszy od wielu lat nie jest terenem robót budowlanych; architektura budynku określana jest jako nawiązująca do świątyń wczesnochrześcijańskich, z wnętrzem zdominowanym przez łuki[95]. Sanktuarium jest obecnie domem dla 6 księży, oprócz proboszcza dla 3 wikariuszy i 2 rezydentów[96]; utrzymują oni witrynę internetową, konto na Facebooku[97] i wydają cotygodniowy biuletyn Miłosierdzie. Poziom religijności w parafii jest poniżej ogólnopolskiej i warszawskiej średniej; podczas gdy dla kraju średni odsetek dominicantes wynosi 45%, a dla stolicy 27%[98], na Żytniej utrzymuje się w granicach 16%[99].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Pod tytułem Pokój międzynarodowy i spotkania helsińskie
  2. ↑ Z wyjątkiem niewielkiego fragmentu od strony ulicy Żytniej, zob. zdjęcie

Przypisy

  1. ↑ "Niejeden zapewne z czytelników moich nie był na ulicy Żytniej. A przecież to ulica szeroka, długa, niebrukowana, ma parę murowanych domów, kilkanaście drewnianych dworków, i dochodzi do samych wałów miasta", Józef Korzeniowski, Emeryt, [w:] Dzieła, vol. 2, Warszawa 1871, s. 296 [opis prawdopodobnie odnosi się do wczesnych lat 1860.]
  2. ↑ Jan Dobraczyński, ,,,byśmy ten Pański dźwignęli świat, Warszawa 1980, s. 61
  3. ↑ część wschodnia została przekazana Franciszkanom Rodziny Maryi
  4. ↑ Warszawa. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny na Muranowie, [w:] Archidiecezja Warszawska [dostęp 8 grudnia 2018]. Kwestia nie jest całkowicie jasna. Niektóre źródła utrzymują że "magdalenki" na Żytniej były wychowankami innego zakonu, Sióstr św. Marii Magdaleny od Pokuty, Magdalenki, [w:] Nowa Panorama Literatury Polskiej [dostęp 8 grudnia 2018]
  5. ↑ Hugon Bukowski, Żytnia. Kto o tym pamięta?, [w:] Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 122-123 (2011), s. 73
  6. ↑ 1 listopada 2017 – 155. rocznica powstania Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia, [w:] Misericors 01.11 2017 [dostęp 8 grudnia 2018]
  7. ↑ Artur Górecki, Kościół katolicki w Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego, [w:] Christianitas 23.01.2018 [dostęp 8 grudnia 2018]
  8. ↑ a b c Bukowski 2011, s. 73
  9. ↑ W niedzielę konsekracja kościoła na Żytniej, [w:] Archidiecezja Warszawska 20.04.2017 [dostęp 8 grudnia 2018], szczegóły zob. Ewa z książąt Sułkowskich hr. Potocka, [w:] Faustyna [dostęp 8 grudnia 2018]
  10. ↑ zob. np. Paweł Giergoń, Warszawa – kościół s.w. św. Kazimierza, [w:] Sztuka [dostęp 8 grudnia 2018]
  11. ↑ Franciszek Mróz, Szlakiem św. s. Faustyny Kowalskiej, [w:] Peregirnus Cracoviensis 9 (2000), s. 29
  12. ↑ Zofia Sowińska-Bania, Kościół s. wezw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w parafii św. Jakuba w Warszawie, [w:] Nasza przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce 64 (1985), s. 190
  13. ↑ instytucja korekcyjna prowadzona przez Siostry była szeroko znana w Warszawie i została wspomniana w jednej z najbardziej popularnych polskich powieści, Lalce Bolesława Prusa, drukowanej w odcinkach w latach 1880.; "Nie pójdziesz do żadnego pana, tylko do magdalenek. Albo wracaj na miejsce. — Magdalenki mnie nie wezmą. Trzeba zapłacić dług i mieć poręczenie… — Wszystko będzie załatwione, jeżeli tam pójdziesz". Prus wspominał o magdalenkach również w swoich pismach prasowych, zob np. "co to są "Magdalenki"? Są to osoby, dla których "nieopatrzny przykład lub namiętność stały się przyczyną upadku" a które cofnęły się z niebezpiecznej drogi do portu położonego przy ulicy Żytniej, gdzie zawsze mają dozór i opiekę, ale, jak mówi hr. St. Al., nie zawsze wiedzą co jutro będą jadły", Bolesław Prus, "Magdalenki" - wyprzedawanie ziemi, [w:] Kurier Codzienny 336 (1897)
