Sanok
miasto i gmina | |||||
Ulica Tadeusza Kościuszki w Sanoku | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Prawa miejskie | |||||
Burmistrz | Tomasz Matuszewski | ||||
Powierzchnia | 38,08[1] km² | ||||
Wysokość | 278–668[2] m n.p.m. | ||||
Populacja (2019-12-31) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna | 13 | ||||
Kod pocztowy | 38-500 | ||||
Tablice rejestracyjne | RSA | ||||
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |||||
49°33′30″N 22°12′20″E/49,558333 22,205556 | |||||
TERC (TERYT) | 1817011 | ||||
SIMC | 0953510 | ||||
Hasło promocyjne: SanOK – Miasto Kultury | |||||
Urząd miejski ul. Rynek 138-500 Sanok | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Sanok (także: Królewskie Wolne Miasto Sanok[a]) – miasto powiatowe w Polsce w województwie podkarpackim. Położone w dolinie Sanu, w Kotlinie Sanockiej, w Euroregionie Karpackim. Wchodzi w skład powiatu sanockiego, jest także siedzibą gminy wiejskiej Sanok, jednak do niej nie należy.
Sanok jest jednym z najdalej wysuniętych na południowy wschód ośrodków miejskich Polski, z rozwiniętym przemysłem chemicznym. Powiat sanocki wraz z krośnieńskim, w którym znajduje się najstarsza kopalnia ropy naftowej na świecie w Bóbrce, jest jednym z najstarszych ośrodków górnictwa naftowego na świecie, rafineria oraz kopalnie ropy naftowej istniały tu przed rokiem 1884. Odbywają się tu imprezy kulturalne, sportowe i rozrywkowe o charakterze krajowym i europejskim. Patronem miasta jest Archanioł Michał, a od roku 2006 również św. Zygmunt Gorazdowski.
Geografia miasta
Położenie
Miasto położone jest w dolinie Sanu, na terenie Kotliny Sanockiej, u podnóża Gór Słonnych i Pogórza Bukowskiego w Euroregionie Karpackim. Sąsiednimi gminami są Sanok (gmina wiejska), Zagórz
Według stanu na 1 stycznia 2013 r. powierzchnia miasta wynosiła 38,08 km²[1].
Flora i fauna
Środowisko naturalne
Sanok leży w strefie klimatu górskiego. Cechą charakterystyczną są tu porywiste ciepłe wiatry zwane fenami, wiejące od południa poprzez Przełęcz Dukielską oraz Łupkowską. Najkorzystniejsze warunki klimatu od strony Pogórza Bukowskiego mają stoki o nachyleniach powyżej 5% przy ekspozycji do słońca od strony południowej, południowo-wschodniej i południowo-zachodniej. Jako dobrze nasłonecznione tereny te mają bardzo korzystne warunki termiczno–wilgotnościowe odpowiednie dla osadnictwa i rolnictwa. Okres zalegania pokrywy śnieżnej waha się w granicach 60–80 dni.
Najpogodniejszymi okresami w roku są koniec lata i jesień. Zima jest okresem o największym zachmurzeniu. Średnia roczna temperatura wynosi +8 °C, średnia stycznia –3 °C, średnia lipca +18 °C[4] W całym powiecie sanockim średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca stycznia waha się od –2,5 do –3,5 °C, najcieplejszego miesiąca lipca od +17,0 do +17,9 °C. Czas trwania zimy od 80 do 90 dni, a lata od 75 do 99 dni. Dni pochmurnych jest od 100 do 145 dni, a pogodnych od 55 do 63 dni. Pokrywa śnieżna od 30 do 35 dni. Opady roczne od 750 do 780 mm. Długość okresu wegetacyjnego wynosi około 200 dni[5].
Rośliny i zwierzęta
Różnorodność szaty roślinnej w Sanoku charakteryzuje się składem gatunkowym zbliżonym do lesistych zboczy Gór Słonnych – widocznej w mikroskali na terenie parku miejskiego. Drzewostan ten w dużej mierze zdominowany jest przez trzy gatunki – jesion wyniosły, grab zwyczajny oraz lipę drobnolistną. Pozostałe gatunki to m.in. klony, wiązy, dęby, modrzew europejski, buk zwyczajny, wierzba iwa, oraz jarząb pospolity. Okalające Sanok (Olchowce, Posada) od południa i wschodu Góry Słonne są gęsto porośnięte naturalną dla tego rejonu buczyną karpacką.
W okresie lęgowym obszar ten zasiedla kilka par orła przedniego, puszczyka uralskiego, orlika krzykliwego, oraz bocian czarny, bocian biały, bielik, gadożer, orlik grubodzioby, orzełek włochaty, rybołów, jarząbek. Większe zwierzęta drapieżne reprezentują takie gatunki jak lis, bóbr i wydra[6]
Z bezkręgowców w parku miejskim napotkać można liczne cieniolubne chrząszcze rodziny biegaczowatych, w tym z rodzaju Carabus, będące pod ochroną. Liczne gatunki motyli z rodziny rusałkowatych oraz bielinkowatych[7]. Centralna część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgu korytarza ekologicznego rzeki San, która dzieli Sanok na część wschodnią i zachodnią.
Niektóre monumenty upamiętniające ważne dla miasta rocznice i postaci to drzewa. Pierwszą wzmiankę o Sanoku z 1150, w 850. rocznicę powstania grodu upamiętnia lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), surmia (Catalpa bignonioides) o imieniu „Jerzy” – Jerzego II Trojdenowicza piastowskiego księcia, który nadał Sanokowi prawa miejskie w 1339, zaś miłorząb (Gingko biloba) „Bartko” – pierwszego zasadźcę. Pomniki drzewa znajdują się w ogrodzie Biblioteki Miejskiej. Do współczesnych wydarzeń nawiązuje Klon pospolity (Acer platanoides) o imieniu „Karl” w odmianie czerwonolistnej, który jest pamiątką dziesięciolecia partnerstwa Sanoka z niemieckim miastem Reinheim – Karl, Hartmann ma na imię burmistrz Reinheim[8].
Historia miasta
Toponimika nazwy
Na tle ruskiego i neutralnego nazewnictwa Sanok jako miano recypientu Sanu, ze względu na swoją strukturę morfologiczną, tj. sufiksalne -ok – podobnie jak Wisłoka, Wisłok nazwy odnoszące się do dopływów Wisły – wyznaczają kierunek hydronimów, ciążących ku terenom zachodniosłowiańskich nadwiślańskich Wiślan[9]. W uzasadnieniu tezy o zachodniosłowiańskim charakterze regionu sanocko-przemyskiego możliwe jest również wykorzystanie i to przede wszystkim miana osi tego regionu – rzeki San, której nazwa w wersji ruskiej Sjan stanowi według Mikołaja Rudnickiego pożyczkę zachodniosłowiańską z przegłoszonym ě wobec prasłowiańskiego Sěnъ[10], jednocześnie sam rdzeń nazwy san byłby prawdopodobnie pochodzenia celtyckiego, etymologicznie oznaczającego rzekę[11][12][13][14][15].
Miasto zostało założone w 1339 przez księcia Jerzego. Jak potwierdza przywilej lokacyjny wydany dla kolonistów z Niemiec, Polaków, Węgrów i Rusinów[16] na prawie magdeburskim. Miasto położone było na skrzyżowaniu szlaków handlowych na Ruś i Węgry. Stąd pierwotnie występujące nazwy 1150 Sanik[17], Sanok 1434, Schanok 1443, 1491[18], Sanok 1473, Sanok 1518 (1513 – 1525) Sannok, Sanock, Sanok, Schanok, Schąnok, Szanok, Sząnok[19]. Etymologia miasta wydaje się dość trudna, nazwa nasuwa wiele wątpliwości etymologicznych. Występowały tu imiona polskie, ruskie i niemieckie[20].
Etnografia okolic Sanoka
Obok takich miejscowości jak Bukowsko, Jaśliska, Mrzygłód czy Zarszyn miasto do operacji Wisła leżało na terenach południowego pogranicza kulturowego poza zasięgiem zwartego osadnictwa polskiego (wyspa językowa) i otoczone było wsiami z dominującą przewagą ludności rusińskiej[21]. Ludność polska posługiwała się dialektem sanockim[22], będącym gwarowym wariantem dialektu małopolskiego[23]. W gwarze tej nie występowało zjawisko mazurzenia[24].
Według historyka Marcina Bielskiego (1551) osiedlanie kolonistów na terenie Dołów jasielsko-sanockich przypisywano już Bolesławowi Chrobremu – „A dlatego je (Niemców) Bolesław tam osadzał, aby bronili granic od Węgier i Rusi; ale że był lud gruby, niewaleczny, obrócono je do roli i do krów, bo sery dobrze czynią, zwłacza w Spiżu i na Pogórzu, drudzy też kądziel dobrze przędą i przetoż płócien z Pogórza u nas bywa najwięcej”[25]. Ponad trzydzieści lat później, w roku 1582, kronikarz Maciej Stryjkowski napisał, że niemieccy chłopi osadzeni pod Przeworskiem, Przemyślem, Sanokiem, i Jarosławiem są „dobrymi rolnikami”[26]. W połowie XVI wieku północna część ziemi sanockiej kolonizowana była przez osadników z Mazowsza[27] przy udziale starosty Zbigniewa Sienieńskiego.
Osadnicy ruscy i wołoscy, jak świadczą dokumenty pisane, wchodzą masowo na te tereny dopiero w XV wieku. Od średniowiecza góry otaczające Sanok były w całości własnością kilkunastu rodów szlacheckich. Najdawniejszymi rodami byli w tych górach Balowie, Tarnawscy, Herburtowie, Kmitowie, Fredrowie, Krasiccy, i Stadniccy[28]. Był to zakątek kraju bardzo ubogi, nie było fortun wystarczających ani na „szampana, ani na zamorskie wojaże”[29] W górach karpackich tylko sanockie były okolicą szlachty gniazdowej, ale już góry samborskie należały do królewszczyzn. Kolonizacja na prawie magdeburskim kończyła się na sanockim i przemyskim podgórzu, na samym pograniczu wschodnim i północno-wschodnim sanockiego wsie zakładane były na prawie wołoskim. Występowały tu również liczne „żupy solne”, z których Bojkowie rozwozili sól po całej Czerwonej-Rusi[30]. Od drugiej połowy XIX w. rozwijał się tu przemysł naftowy.
Do 1946 r. południowo-wschodnie okolice Sanoka zamieszkane było w większości przez rusińskich Łemków. „Gdzie ich nazywano (1851), albo Sanockimi Góralami, albo też Lemkami, od przysłówka Lem, który używają, a który odpowiada co do znaczenia przysłówkowi „tylko”. Właśnie wśród tych Górali Sanockich, czyli jak ich zwać chcą Lemków, leży ponad Osławą trzy wioski w niewielkiej odległości od siebie, gdzie w jednej mówią ludzie „Lem” w drugiej „Nem” w trzeciej „Łeż”, tem samym tedy prawem można by ich nazywać Lemkami, Memkami, i Łeżkami”[31]. Rozproszone enklawy tej grupy pozostały do dnia dzisiejszego w dorzeczu Osławy m.in. w Mokrem, Szczawnem, Kulasznem, Łupkowie, Rzepedzi, Turzańsku, i Komańczy. W pieśniach górali sanockich podczas sobótek słychać było słowa „Zbirała sy fijałoński, na sobitku, na winoński[32].
Sanockie było również oazą kapturowo-opończową[33], gdzie jeżeli nie kapuzę to noszone były peleryny, podobnie jak w krakowskich kierezyjach. Felwalteria, podobne jak opończe czarne z pąsowymi ozdobami, niekiedy połączenia białe z czarnym. Polska ludność nosiła kapuzy, dalej niż na zachodnią Ruś zwyczaj ten nie występował. Przyodziewek kobiecy to rańtuchy (velamen capitis), noszone przez dziewczyny i kobiety od Krakowa począwszy, wkładane na głowę z powagą i gracją. Na Rusi ta moda dalej nie sięgała[34]. Chłopi spod Dynowa i Dubiecka mieli na głowach czerwoną rogatywkę krakowską z czarnym barankiem (1828), kobieta na głowie czepek zielony z wąskim czerwonym paskiem z dołu. Na szyję zarzucony na kształt szala biały rańtuch, którego końce sięgają aż do kostek, na nogach buty czarne. Chłopi spod Rymanowa i Sanoka przepasują się z wierzchu szerokim pasem z czerwonej skóry o 3 sprzączkach. Na nogach czarne wysokie buty. Kobiety opasane czerwonym pasem włóczkowym. Na głowie czepiec owinięty białą chustką. Na chustce biały rańtuch który obwija głowę i szyję[35]. Wyroby garncarskie pochodziły z Kołaczyc, czarna ceramika z Mrzygłodu, biała z Poraża oraz inne wyroby ceramiczne z Węgier polewane i ozdobne[36].
Prehistoria
Ziemia sanocka była terenem osiedlonym przez człowieka już od czasów neolitu (4500-1700 lat p.n.e.). Odnaleziono m.in. czekany brązowe w Uluczu, Stefkowej i Strachocinie oraz inne wyroby z epoki brązu m.in. w Zarszynie, Lesku, Czerteżu, Zagórzu, Bachórzu, Rajskiem i Załużu. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają ślady kultury przeworskiej z II wieku p.n.e. oraz poprzedzającą ją kulturę lateńską, której przedstawicielami na tym terenie byli Celtowie, a następnie wschodniogermańscy Wandalowie. Pod Sanokiem odkopano pierwszy złoty okaz monety celtyckiej na ziemiach polskich. Znalezisko typu Nike z Trepczy, datuje się na drugą ćwierć II w p.n.e. W miejscowości Prusiek archeolodzy z Krakowa odkryli pierwsze cmentarzysko kultury przeworskiej w Karpatach. Chronologicznie znaleziska prusieckie są zgodne z przekazem Ptolemeusza, mówiącym o przenikaniu pewnych grup Wandalów – Lakringów, Hasdingów i Wiktofalów na południe w tereny dorzecza Cisy.
W 2017 na terenie, gdzie powstanie obwodnica Sanoka, archeolodzy odkryli ślady osady z okresu wpływów rzymskich. Odkrycia dokonali archeolodzy z Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego prowadzący archeologiczne badania ratownicze w ciągu drogi pod nowo projektowaną obwodnicę miasta. W październiku 2017 roku rzeszowscy archeolodzy na stanowisku nr 42 odkryli osadę z okresu rzymskiego datowaną wstępnie od końca II do początku V w n.e. Teren badań na tym stanowisku obejmował powierzchnię ponad 3 ha. W ciągu ostatnich kilku tygodni przebadanych zostało 4 stanowiska archeologiczne. Tomasz Tokarczyk, kierownik misji archeologicznej, poinformował w listopadzie 2017 roku, że do zbadania pozostało jeszcze około 8 stanowisk. Badania na tak szeroką skalę jeszcze nigdy nie były prowadzone w historii archeologii Sanoka. Poza fragmentami naczyń najcenniejszym odnalezionym zabytkiem jest srebrny denar cesarza Antoniusa Piusa, ozdoby w postaci paciorków bursztynowych, paciorki szklane i inne. Dotychczasowe ustalenia w postaci zgromadzonych artefaktów w omawianym przedziale czasowym korespondują z odkryciami dwóch wandalskich cmentarzy ciałopalnych w Prusieku i na wzgórzu Wroczeń[37]. Projekt badawczy finansowany jest przez GDDKiA. Z Trepczy pochodzą również wczesnośredniowieczne (VIII–X w.) cmentarzyska ciałopalne, i kurhanowe.
Królestwo Ruskie
Sanok został założony około X/XI wieku. Najstarsza wzmianka o grodzie w Sanoku pochodzi z roku 1150 i została spisana w ruskim Latopisie Hipackim. Po tym okresie przez następne kilkadziesiąt lat Sanok znajdował się pod opieką Korony węgierskiej oraz urzędujących tu starostów węgierskich.
20 stycznia 1339 książę Georgius dei gracia dux et heres Regni Russie Jerzy II z rodu Piastów nadał Sanokowi oraz zamieszkałym tu Niemcom, Polakom, Węgrom i Rusinom przywilej lokacyjny[16] na prawie magdeburskim. Zasadźcą, oraz pierwszym wójtem został zaufany księcia – Bartek z Sandomierza. Wśród świadków tego wydarzenia figurują przybyli do Sanoka m.in. Adalbertus, wójt z Bochni (jeden z sędziów procesu warszawskiego), Johannis dicti Latta, Johannis Brunonis, Leonis de Sywicz oraz Bartłomiej, wójt z Warszawy[38].