  14. ↑ reżim wewnętrzny był bardzo surowy; "during working hours, which is nearly the whole day", młode kobiety "pray loudly or sing"; na Woli około 200 dziewcząt było przyjmowanych każdego roku, Keely Stauter-Halsted, The Devil's Chain: Prostitution and Social Control in Partitioned Poland, New York 2016, ISBN 978-1-5017-0166-5, s. 200
  15. ↑ Hanna Dzielińska, Żytnia. Historia pewnej ulicy, [w:] Temidium 87 (2016), s. 68; ta sama informacja w Ilustrowany Przewodnik po Warszawie, Warszawa 1893, s. 169: "kaplica ta otwartą jest dla publiczności tylko raz do roku - na groby"
  16. ↑ zob. np. Franciszek Cegiełka, Siostra Faustyna - Szafarka Miłosierdzia Bożego, Warszawa 2003, Grzegorz Górny, Janusz Rosikoń, Ufam. Śladami Siostry Faustyny, Warszawa 2015, ISBN 978-83-88848-74-2
  17. ↑ "w zakładzie jest kaplica z pięknym obrazem starym N. M. Panny Częstochowskiej w sukience zupełnie naśladującej oryginalną obrazu częstochowskiego", Ilustrowany Przewodnik po Warszawie, Warszawa 1893, s. 169
  18. ↑ do roku 1939 kompleks nadal służył jako ośrodek wychowaczo-korekcyjny dla nieletnich, prowadzony przez Zakon ale podlegający pod ogólny nadzór sądów dla młodocianych; był jedną z 8 tego typu placówek w Polsce, Stanisław Lipiński, Historia resocjalizacji nieletnich, [w:] Jacek Błeszyński, Ditta Baczała, Józef Binnebesel (red.), Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną, Łódź 2008, ISBN 78-83-16095-01-09, p. 251
  19. ↑ Mróz 2000, s. 29
  20. ↑ a b Tomasz Urzykowski, Po przebudowie kościoła żal osmalonych ścian, [w:] Gazeta Wyborcza 23.04.2017 [dostęp 8 grudnia 2018]
  21. ↑ 73 lata temu przed rozpoczęciem walk modlił się tam Batalion "Parasol". 2 sierpnia uroczysta Msza św. w intencji Powstańców, [w:] Archidiecezja Warszawska 25.07.2017 [dostęp 8 grudnia 2018], Agnieszka Kurek-Zajączkowska, W 73. rocznicę Mszy św. Batalionu "Parasol" w kościele na Żytniej zapoczątkowano modlitwę za powstańców, [w:] Gość Warszawski 03.08.2017 [dostęp 8 grudnia 2018]
  22. ↑ Maria Machowska, Virtuti na habitach, Warszawa 2005, ISBN 978-83-11-10143-2, s. 32
  23. ↑ wokół kościoła krąży wiele mitów; niektórzy twierdzą, że szlaki komunikacyjne kanałami wiodły od kaplicy do innych powstańczych redut, choć brak jest na to dowodów, zob. J. Rostworowski, Spotkanie z historykiem sztuki [w:] Dialog Kościoła z kulturą, Kraków 1986, s. 79
  24. ↑ według innych źródeł „większość sióstr” była wyeksmitowana, Kościół na Żytniej. Tu się wszystko zaczęło, [w:] Stacja7 [dostęp 8 grudnia 2018]
  25. ↑ por. Google Earth maska na grudzień 1945
  26. ↑ a b c d W niedzielę konsekracja kościoła na Żytniej, [w:] Archidiecezja Warszawska 20.04.2017 [dostęp 8 grudnia 2018]
  27. ↑ a b Remigiusz Malinowski, Żytnią do nieba, [w:] Niedziela 17 (2006) [dostęp 8 grudnia 2018]