Zdaniem Mychajła Hruszewskiego, nowe miasto w Sanoku powstało w pobliżu starego, jego mieszkańcy mieli być przede wszystkim zagranicznymi kolonistami – Niemcami, Polakami, Węgrami (lub Niemcami z Węgier). Stara społeczność miasta kierowała się nadal prawem ruskim[39].
Królestwo Polskie
W 1340 r. prawem spadkobierstwa posiadł te ziemie Kazimierz III Wielki i włączył do swego Królestwa.
Organizację kościoła łacińskiego na ziemi przemyskiej i sanockiej, podporządkowanego poprzednio bezpośrednio papieżowi, przeprowadza następnie franciszkanin Eryk z Winsen. 2 maja 1417 w Sanoku odbył się w kościele franciszkańskim ślub Jagiełły z jego trzecią żoną Elżbietą Granowską.
Na sanockim zamku, po śmierci Władysława Jagiełły, wiele lat zamieszkiwała jego czwarta żona, królowa Zofia Holszańska, zwana Sońką. W latach 1555–1556 w zamku w Sanoku mieszkała królowa węgierska Izabela. O zasługach królowej Bony dla miasta świadczy włączenie herbu Sforza (wąż połykający Saracena) do herbu miasta. Okres od połowy XIV do połowy XVI wieku uchodzi za najpomyślniejszy w dziejach miasta. Od XV w. do XVIII w., miasto było miejscem odbywania się sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego[40].
Od końca XVI w. rozpoczął się powolny upadek Sanoka. Wpłynęły na to liczne pożary, z których największy zniszczył miasto niemal doszczętnie – ocalał tylko kościół franciszkanów, 5 domów i górne przedmieście.
Galicja
W wyniku I rozbioru Polski w roku 1772 Sanok oraz ziemia sanocka zostały zajęte przez Austrię i weszły w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. Ponieważ miasto było zniszczone, a sanocki ratusz spalony, władze administracyjne przeniosły siedzibę powiatu do zamku w Lesku. Od tego też roku miasto należało do cyrkułu (obwodu) leskiego, a następnie sanockiego[41].
Jan Nepomucen Gniewosz, akwarela Sanoka wykonana w roku 1847, widok od strony Białej Góry i wsi Olchowce
Po reformie administracyjnej w roku 1864 miasto było siedzibą starostwa i powiatu sądowego w kraju Galicja. W roku 1883 miasto liczyło 5181 mieszkańców. W 1853 miasto odwiedził cesarz Franciszek Józef I, a w roku 1915 następca tronu i przyszły cesarz austriacki Karol I.
20 listopada 1888 roku powstało Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Sanoku. Na początku 1908 w ludności miasta 52,7% stanowili Żydzi (szóste miejsce wśród miast galicyjskich)[42]
W 1911 w Sanoku obszar posiadali: Aleksander Mniszek-Tchorznicki 150 ha, gmina 302 ha, włościanie 588 ha[43].
II Rzeczpospolita
W 1923 w mieście wybuchł strajk powszechny, w którym uczestniczyło 1800 osób[44]. W 1939 Sanok liczył ok. 18 tys. mieszkańców, z czego ok. 7,5 tys. (ok. 40% populacji) podczas okupacji niemieckiej straciło życie (w większości Żydów). W 1939 w Sanoku mieszkało około 5,4 tys. Żydów, co stanowiło w przybliżeniu 30% ogółu mieszkańców. Żydzi zajmowali się nie tylko handlem (74% kupców było narodowości żydowskiej), ale również działalnością przemysłową (90% przemysłowców różnych branż było Żydami). Na 30 kancelarii adwokackich 18 było żydowskich. Na 43 praktykujących lekarzy 22 było również Żydami. W 1929 w Sanoku powstał oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Do 25 marca 1930 w Sanoku znajdowała się siedziba Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej, któremu podlegały komisariaty i placówki nadzorujące południową granicę Rzeczypospolitej w woj. krakowskim, lwowskim i stanisławowskim.
W 1936 odbył się w Sanoku „Zjazd Górski”, na którym zaprezentowały się regionalne grupy góralskie zamieszkujące Karpaty od Cieszyna po granicę z Rumunią. W trakcie tego Zjazdu zainicjowano powstanie Związku Ziem Górskich[45]. W latach 1938–1944 Sanok był siedzibą apostolskiego administratora Łemkowszczyzny Ołeksandera Małynowskiego.
W garnizonie Sanok stacjonował 2 Pułk Strzelców Podhalańskich wchodzący w skład 22 Dywizji Piechoty Górskiej. Rozkazem Komendanta Straży Granicznej z 16 stycznia 1939 w Sanoku utworzono Komendę Obwodu Straży Granicznej wchodzącej w skład Wschodnio-Małopolskiego Okręgu Straży Granicznej we Lwowie, której podlegały Komisariaty w Dwerniku, Cisnej, Komańczy i Posadzie Jaśliskiej.
II wojna światowa
Pod Sanokiem walki obronne z nacierającymi wojskami niemieckimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego. W dniu 9 września 1939 przez Lesko do Ustrzyk wycofywali się żołnierze batalionu Obrony Narodowej „Sanok” (dowódca batalionu kpt. Tadeusz Kuniewski) i toczyli walki w celu opóźnienia marszu Niemców na wschód.
Od 26 października 1939 istniał dystrykt krakowski, powiat sanocki (Landkreis Sanok), któremu podlegały komisariaty wiejskie w Sanoku, Brzozowie i Baligrodzie. Przez Sanok na rzece San ustalona została do czerwca 1941 granica międzypaństwowa niemiecko-sowiecka. Prawobrzeżna strona Sanoka oraz część powiatu sanockiego dostały się w okresie 1939–1941 pod okupację sowiecką.
W okresie II wojny światowej w Sanoku mieściła się Komenda Obwodu AK o kryptonimie OP-23, podzielona na 10 placówek. W Placówce Sanockiej dowodzili Placówką: od II 1943 – IX 1943 Władysław Pruchniak ps. „Sęp”, „Ireneusz”, „Felek”, IX 1943 – 1944 Paweł Dziuban ps. „Dziedzic”.
3 sierpnia 1944 Sanok został zajęty przez oddziały 2 i 7 dywizji piechoty oraz 101 korpusu armijnego 38 armii 1. Frontu Ukraińskiego (w 1947 roku ku ich czci wzniesiono tzw. Pomnik Wdzięczności w parku miejskim)[46][47].
Okres Polski Ludowej 1944–1989
Po rozpoczęciu operacji lwowsko-sandomierskiej przez Armię Czerwoną Sanok zdobyły 3 sierpnia 1944 wojska 101 Korpusu Piechoty. Następnie z tego rejonu, 12 stycznia 1945 ruszyła ofensywa wojsk radzieckich zwana operacją dukielsko-preszowską przeprowadziły ją wojska 4 Frontu Ukraińskiego, w tym 38 Armia[48]. Okupowany przez Niemców obszar przeszedł pod wojskowe zarządy Armii Czerwonej tzw. „wojennyje komanda”. Uczestniczący w walkach z Niemcami żołnierze Armii Krajowej byli natychmiast rozbrajani i aresztowani.
W połowie 1945 roku władza komunistyczna zaczęła się umacniać, na co odpowiedzią było pojawienie się partyzantki antykomunistycznej reprezentowanej przez Samodzielny Batalion Operacyjny NSZ „Zuch” mjr Antoniego Żubryda. Partyzanci podjęli walkę z aparatem bezpieczeństwa, Milicją Obywatelską, Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz przedstawicielami NKWD. W odpowiedzi na działania Narodowych Sił Zbrojnych, przedstawiciele władzy ludowej zastosowali różnorodne praktyki, z egzekucjami włącznie. 24 maja 1946 roku na stadionie miejskim w Sanoku, w obecności przymusowo spędzonej tam ludności lokalnej straceni zostali: szer. Władysław Kudlik oraz szer. Władysław Skwarc[49]. 4 lipca powieszono na sanockim rynku chor. Henryka Książka (wszyscy trzej z batalionu majora Żubryda)[50]. Egzekucja ta przeszła do historii miasta pod nazwą Trzech straconych (w nawiązaniu do zabitych przez rosyjskie wojsko demonstrantów w Warszawie w 1861 znanych jako Pięciu poległych).
Lata powojenne to równocześnie okres odbudowy ze zniszczeń, a następnie rozbudowy zakładów przemysłowych w ramach budowy gospodarki socjalistycznej. Sanoccy potentaci: Sanocka Fabryka Autobusów „Autosan” i Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” zatrudniający tysiące pracowników wpłynęli na wszechstronny rozwój miasta. Wokół starej części Sanoka powstały nowe osiedla mieszkaniowe. Na początku lat 70. liczba mieszkańców wzrosła do ponad 22 tys., a w połowie lat 80. przekroczyła 40 tys. mieszkańców podwajając liczbę populacji z międzywojnia.
Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 6 października 1972, zniesiono powiat sanocki od 1 listopada 1972 (jego część włączono do utworzonego wówczas powiatu bieszczadzkiego), a z miasta Sanok utworzono powiat miejski Sanok, poszerzając dotychczasowe granice miasta (przyłączono kilka miejscowości na południu: Zahutyń, Dolinę, Zasław, Zagórz, Wielopole)[51][52]. Sanok stał się największym obszarowo miastem w całej swej 700-letniej historii. „Wielki Sanok” przetrwał zaledwie pięć lat, jego istnienie zlikwidowała kolejna reforma administracyjna w 1975 oraz nadanie praw miejskich Zagórzowi w 1977.
W latach 1983–2016 Sanok był siedzibą władyki prawosławnej eparchii przemysko-nowosądeckiej.
III Rzeczpospolita
W latach 1975–1998 Sanok należał do województwa krośnieńskiego.
Uchwałą z 17 grudnia 2020 Rady Miasta Sanoka wyznaczono na terenie Gminy Miasta Sanoka i Gminy Sanok aglomerację Sanok o równoważnej liczbie mieszkańców 61535 oraz zlokalizowaną na terenie miejscowości: Sanok, Bykowce, Czerteż, Falejówka, Jędruszkowce, Jurowce, Kostarowce, Markowce, Pakoszówka, Pisarowce, Płowce, Prusiek, Raczkowa, Sanoczek, Srogów Dolny, Srogów Górny, Strachocina, Stróże Małe, Trepcza, Wujskie, Zabłotce, Załuż z oczyszczalnią ścieków w Trepczy[53]. Inną uchwałą z tego samego dnia wyrażono wolę zmiany granic administracyjnych Miasta Sanoka poprzez włączenie części terytorium sąsiednich gmin do Miasta Sanoka[54].
Kultura i sztuka
Zabytki i budynki
- Zamek Królewski z XVI wieku
- Kościół i klasztor Franciszkanów z XVII wieku
- Kościół Przemienienia Pańskiego z XIX wiek
- Ratusz przy ul. Rynek 1
- Ratusz przy ul. Rynek 16
- Zajazd w Sanoku (ul. Zamkowa 2) – siedziba Muzeum Historycznego
- Zajazd w Sanoku (ul. Romualda Traugutta 3) – siedziba Muzeum Budownictwa Ludowego
- Kamienica przy ul. Rynek 14 w Sanoku
- Kamienica przy ul. Rynek 18 w Sanoku
- zabytkowe kamienice na starówce (XIX w.)
- Willa Zaleskich w Sanoku
- Ramerówka
- Dom mansjonarski w Sanoku
- Parafia Świętej Trójcy w Sanoku
- Sobór Świętej Trójcy w Sanoku
- Cerkiew św. Dymitra w Sanoku
- Budynek przy ul. Ignacego Daszyńskiego 17 w Sanoku
- Budynek przy ul. Teofila Lenartowicza 2 w Sanoku
- Budynek przy ul. Zamkowej 30 w Sanoku
- Budynek Sądu Rejonowego w Sanoku
- Dom Harcerza w Sanoku
- Kamienica przy ul. Jana III Sobieskiego 16 w Sanoku
- Kamienica przy ul. Jagiellońskiej 2 w Sanoku
- Kamienica przy ulicy Jagiellońskiej 48 w Sanoku
- Kamienica przy ul. Zamkowej 16 w Sanoku
- Kamienica przy ul. Kazimierza Wielkiego 6 w Sanoku
- Kamienica przy ul. Kazimierza Wielkiego 8 w Sanoku
- Kamienice przy ul. Jana III Sobieskiego 8 i 10 w Sanoku
- Gmach Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Sanoku
- Budynek przy ul. Tadeusza Kościuszki 4 w Sanoku
- Budynek przy ul. Adama Mickiewicza 24 w Sanoku
- Dom przy ul. Sanowej 11 w Sanoku
Pomniki
- Kamień 1000-lecia
- Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej
- Pomnik Synom Ziemi Sanockiej Poległym i Pomordowanym za Polskę
- Pomnik Grzegorza z Sanoka
- Pomnik Tadeusza Kościuszki
- Pomnik Jana Pawła II
- Pomnik Zygmunta Gorazdowskiego
- Pomnik Zdzisława Beksińskiego
- Ławeczka Józefa Szwejka
Place, parki
- Park miejski im. Adama Mickiewicza usytuowany na Górze Parkowej, położonej w centrum miasta na wysokości 364 m n.p.m. Na szczycie wzniesienia znajduje się Kopiec Adama Mickiewicza. W parku znajduje się też platforma widokowa oraz źródełko im. Fryderyka Chopina.
- Rynek
- plac św. Michała
- plac św. Jana
- plac Miast Partnerskich
- plac Harcerski im. ks. Zdzisława Peszkowskiego
Muzea, galerie i atrakcje turystyczne
- Muzeum Historyczne – istnieje od 1934 roku, największa w Europie kolekcja ponad 700 ikon z XV-XIX wieku oraz wystawa twórczości Zdzisława Beksińskiego.
- Muzeum Budownictwa Ludowego (skansen) – założone w 1958 roku, największy w Polsce, jeden z największych w Europie obiekt tego typu, wyjątkową atrakcję skansenu stanowi ekspozycja malarstwa cerkiewnego (XVI-XIX w.) oraz architektura sakralna. Sanockie Muzeum Budownictwa Ludowego oraz Muzeum Historyczne rekomendowane są przez Encyklopedię Larousse’a.
- BWA Galeria Sanocka – powstała w maju 2006 roku, instytucja miejska, niekomercyjna.
- Galeria PWSZ – w galerii można zobaczyć dzieła studentów PWSZ w Sanoku, którzy kształcą się w Instytucie Edukacji Artystycznej.
Festiwale i przeglądy
- Festiwal im. Adama Didura w Sanoku od roku 1990
Współcześni artyści sanoccy
Domy kultury
- Sanocki Dom Kultury
- Dom Kultury „Caritas” (Posada)
- Młodzieżowy Dom Kultury
- Osiedlowy Dom Kultury „Gagatek”
- Osiedlowy Dom Kultury „Puchatek”
Biblioteki
- Biblioteka Miejska im. Grzegorza z Sanoka
- Filia nr 1 (Dąbrówka)
- Filia nr 2 (Posada)
- Filia nr 3 (Wójtostwo)
- Filia nr 4 (Olchowce)
- Biblioteka PWSZ
- Biblioteka Pedagogiczna
- Biblioteka Muzeum Historycznego w Sanoku
- Biblioteka Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
Odniesienia w kulturze masowej
- Zygmunt Kaczkowski – Ostatni z Nieczujów, 1853
- Maria Gerson-Dąbrowska – Historia prawdziwa o Grzesiu z Sanoka (z powieści J. I. Kraszewskiego), 1899
- Jaroslav Hašek – Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej, 1921
- Sąd polowy w Sanoku (tyt. oryg. Das Feldgericht von Sanok) – film z 1927 w reż. Hansa Ottona Löwenstein, przez Sascha Film (Wien), rola główna: Igo Sym[55][56]
- Kalman Segal – A shṭeṭl baym San, 1965; Nad dziwną rzeką Sambation, 1957; Dolina zielonej pszenicy, 1964; Śmierć archiwariusza, 1967; Miłość o zmierzchu, 1962
- Emil Kardin – Odsłonięte skrzydło (ros. Открытый фланг, 1964; 1978)[57]
- Jurij Bondariew – Cisza (ros. Тишина, 1964)[58]
- Niebiesko-Czarni / Ada Rusowicz – Wczesny zmierzch nad Sanokiem, 1968
- Kazimierz Orłoś Cudowna melina, Instytut Literacki w Paryżu, 1972; Warszawa, Iskry, 1989[59]
- Droga – serial telewizyjny z 1973: w odc. 2 pt. „Numer próbny” widoczne są autobusy marki Autosan jadące ulicą Jagiellońską w Sanoku w kierunku centrum miasta[60]
- Marian Pankowski – Granatowy goździk, 1972; U starszego brata na przyzbie, 2005
- Janusz Szuber – Apokryfy i epitafia sanockie, 1996; Mojość, 2005
- Artur „Baron” Więcek – Zakochany Anioł, 2005
- Michał Lonstar – Długi kurs, 2008
- Bartłomiej Rychter – Złoty Wilk, 2009
- Leon Getz – Sanok; Schody klasztorne w Sanoku
- Brathanki – W kinie, w Lublinie – kochaj mnie, 2001
- Beniamin Tytus Muszyński – Hipoteza, 2015
Ludzie związani z Sanokiem
Można wspomnieć o takich artystach jak: Jan Gniewosz (poł. XIX w.), Józef Sitarz, Leon Getz i Władysław Lisowski (okres międzywojenny) oraz Roman Tarkowski, Anna i Tadeusz Turkowscy, Kazimierz Florek, Marian Kruczek, Kalman Segal, Zdzisław Beksiński, Władysław Szulc, Janusz Szuber, Barbara Bandurka, a także licznych intelektualistach, reprezentujących różne dziedziny nauki: Julianie Krzyżanowskim, Romanie Vetulanim i jego synach czy Adamie Fastnachcie. Z Sanoka pochodził również Juliusz Kühl, polski dyplomata pochodzenia żydowskiego, pracownik konsulatu RP w Bernie i uczestnik akcji fabrykowania paszportów latynoamerykańskich dla ratowania Żydów z Holocaustu.