  28. ↑ Bóg go ocalił jako znak, [w:] Gazeta Wesoła s.a. [dostęp 8 grudnia 2018]; zob. też zdjęcie z lat 1960., na którym wyraźnie widać korony drzew nad ruinami budynku, (Temidium, zdjęcie s. 68)
  29. ↑ Bóg go ocalił jako znak, [w:] Gazeta Wesoła s.a. [dostęp 8 grudnia 2018]; wg niektórych źródeł było to 26 maja 1973, Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny na Muranowie, [w:] Archidiecezja Warszawska [dostęp 8 grudnia 2018]
  30. ↑ Kościół Miłosierdzia Bożego i świętej Faustyny, [w:] E-przewodnik po dzielnicy Wola, [dostęp 8 grudnia 2018]
  31. ↑ Kościół Miłosierdzia Bożego i świętej Faustyny [w:] E-przewodnik po dzielnicy Wola [dostęp 8 grudnia 2018]; wg innych źródeł miało to miejsce w maju 1974, 'Bóg go ocalił jako znak, [w:] Gazeta Wesoła s.a. [dostęp 8 grudnia 2018]
  32. ↑ a b c Kościół Miłosierdzia Bożego i świętej Faustyny, [w:] E-przewodnik po dzielnicy Wola [dostęp 8 grudnia 2018]
  33. ↑ Kościół na Żytniej, [w:] Eeala blog 11.07.2016 [dostęp 8 grudnia 2018]
  34. ↑ „Zgodnie z zaleceniami generalnego konserwatora zabytków we wnętrzu pozostawiono ślady przeszłości”, Tomasz Urzykowski, Rozmowa z architektem Zbigniewem Welmą, [w:] Gazeta Wyborcza 13.06.2003 [dostęp 8 grudnia 2018]
  35. ↑ Andrew Short, The church in Zytnia street, [w:] Index on Censorship 14 (1985), s. 13, [dostęp 8 grudnia 2018]
  36. ↑ Short 1985, s. 13
  37. ↑ Short 1985, ss. 13-14
  38. ↑ por. Kathleen Cioffi, Alternative Theatre in Poland, London 2013, ISBN 978-1-134-37438-0, s. 165
  39. ↑ Dorota Jarecka, Janusz Bogucki, polski Szeeman?, [w:] Odrzucone dziedzictwo. O sztuce polskiej lat 80, Warszawa 2011, s. 27
  40. ↑ od 14 do 30 czerwca 1983
  41. ↑ inicjatywa została określona nie jako wystawa ale raczej jako „spotkanie i wspólna działalność na rzecz odnowienia wewnętrznego związku między wiarą a sztuką”, Jarecka 2011, s. 22
  42. ↑ Bogucki usiłował stworzyć “wspólnoty” zamiast “struktur społecznych”; to drugie określenie w jego ujęciu zawierało delikatne akcenty antyklerykalne, Jarecka 2011, s. 14
  43. ↑ a b Bukowski 2011, s. 74
  44. ↑ jak Stanisław Sojka, Przemysław Gintrowski, Stefania Woytowicz i Krzysztof Knittel, Bukowski 2011, s. 74
  45. ↑ Bolesław Deptuła, Waldemar Baraniewski, Czas dla hulaków. Rozmowa z Andą Rottenberg, [w:] Dwutygodnik s.a. [dostęp 8 grudnia 2018]
  46. ↑ Jarecka 2011, s. 16
  47. ↑ Jarecka 2011, s. 22
  48. ↑ organizowana przez Magdalenę Hniedziewicz, Macieja Gutowskiego i Jerzego Puciatę, Bukowski 2011, s. 74
  49. ↑ organizowane przez Wojciecha Krukowskiego z warsztatu teatralnego Akademia Ruchu, Bukowski 2011, ss. 80-81
  50. ↑ Sabina Ramet, Social Currents in Eastern Europe: The Sources and Consequences of the Great Transformation, London 1995, ISBN 978-0-8223-1548-3, s. 181
  51. ↑ Bukowski 2011, ss. 80-81
  52. ↑ a b Bukowski 2011, s. 81
  53. ↑ Bukowski 2011, s. 76
  54. ↑ Ramet 1995, s. 181
  55. ↑ włączając reżyserię (Wajda), oświetlenie (Edward Kosiński), kostiumy (Zachwatowicz) i aktorów (Zelnik, Janda, Borowski, Kolberger, Olbrychski), Bukowski 2011, s. 74
  56. ↑ Kazimierz Braun, A History of Polish Theater, 1939-1989: Spheres of Captivity and Freedom, London 1996, ISBN 978-0-313-29773-1, ss. 109-110
  57. ↑ zob. zdjęcia na Wieczernik, [w:] KrystynaJanda [dostęp 8 grudnia 2018]