Od 1867 roku władze miasta przyznają tytuł Honorowego Obywatelstwa Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka, które otrzymują osoby uznane za zasłużone dla Sanoka, a także wybitne osobistości.
Demografia
Według prognoz Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN z roku 2017 miastu grozi marginalizacja i zjawiska kryzysowe związane m.in. ze spadkiem liczby ludności, zwłaszcza osób młodych i lepiej wykształconych[61].
Liczba osób zameldowanych na 31.12.2019r. w Sanoku wynosiła 37 113 osób.
Rejestr mieszkańców z podziałem na dzielnice prezentuje się następująco (dane na 31.12.2019r):
Błonie – 4866 osób
Dąbrówka – 3866 osób
Olchowce – 2667 osób
Posada – 5808 osób
Śródmieście – 5869 osób
Wójtostwo – 11463 osoby
Zatorze – 1633 osoby
Rok | 1867[62] | 1883 | 1900[63] | 1910[64] | 1921[63] | 1930[65] | 1931[63] | 1939[66] | 2000 |
Liczba mieszkańców | 3105[67] | 5181 | 5800 | 10 711 | 9600 | 10 711 | 14 300 | 17 862 | 41 401 |
Dane z 31 grudnia 2014[68]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
Populacja | 38 818 | 100 | 20 289 | 52,2 | 18 529 | 47,8 |
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] | 1019,38 | 532,80 | 486,58 |
- Piramida wieku mieszkańców Sanoka w 2014 roku[69].
Polityka i administracja
Budżet miasta
Budżet miasta Sanoka | ||
---|---|---|
1. | 2008 | 83,3 mln zł |
2. | 2009 | 88,0 mln zł |
3. | 2010 | 83,6 mln zł |
4. | 2011 | 117,5 mln zł |
Dzielnice Sanoka
W październiku 1984 uchwałą ustanowiono w Sanoku pięć dzielnic i nadano im nazwy: Śródmieście, Wójtostwo, Posada, Dąbrówka, Olchowce[70]. W późniejszym czasie dołączono Zatorze i Błonie. W granicach miasta znajdują się następujące osiedla: Jana Pawła II, Sierakowskiego, Sadowa, Kiczury, Biała Góra, Okołowiczówka, Kościuszki, Robotnicza, Podgaje, Szklana Góra, Porcelana, Jerozolima, Zawadka, Jana III Sobieskiego, Olchowce, Czerwony Pagórek, Nad Stawami, Wyspiańskiego, Zawiszy.
Burmistrz i rada miasta
Na czele miasta stoi burmistrz Sanoka, wybierany w wyborach bezpośrednich. W wyborach samorządowych w 2018 na urząd został wybrany Tomasz Adam Matuszewski[71], zaprzysiężony na urząd 19 listopada 2018[72].
Organem stanowiącym jest Rada Miasta Sanoka, składająca się z 21 radnych- Radni Rady Miejskiej VIII kadencji wybrani w wyborach samorządowych w 2018[73]:
- KW Prawo i Sprawiedliwość – 9 mandatów, Adam Kornecki – 503 głosów, Wanda Kot – 346 głosów, Łukasz Radożycki – 296 głosów, Grażyna Rogowska-Chęć – 320 głosów, Ryszard Karaczkowski – 266 głosów, Stanisław Chęć – 506 głosów, Grzegorz Kozak – 310 głosów, Henryka Tymoczko – 337 głosów, Roman Babiak – 280 głosów
- KWW Demokraci Ziemi Sanockiej – 4 mandaty; Zofia Kordela-Borczyk – 348 głosów, Sławomir Miklicz – 572 głosów, Jakub Osika – 698 głosów, Teresa Lisowska – 169 głosów
- KWW Łączy Nas Sanok – 4 mandaty; Andrzej Romaniak – 222 głosów, Tomasz Matuszewski – 517 głosów (po wyborze na urząd burmistrza jego miejsce zajął Marek Karaś), Radosław Wituszyński – 135 głosów, Katarzyna Sieradzka – 147 głosów
- KWW Niezależni Sanok – 2 mandaty, Agnieszka Kornecka-Mitadis – 184 głosów, Maciej Drwięga – 371 głosów
- KWW Samorządu Ziemi Sanockiej – 2 mandaty; Beata Wróbel – 141 głosów; Adam Ryniak – 304 głosów
Wspólnoty wyznaniowe
Kościół rzymskokatolickiKościół greckokatolickiKościół PolskokatolickiPolski Autokefaliczny Kościół PrawosławnyEwangeliczna Wspólnota ZielonoświątkowaKościół Adwentystów Dnia Siódmego | Judaizm
Świadkowie Jehowy
Cmentarze
|
Oświata
Przedszkola
Szkoły podstawowe
Gimnazja
Szkoły policealne
Szkoły wyższe
Inne
| Szkoły ponadgimnazjalne
|
Sport i rekreacja
Głównym podmiotem odpowiedzialnym za sport i rekreację w mieście jest Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji (MOSiR)[75], założony w 1965 roku. Pod jego egidą funkcjonuje tor łyżwiarski Błonie (otwarty w 1980) oraz hala widowiskowo-sportowa z lodowiskiem Arena Sanok (otwarta w 2006), spełniająca wymogi do organizowania mistrzostw Europy czy świata w wielu dyscyplinach sportowych. Obiekt jest jedną z najnowocześniejszych hal sportowych w Polsce. Może pomieścić do 5000 osób (miejsc siedzących ok. 3000). Hala jest również wyposażona w scenę do organizowania koncertów.
Obiekty sportowe
- Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Sanoku
- Stadion MOSiR „Wierchy”
- Arena Sanok – hala widowiskowo-sportowa z lodowiskiem
- Tor łyżwiarski Błonie
- Korty tenisowe
- Trzy obiekty powstałe w ramach programu Orlik 2012: przy SP nr 4[76], SP nr 1[77] oraz I LO[78]
Kluby sportowe
W Sanoku działają kluby sportowe. Najstarszym jest Sanoczanka Sanok, założony w 1935 roku, obecnie nieistniejący (jego tradycje kontynuuje drużyna PBS Bank Sanoczanka Sanok. Najbardziej utytułowany jest sanocki klub hokeja na lodzie, założony pierwotnie w 1958, działający pod nazwami Stal, STS, SKH, KH, Ciarko KH, występujący w najwyższej klasie rozgrywkowej (najwyższej klasie rozgrywkowej), dwukrotny zdobywca Pucharu Polski z 2010 i 2011 oraz Mistrzostwa Polski z 2012 i 2014. Drugim klubem jest Stal Sanok (założony w 1946, w przeszłości klub wielosekcyjny, później prowadzący drużynę piłki nożnej), którego drużyna zasłynęła zw wyeliminowania aktualnego mistrza Polski, zespołu Legii Warszawa z Pucharu Polski w 2006 roku oraz m.in. Widzewa Łódź z edycji Pucharu Polski w 2008 roku. Popularne jest także łyżwiarstwo szybkie.
- STS Sanok (hokej na lodzie – PHL)
- Stal Sanok (piłka nożna)
- Wiki Sanok (piłka nożna)
- TSV Sanok (piłka siatkowa mężczyzn – I liga)
- PBS Bank Sanoczanka Sanok (piłka siatkowa kobiet – III liga)
- TS Zryw Sanok (łyżwiarstwo szybkie)
- SKŁ Górnik Sanok (łyżwiarstwo szybkie)
- Elcom MOSiR Sanok (łyżwiarstwo szybkie)
- UKS MOSiR Sanok (short track)
- MKS Sanok (pływanie)
- ZKS Stomil-Sanoczanka (tytuły mistrzów Polski w wyciskaniu leżąc, podnoszenie ciężarów, siatkówka)
- Sanocki Klub Tenisowy (tenis ziemny)
- Sanocki Klub Karate-Do Kyokushinkai (karate kyokushin, tytuły mistrzów Polski)
- ZKS Komunalni Sanok (lekkoatletyka, szachy)
- BUKS Ring MOSiR Sanok (boks)
- Klub kolarski „TimXTrim”
- Bieszczadzkie Towarzystwo Żeglarskie
- Sanocki Klub Rajdowy
- Sekcja Judo UKS Pantera
Sportowcy pochodzący z Sanoka
Najbardziej znanymi sportowcami pochodzącymi z Sanoka są m.in. panczeniści Katarzyna Bachleda-Curuś (dwukrotna medalistka zimowych igrzysk olimpijskich w biegu drużynowym) i Maciej Biega (olimpijczyk z Vancouver), hokeiści Piotr Milan, Marcin Ćwikła, Tomasz Demkowicz, Maciej Mermer i Michał Radwański (czterej ostatni – reprezentanci Polski), piłkarz i obecnie trener piłkarski Orest Lenczyk, biathlonista Łukasz Szczurek (urodzony w Sanoku, lecz wychowywał się w Iwoniczu-Zdroju, dwukrotny olimpijczyk) i kolarz górski Marcin Karczyński (olimpijczyk z Aten).
Rozrywka i rekreacja
Sanockie Błonie stanowią tereny zielone rozciągające się od Obwodnicy Północnej do rzeki San. W okresie letnim są istotnym miejscem rekreacji i wypoczynku dla okolicznych mieszkańców. Organizowane są tu miejskie imprezy masowe, koncerty. Na błoniach znajdują się boiska do piłki nożnej, koszykówki, stoły do tenisa stołowego itp.
Transport
Komunikację miejską oraz podmiejską obsługuje MKS Sanok.
W rejonie Sanoka przebiegają:
- droga krajowa nr 28 (Zator – Medyka) – Obwodnica Sanoka
- droga krajowa nr 84 (Sanok – Krościenko)
- droga wojewódzka nr 886 (Domaradz – Zabłotce)
1 lipca 2017 stary dworzec autobusowy w Sanoku został zamknięty w celu przebudowy. W marcu 2019 zakończono budowę nowego budynku dworca połączonego zadaszonym łącznikiem z dworcem kolejowym[79][80].
Transport lotniczy
W Sanoku znajdują się dwa lądowiska dla śmigłowców SP ZOZ Lotniczego Pogotowia Ratunkowego. Lądowisko Sanok-Baza usytuowane jest na Białej Górze na prawym brzegu Sanu. Śmigłowce sanockiego LPR obsługują całe województwo podkarpackie, głównie Bieszczady, zapewniając szybką pomoc mieszkańcom województwa i turystom odwiedzającym ten region. Dysponuje śmigłowcem Eurocopter EC135, który w połowie sierpnia 2010 zastąpił wysłużonego Mi-2[81]. Lądowisko zostało gruntownie przebudowane i od maja 2012 roku można na nim wykonywać loty całodobowe. Drugie lądowisko Sanok-Szpital dla helikopterów znajduje się przy Szpitalu Specjalistycznym w bezpośrednim sąsiedztwie Szpitalnego Oddziału Ratunkowego, które również może przyjmować śmigłowce zarówno w dzień, jak i nocą dzięki zainstalowaniu najnowocześniejszego oświetlenia naprowadzającego na obu lądowiskach. Niejednokrotnie ratownicy sanockiego LPR współpracują w czasie akcji ratowniczych z Grupą Bieszczadzką GOPR.
Najbliższe lotnisko sportowo-szkoleniowe znajduje się w Krośnie a lotnisko pasażerskie Rzeszów-Jasionka obsługujące połączenia krajowe i zagraniczne oddalone jest o 80 km.
Media
Radia
- Radio Eska Rzeszów (byłe Radio Bieszczady)
- Radio Złote Przeboje 103.6 FM Bieszczady
Czasopisma
- Gazeta Sanocka
- Tygodnik Sanocki
- Nowiny24
- Nowe Podkarpacie
Współpraca międzynarodowa
Miasta i gminy partnerskie[82][83]):
Miasto | Państwo | Liczba ludności |
---|---|---|
Białogród nad Dniestrem | Ukraina | 51 000 |
Cestas | Francja (UE) | 16 768 |
Fürstenwalde/Spree | Niemcy (UE) | 33 343 |
Kamieniec Podolski | Ukraina | 102 200 |
Gyöngyös | Węgry (UE) | 33 013 |
Humenné | Słowacja (UE) | 35 008 |
Östersund | Szwecja (UE) | 43 130 |
Reinheim | Niemcy (UE) | 17 720 |
Wyróżnienia
- Tytuł „Gmina Przyjazna Środowisku” (przyznany przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego 11 lipca 2006)[84].
Uwagi
Przypisy
- ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. [dostęp 2013-12-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-20)].
- ↑ Geoportal.
- ↑ Statut Miasta Sanoka. Rada Miasta Sanoka. [dostęp 2018-12-28].
- ↑ Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Bukowsko. Bukowsko. Kwiecień 2005. Urząd Gminy Bukowsko. s. 5–7 [1].
- ↑ Wojciech Blecharczyk. Walory przyrodnicze obszaru powiatu sanockiego. Rocznik sanocki. 2001. s. 272–279.
- ↑ Ministerstwo Środowiska. Polskie obszary Natura 2000. 2009-11-05 http://natura2000.gdos.gov.pl/ [2].
- ↑ [3] Park miejski w Sanoku. Zielone Karpaty. Piotr Kutiak. 2009.
- ↑ Waldemar Bałada. Sanok. Zielone pomniki. Gazeta Wyborcza. Turystyka. 2008.11.17.
- ↑ Władysław Makarski Stosunki etniczno-językowe regionu krośnieńsko-sanockiego. 2007. Późne Średniowiecze w Karpatach polskich. s. 43.
- ↑ Mikołaj Rudnicki. Prasłowiańszczyzna. t.I, s. 210.
- ↑ „Celtyckie nazwy rzek, głównie dopływów Wisły, jak Raba, Ropa, San i inne”, [w:] „Światowit. Rocznik poświęcony archeologii i badaniom pierwotnej kultury polskiej i słowiańskiej”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 1962. 254.; „[...] cytowane w literaturze, a więc: San, Raba, Ropa oraz braha albo bryja, sługa, hak, szczęka (patrz prace Mikołaja Rudnickiego, Jan Rozwadowskiego. Nazwy Wisły i jej dorzecza. Monografia Wisły. 2. – Studia nad rzek słowiańskich, I. Rozprawa. PAU. XLIII; przypisy tamże)”, [w:] Janina Rosen-Przeworska. Tradycje celtyckie w obrzędowości Protosłowian. Ossolineum. 1964. s. 117; „Pierwiastek celtycki sań, sen, od którego wywodzi się nazwa rzeki San (tak samo, jak i Sekwany)”, [w:] Kultura. Instytut Literacki (Paris, France). 1987. s. 175.; „[...] na linii na wschód po rzekę San, i dalej wznosząc łańcuch imponujących fortec położonych na wzgórzach. [...] W okolicach Krakowa celtyckie nazwy miejscowości i rzek – takie jak Tyniec czy Soła [...]”, [w:] Norman Davies, Elżbieta Tabakowska. Boże igrzysko. Znak. 1989. s. 77; „[...]San (lateinische Graphie wie bei Sandomierz, Santok usw.). Vgl. altind. sindhu- „Fluß”, den irischen GN Shannon und den Maizzufluß Sinn”, [w:] Irena Kwilecka. Etnolingwistyczne i kulturowe związki Słowian z Germanami. Instytut Słowianoznawstwa PAN. 1987. ISBN 83-04-02472-1, s. 64.
- ↑ „Puisqu’il est impossible de les enumerer tous citons moins: Brda, Brenna, Bzura, Drwęca, Mroga (rzeka), Nida, Raba, San etc. Bzura selon Jan Rozwadowski correspond avec Brigulos, Drwęca aves Druentia, Durance, Nida avec Nidder, Raba avec Raab, San avec Sadne et Sein.” [in:] Ethnologia Polona. Instytut Historii Kultury Materialnej (Polska Akademia Nauk). 1981. p. 49.