  58. ↑ Krzysztof Masłoń, “Wieczernik” – manifest wolności i nadziei, [w:] Do Rzeczy 13.08.2018, [dostęp 8 grudnia 2018]; "the dilapidated state of this building with exposed and charred timber beams supporting a leaky roof, unrendered walls and broken columns, often lit with flickering candles, added to the conspirational atmosphere of these events, suggestively linking them to the cycle of insurrection and punishment that dominates Warsaw’s history", David Crowley, Warsaw, London 2003, ISBN 978-1-86189-179-2, s. 79
  59. ↑ na premierze obecni byli ambasadorowie Francji i Stanów Zjednoczonych, Masłoń 2018, zob. także Bukowski 2011, s. 74
  60. ↑ szczegóły w Marek Pietsch (red.), Niebo nowe, ziemia nowa, Warszawa 1987, 145-stronicowa broszur wydrukowana we Francji i kolportowana nielegalnie w Polsce
  61. ↑ jak Stanisław Markowski, Tadeusz Kantor, Wiesław Szamborski, Marek Sapetto, Elżbieta Arend-Sobocka, Grzegorz Bednarski, Mira Żelechower, Jan Świtka, Krzysztof Wachowiak, Stefan Gierowski, Anna Szpakowska-Kujawska, Jarosław Modzelewski, Marek Sobczyk, Jacek Waltoś, Stanisław Sobolewski, Zbylut Grzywacz, Jacek Sempoliński, Tadeusza Boruta, Waldemar Cwenarski, Jan Dobkowski, Stanisław Rodziński, Alina Szapocznikow, Jacek Waltoś, Adam Bujak, Jerzy Bereś, Jerzy Kalina i Jerzy Tchórzewski, Bukowski 2011, s. 76
  62. ↑ Jarecka 2011, s. 12
  63. ↑ Bukowski 2011, ss. 75-6
  64. ↑ a b c Bukowski 2011, s. 77
  65. ↑ Jarecka 2011, s. 11
  66. ↑ instalacja obejmowała sekcje protestancką, muzułmańską, prawosławną i buddyjską, Jarecka 2011, s. 24
  67. ↑ m.in. obecni byli Kuroń, Moczulski, Bielecki, Romaszewski, Geremek, Onyszkiewicz, i inni dysydenci, Ramet 1995, s. 181
  68. ↑ Marcin Frybes, Kościół na Żytniej, [w:] Szlak Wolności i Solidarności [dostęp 8 grudnia 2018]
  69. ↑ Janusz Sylwestrowicz, Spacer Metafizyczny, Warszawa 2015, dostępny tutaj
  70. ↑ Jan Mirosław Bereza, Dialog z buddyzmem w Polsce, [w:] GoldenLine 12.08.2007 [dostęp 8 grudnia 2018]
  71. ↑ Warszawa. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny na Muranowie, [w:] Archidiecezja Warszawska [dostęp 8 grudnia 2018], Mirosław Ikonowicz, Kościół biedny i bogaty, [w:] Tygodnik Przegląd 19.02.2001 [dostęp 8 grudnia 2018]
  72. ↑ zob. zdjęcia na Kościół na Żytniej, [w:] Eeala blog 11.07.2016 [dostęp 8 grudnia 2018]
  73. ↑ Piotr Chmieliński, Spór o mur, [w:] Niedziela 35 (2003) [dostęp 8 grudnia 2018]
  74. ↑ Graficzne porównanie wnętrza na fotografiach “wczoraj” i “dziś” (nieostateczne, jako że zdjęcie “dziś” nie obemuje nowej marmurowej podłogi) na Kościół na Żytniej, [w:] Eeala blog 11.07.2016 [dostęp 8 grudnia 2018]
  75. ↑ najbardziej aktywni przeciwnicy przebudowy to wojewódzki konserwator zabytków Ryszard Głowacz, przewodnicząca Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Warszawie Mariquita Węsławska, historyk Jarosław Zieliński oraz architekci Konrad Kucza-Kuczyński i Zbigniew Wilma; kampania medialna przeciw przebudowie prowadzona była głównie przez postępowy dziennik Gazeta Wyborcza
  76. ↑ dokumentacja fotograficzna nie potwierdza śladów kul w ceglanych ścianach