- ↑ „An adouci en san, eau, rivière; stach, sinueux, qui tourne. Allusion au cours sinueux de la Charente”. op. cit. Antiq. de France. [in:] Revue des ëtudes historiques. Société des études historiques. 1835, p. 242.; Senne, nom propre de rivière. – Scène, ». L liou on l’on joue. – Seine, sf, sorte de «lot. 17. Cen», sm, impôt. – San, np Sen», sm, jugement [...]”. [in:] Dictionnaire de pédagogie et d’instruction primaire. Ferdinand Edouard Buisson. 1883. p. 980.
- ↑ „Le terme sawn « cleft, gully » est rapproché du breton san, saon s.f. « aqueduct, san-dour ».” Études celtiques. Société d’Éditions „Les Belles Lettres”, 1985 p. 337.
- ↑ „La racine san est à la base des patronymes: Sangnier, Sagne, Sagnolle, Lassassaigne et Delassassaigne dont un ancentre a habitè près d’un marais.” [in:] Paul Bailly. Toponymie en Seine-et-Marne: noms de lieux. Editions Amatteis, 1989. p. 77.
- ↑ a b „...ommen hominem iudicandum sive sit Theuthonicum, polonus, ungarus et Ruthenus cuiuscunque condicionis et sexus fuerit homo sive status indistrietu confinioque eidem Civitati Sanak assignato ...”, [w:] Codex diplomaticus Poloniae quo continentur privilegia regum Poloniae. Przywilej miejski dla Sanoka, Biblioteka cyfrowa AGAD, Nr 7226.
- ↑ Rospond. Słownik etymologiczny miast i gmin. 1986.
- ↑ Malec. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski.
- ↑ Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, Tomy 4–5, Polska Akademia Umiejętności, Komisja do Badań w Zakresie Literatury i Oświaty w Polsce.
- ↑ „Z przybyszów obcych najliczniejsi nosili nazwiska niemieckie, przeważnie zresztą nie byli to rdzenni Niemcy, ale mniej czy więcej zniemczeni Ślązacy. [...] Inaczej jednak było w Sanoku. Według obliczeń polskiego uczonego, który siłę niemczyzny na Rusi Czerwonej na ogół niewątpliwie przeceniał, Niemców w Sanoku było około 30%, według historyka niemieckiego – 50%. Oczywiście obliczenia te odnoszą się do mieszczan. [...] Ziemia sanocka (jak to wykazali uczeni polscy) przedstawiała mozaikę narodowościową, gdzie obok Polaków i Rusinów spotykało się Niemców, Węgrów i Czechów; wszystkie te narodowości miały reprezentantów w różnych stanach. [w:] Marian Friedberg. Kultura polska a niemiecka: elementy rodzime a wpływy niemieckie w ustroju i kulturze Polski średniowiecznej, t. I. s. 313, wyd. Instytut Zachodni, 1946; Przemysław Dąbkowski Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu, Lwów; Janusz Rieger, Imiennictwo ludności wiejskiej w ziemi sanockiej i przemyskiej w XV w., Wrocław 1977, s. 29–33.; „W ziemi sanockiej b. niemieckie, według tychże danych, byty nie tylko Krosno, ale też Brzozów, gdy w Sanoku istniała równowaga obu narodowości. „, [w:] Roczniki historyczne: Kazimierz Tymieniecki, Zygmunt Wojciechowski, Poznánskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, t. 12–13, 1936.
- ↑ „[...] Lobentanz-Nowotaniec i wiele innych, jak wreszcie i spora ilość nazwisk niemieckich spotykana w wioskach noszących dziś nazwy polskie. Śladem tego osadnictwa są wyspy polskie wśród elementu ruskiego, których część była polska od początku np. Niebieszczany, część zaś pochodziła ze spolonizowanych osad niemieckich Poraż, Nowotaniec i szereg innych [...]”, [w:] Roman Reinfuss, Jan Piotr Dekowski, Olga Gajkowa. Prace i materiały etnograficzne. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. 1948. s. 121–122., op. cit. Władysław Sarna. Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym. 1898. (reprint) ISBN 83-87282-21-9, rok: 2004.
- ↑ „W dialekcie małopolskim występują według Pola – trzy „odcienie”: sandomierski, lubelski, i czerwono-ruski (sanocki). Ów dialekt autor rozprawki uważa za najbardziej urozmaicony...”, [w:] Uniwersytet Wrocławski. Kształcenie językowe, t. 1–4, s. 67;” na północ od Łemkowszczyzny, na południowo-zachodnim skraju gwar nadsańskich”, [w:] Slavia Orientalis, t. 14, 1965. s. 247.
- ↑ „W dialekcie sanockim spotyka się wymowę z „n” podwójnym, a więc „Góry Słonne”, jak w innych przymiotnikach, wymawianych tutaj: „szklanny”, a nawet „drzewianny”. [w:] Towarzystwo Literackie imienia Adama Mickiewicza, Instytut Badań Literackich PAN. Pamiętnik literacki, t. 95., nr 1–2, 2004. s. 106.
- ↑ „Nie mazurzy Wielkopolska, Kujawy, ziemia chełmińska i dobrzyńska, całe Pomorze, Warmia oraz wschodnie skrawki polskiego terytorium językowego: Suwalskie, Podlasie, wsie nad górnym Wieprzem aż po Bug, wsie między Wisłokiem i Sanem. Nie mazurzy też południowy Śląsk, poczynając od linii Strzelce Wielkie – Chrapkowice”, [w:] Gramatyka historyczna języka polskiego. Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk. 1981 s. 146.
- ↑ Władysław Sarna. Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym. Przemyśl. 1898. s. 26.
- ↑ Maciej Stryjkowski. „Kronika polska, litewska etc.” 1582. Zbiór dziejopisów polskich. t.II. Warszawa. 1766. s. 399.
- ↑ „Po dziś dzień ludność między Rabą a lewym brzegiem Sanu nosi nazwę Mazurów, a w aktach nadawczych od XIII wieku począwszy, często napotykamy „Mazowszan”, „Mazowitów”, „Mazurów” jako osadników.”, [w:] Wewnętrzne dzieje Polski. 1908 Kazimierz Rakowski.; „Lud między Rabą a Sanem zowie się Mazurami, jako potomkowie osadników z Mazowsza”, [w:] Lud polski: 1926 s. 17.
- ↑ Zygmunt Kaczkowski. Murdelio. 1853. s. 80.
- ↑ Lucjan Hipolit Siemieński. Kilka rysów z literatury i społeczeństwa od roku 1848–1858. 1859. s. 180.
- ↑ Wacław Aleksander Maciejowski. Historya prawodawstw słowiańskich, 1859. t. 3, s. 356.
- ↑ Wincenty Pol. Rzut oka na północne stoki Karpat. Kraków. 1851 str. 127.
- ↑ Jest to pieśń prawdziwie góralska bo tylko w górach fiołki kwitną podczas sobótek. Pieśń 233. Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie, s. 282.
- ↑ „Gdzie przy opończach noszą kapuzy, w części ruskiej czapiwy, czyli czuhanie” w: Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie. s. 70.
- ↑ Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie. s. 70.
- ↑ Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie. s. 71.
- ↑ Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie. s. 100.
- ↑ Tomasz Tokarczyk , Srebrny denar z II wieku, bursztynowe i szklane paciorki. Archeolodzy badają teren przed budową obwodnicy. (esanok.pl), 10 listopada 2017 .
- ↑ Ateneum wileńskie, 1923. t. 1, nr 3-8. s. 63.
- ↑ Istorija Ukrajiny-Rusy. T. V. Lwów, 1905, s. 225–228. (ukr.).
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ Zob.: Galicja pod względem topograficzno-geograficzno-historycznym / skreslona przez Hipolita Stupnickiego. Z mapą. Lwów: nakładem autora, Drukarnia Zakładu narodowego im. Ossolińskich, 1849, s. 55.
- ↑ Ilość Żydów w miastach galicyjskich. „Jedność. Organ Żydów Polskich”, s. 5, nr 5 z 31 stycznia 1908.
- ↑ Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 18.
- ↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 255.
- ↑ „Po Święcie Gór w Zakopanem w 1935, na następnym Święcie Gór w 1936, w Sanoku powstał Związek Ziem Górskich (12 listopada 1936).”, [w:] Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego: 1936–1939. Nakładem UJ, 1992. s. 16.