  77. ↑ argumenty przeciw przebudowie zob. Tomasz Urzykowski, Duże zmiany w parafiach, [w:] Gazeta Wyborcza 28.06.2011 [dostęp 8 grudnia 2018], Tomasz Urzykowski, Kontrowersyjny remont kościoła, [w:] Gazeta Wyborcza 27.06.2003 [dostęp 8 grudnia 2018], Kościół na Żytniej, [w:] Eeala blog 11.07.2016 [dostęp 8 grudnia 2018], Kościół pw. Miłosierdzia Bożego i Faustyny, [w:] Skarbiec Mazowiecki [zablokowane przez filtr antyspamowy Wikipedii, dostęp 8 grudnia 2018], Jarosław Osowski, Polskie kościoły są najdroższe na świecie. Ile kosztują?, [w:] Gazeta Wyborcza 01.11.2013 [dostęp 8 grudnia 2018], Tomasz Urzykowski, Rozmowa z architektem Zbigniewem Welmą, [w:] Gazeta Wyborcza 13.06.2003 [dostęp 8 grudnia 2018], Tomasz Urzykowski, Po przebudowie kościoła żal osmalonych ścian, [w:] Gazeta Wyborcza 23.04.2017 [dostęp 8 grudnia 2018], Bolesław Deptuła, Waldemar Baraniewski, Czas dla hulaków. Rozmowa z Andą Rottenberg, [w:] Dwutygodnik s.a. [dostęp 8 grudnia 2018]
  78. ↑ Tomasz Urzykowski, Kontrowersyjny remont kościoła, [w:] Gazeta Wyborcza 27.06.2003 [dostęp 8 grudnia 2018]; ks. Polak twierdził, że w końcu lat 1990. wielokrotnie zwracał się do mazowieckiego konserwatora zabytków o pomoc, zawsze bez rezultatu, Piotr Chmieliński, Spór o mur, [w:] Niedziela 35 (2003) [dostęp 8 grudnia 2018]
  79. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych m. st. Warszawy [dostęp 8 grudnia 2018]
  80. ↑ w latach 1996-2006 spółdzielnia mieszkaniowa Strop zbudowała w okolicy 3 osiedla mieszkaniowe, Kercelak I, Kercelak II i Kercelak III, każde po 150-200 mieszkań, zob. Spółdzielnia Mieszkaniowa Strop [dostęp 8 grudnia 2018]
  81. ↑ wiele argumentów na rzecz przebudowy w Joanna Operacz, Sakralna ruina? Spór o remont szczególnego kościoła, [w:] eKai 04.07.2003 [dostęp 8 grudnia 2018], Piotr Chmieliński, Spór o mur, [w:] Niedziela 35 (2003), [dostęp 8 grudnia 2018], Warszawa. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny na Muranowie, [w:] Archidiecezja Warszawska [dostęp 8 grudnia 2018], W niedzielę konsekracja kościoła na Żytniej, [w:] Archidiecezja Warszawska 20.04.2017 [dostęp 8 grudnia 2018], Remigiusz Malinowski, Żytnią do nieba, [w:] Niedziela 17 (2006) [dostęp 8 grudnia 2018]
  82. ↑ Masłoń 2018
  83. ↑ Operacz 2003
  84. ↑ por. np. ironiczne uwagi o mercedesach, Tomasz Urzykowski, Rozmowa z architektem Zbigniewem Welmą, [w:] Gazeta Wyborcza 13.06.2003, [dostęp 8 grudnia 2018]
  85. ↑ Agnieszka Gralińska-Toborek, Plastyka w Kościele w latach 1981-1989: trwałe przymierze czy epizod?, [w:] Pamięć i Sprawiedliwość 4/1 (2005), ss. 181-201. Próbka komentarzy popularnych w kręgach postępowych, które ubolewają nad bigoterią jakoby niegdyś otwartego i tolerancyjnego kościoła, w Anna Sobolewska, Mapy duchowe współczesności, Piaseczno 2009, ISBN 978-83-7747-116-6, dostępny tutaj
  86. ↑ św. Faustyna została dodana jako patronka parafii w roku 1998, Kościół Miłosierdzia Bożego i świętej Faustyny, [w:] E-przewodnik po dzielnicy Wola [dostęp 8 grudnia 2018]
  87. ↑ Malinowski 2006; inne kryminalne wydarzenia to kradzież monstrancji, celowe uszkodzenia pomnika na dziedzińcu wewnętrznym i kradzież laptopa używanego przez organistę
  88. ↑ Malinowski 2006
  89. ↑ Kościół na Żytniej. Tu się wszystko zaczęło, [w:] Stacja7 [dostęp 8 grudnia 2018]
  90. ↑ Warszawa. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny na Muranowie, [w:] Archidiecezja Warszawska [dostęp 8 grudnia 2018]
  91. ↑ Modlitewna Grupa Wsparcia, [w:] Sanktuarium św. Faustyny w Warszawie
  92. ↑ Wydarzenia, [w:] Sanktuarium św. Faustyny w Warszawie [dostęp 8 grudnia 2018]
  93. ↑ Jerzy Adamczyk, Wokół prawnej definicji sanktuarium, [w:] Prawo Kanoniczne 57 (2014), s. 82
  94. ↑ Warszawa ma sanktuarium św. Faustyny. W Niedzielę Miłosierdzia konsekracja kościoła, w którym rozpoczęła życie zakonne, [w:] Archidiecezja Warszawska 23.04.2017 [dostęp 8 grudnia 2018]
  95. ↑ Kościół pw. Miłosierdzia Bożego i Faustyny, [w:] Skarbiec Mazowiecki [witryna zablokowana przez filtr antyspamowy Wikipedii, dostęp 8 grudnia 2018]
  96. ↑ Duszpasterze, [w:] Sanktuarium św. Faustyny w Warszawie [dostęp 8 grudnia 2018]
  97. ↑ zob. konto FB Sanktuarium św. Faustyny w Warszawie [dostęp 8 grudnia 2018]
  98. ↑ Annuarium Statisticum Ecclesiae in Polonia 2018, Warszawa 2018, s. 34
  99. ↑ w roku 2018 dominicantes byli liczeni 21 października. W tę niedzielę na wszystkich mszach św. w kościele obecnych było 957 wiernych z 6200 osób mieszkających na terenie parafii, Ogłoszenia parafialne, [w:] Miłosierdzie. Tygodnik Sanktuarium św. Faustyny, 28.10.2018, s. 4

Bibliografia

  • Hugon Bukowski, Żytnia. Kto o tym pamięta?, [w:] Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 122-123 (2011), ss. 73-81
  • Ewa K. Czaczkowska, Siostra Faustyna. Biografia Świętej, Kraków 2012, ISBN 978-83-240-1894-9
  • Agnieszka Gralińska-Toborek, Plastyka w Kościele w latach 1981-1989: trwałe przymierze czy epizod?, [w:] Pamięć i Sprawiedliwość 4/1 (2005), ss. 181-201
  • Dorota Jarecka, Janusz Bogucki, polski Szeeman?, [w:] Odrzucone dziedzictwo. O sztuce polskiej lat 80, Warszawa 2011, ss. 8-29
  • Mariusz Wieczorkiewicz, Kościół na Żytniej, czyli o potrzebie ruiny i potrzebie ubóstwa, [w:] Architektura 37 (1985), ss. 48-51

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Warszawa kościół p.w. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny 02.JPG
Autor: ZeroJeden, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
kościół par. p.w. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny, 1873, 1936-38 Warszawa, ul. Żytnia 1, Wola
Matka Teresa Ewa Potocka zd. Sułkowska (tablica pamiątkowa) 1.jpg
Autor: Mateusz Opasiński, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica pamiątkowa upamiętniająca hrabinę Ewę Karolinę Potocką z domu Sułkowską znaną jako siostra Teresa Potocka lub matka Teresa Potocka – założycielkę Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia, w Kościele pw. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny w Warszawie.
Kaplica sióstr Miłosierdzia (55604).jpg
Kaplica sióstr Miłosierdzia
Warszawa, kościół pw. Miłosierdzia Bożego i Św. Faustyny.jpg
Autor: Wojciech Bieńkowski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Warszawa - kościół Miłosierdzia Bożego i Św. Faustyny
Zytnia, que to charity food.jpg
Autor: Hh1718, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zytnia, que to charity food
Warszawa kościół p.w. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny 01.JPG
Autor: ZeroJeden, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
kościół par. p.w. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny, 1873, 1936-38 Warszawa, ul. Żytnia 1, Wola