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str.
- ↑ ВОВ-60 – Сводки. victory.mil.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-15)]..
- ↑ Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga, Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945. Wybrane miejsca bitew, walk i akcji bojowych. Warszawa 1971, s. 459.
- ↑ Waldemar Paruch, Stefan Pastuszka, Romuald Turkowski. Dzieje i przyszłość polskiego ruchu ludowego, 2002. t. 2, s. 82.
- ↑ [w:] Józefa Huchlowa. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, 2000. t. 6, część 2. s. 826.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 43, poz. 273.
- ↑ Utworzenie powiatu bieszczadzkiego. „Nowiny”, s. 1, nr 279 z 8 października 1972.
- ↑ Uchwała Nr XXXVII/293/20 Rady Miasta Sanoka z dnia 17 grudnia 2020r. w sprawie wyznaczenia aglomeracji Sanok. bip.um.sanok.pl, 2020-12-28. [dostęp 2021-01-14].
- ↑ Uchwała Nr XXXVII/294/20 Rady Miasta Sanoka z dnia 17 grudnia 2020r. w sprawie przystąpienia do procedury zmiany granic administracyjnych Miasta Sanoka i przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami. bip.um.sanok.pl, 2020-12-28. [dostęp 2021-01-14].
- ↑ Artykuł filmowy. „Głos Drohobycko-Borysławsko-Samborski”, s. 5, nr 43 z 22 października 1927.
- ↑ Co grają dzisiaj w kinach?. „Nowa Reforma”, s. 5, nr 300 z 1 stycznia 1928.
- ↑ Bibliografia województw: krośnieńskiego, przemyskiego, rzeszowskiego i tarnobrzeskiego. Za rok 1978. Rzeszów: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Rzeszowie, 1985, s. 39.
- ↑ Witold Szymczyk. Powrót lejtnantów. „Nowiny”, s. 7, nr 37 z 17–18 lutego 1978.
- ↑ „Zaczęło się od Soliny”, w: GW Gazeta w Rzeszowie, 1997-06-07, sobota, wywiad z Kazimierzem Orłosiem Janusz Gołda.
- ↑ Droga, odc. 2. „Numer próbny”, czas 12:35–12:53.
- ↑ „Problemy rozwojowe dotyczą m.in. spadku liczby ludności, zwłaszcza osób młodych i lepiej wykształconych. Towarzyszą temu narastające problemy społeczne, atrofia, rozpad więzi społecznych, a także patologie. Zachwianie równowagi na rynku pracy powoduje nadmierne dojazdy do pracy, które są dodatkowo utrudnione z uwagi na peryferyjność tych miejscowości.” w: Czarne prognozy. PAN: 122 miastom w Polsce grozi zapaść, prof. Przemysław Śleszyński z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, PAP 2017-08-09.
- ↑ Galizisches Provinzial-Handbuch für das Jahr 1868. Lwów: 1868, s. 67.
- ↑ a b c Edward Szturm de Sztrem: Mały Rocznik Statystyczny 1939. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1939, s. 36.
- ↑ Kalendarz Asekuracyjno-Ekonomiczny na rok 1913 (rocznik XXII). Lwów: 1913, s. 236. Z geografii Galicji. Sanok. „Słowo Polskie”, s. 3–4, nr 435 z 17 września 1914.
- ↑ Księga Adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, 1930. Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1930, s. 783.
- ↑ Rocznik Polityczny i Gospodarczy. Warszawa: Polska Agencja Telegraficzna, 1939, s. 393.
- ↑ Z tego 2813 miejscowych i 292 obcych.
- ↑ http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-stan-w-dniu-31-xii-2014-r-,6,17.html Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2014 r. (strona 90).
- ↑ Sanok w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Władysław Stachowicz. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Miejska Rada Narodowa w Sanoku 1950–1990. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 291, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X.
- ↑ Miasto Sanok. Wyniki ponownego głosowania i wyborów Burmistrza. wybory2018.pkw.gov.pl. [dostęp 2018-11-05].
- ↑ Zaprzysiężenie burmistrza i ślubowanie radnych. Za nami I Sesja VIII kadencji. sanok.pl, 2018-11-20. [dostęp 2018-11-20].
- ↑ Rada miasta Sanoka. Wyniki wyborów. wybory2018.pkw.gov.pl. [dostęp 2018-10-25].
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2016-07-17] .
- ↑ Oficjalna strona: http://www.mosir-sanok.pl/.
- ↑ Sanocki Orlik już otwarty!. sanok24.pl. [dostęp 2008-12-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-15)].
- ↑ Kolejne boisko „Orlik” oddane. esanok.pl. [dostęp 2010-05-10].
- ↑ 100 orlik w województwie podkarpackim (ZDJĘCIA) | Portal Esanok.pl | Telewizja Sanok – Aktualności – Ogłoszenia – Firmy, esanok.pl [dostęp 2017-11-26] .
- ↑ SANOK: Uwaga podróżni! Dworzec na Lipińskiego będzie zamknięty. W lipcu rusza remont.
- ↑ Koniec budowy dworca autobusowego w Sanoku – esanok.pl.
- ↑ Eurocopter – nowy śmigłowiec dla Lotniczego Pogotowia Ratunkowego w Sanoku. nowiny24.pl. [dostęp 2010-08-02].
- ↑ Miasta Partnerskie Sanoka. sanok.pl. [dostęp 2013-01-30]. (pol.).
- ↑ Nowy partner Sanoka. sanok.pl. [dostęp 2013-01-30]. (pol.).
- ↑ Przyjaźni Środowisku. prezydent.pl, 11 lipca 2006. [dostęp 2015-03-21].
Linki zewnętrzne
- Oficjalna strona Sanoka
- Trasy turystyczne proponowane przez Urząd Gminy w Sanoku
- Sanok, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 298 .
- Sanok, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 572 .
- Witryna Towarzystwa Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej
- Witryna Trójmiejskiego Koła Zamiejscowego Towarzystwa Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej
Media użyte na tej stronie
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
- N: 50.9 N
- S: 48.95 N
- W: 21.03 E
- E: 23.66 E
Flaga województwa podkarpackiego
Logo społeczności Wikimedia. Proszę zauważyć, że w przeciwieństwie do większości logotypów związanych z ruchem Wikimedia, to logo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy.
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kościół franciszkanów w Sanoku wraz z przyległymi budynkami
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Archeology of Sanok
Autor: (GRAD), Licencja: CC BY-SA 3.0
Stacja kolejowa w Sanoku
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Public Library Sanok 2011 and Grzegorz z Sanoka Monument
Autor: Czaszyn, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dworzec autobusowy Sanok nocą
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Fontanna Plac Miast Partnerskich w Sanoku
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Archeology of Sanok
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Flag Day in Sanok
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Budynek przy ul. Mickiewicza 23 w Sanoku.
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
old town hall in sanok
Herb gminy Sanok
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Sanoka, 2014
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Rekonstruierte Eisenzeit-Hütte im keltischen Dorf am San in Sanok
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Plac Świętego Michała w Sanoku.
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Archeology of Sanok
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Grodka w Sanoku przy ul. Mickiewicza 21
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zespół Szkół nr 3 im. Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego w Sanoku
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
1869 in Sanok
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Sanok, Josephinische Landesaufnahme 1787
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Lipińskiego Street in Sanok
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Sanok, von Kosciuszkistrasse aus gesehen, im Hintergrund das Salzgebirge (Jun. 2014)
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wachhügel (polnisch Stróżnia), heute Sanoker Stadtpark bei der Mickiewicz-Straße. Den Blick nach Westen, Sanok 2013
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Widok z Białej Góry w Sanoku na San, ul. Białogórską (pierwszy plan) i dzielnicę Śródmieście (w tle) oraz Górę Parkową (w tle po prawej)
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
ZSE Sanok view from Sobieskiego
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Piłkarze Stali Sanok przed meczem z Karpatami Krosno 21.08.2010
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zawodnicy Ciarko PBS Bank Sanok po zdobyciu Mistrzostwa Polski w hokeju na lodzie 2011/2012 i płonący kaszkiet trenera Marka Ziętary (Arena Sanok, 14 marca 2012)
(c) I, Silar, CC-BY-SA-3.0
Sanok, skansen, sektor Pogórza Zachodnieniego. Dawna zabudowa Ustrobnej. Chałupa pogórzańska przeniesiona do skansenu w Sanoku
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku
Zur Erinnerung an den Aufenthalt Seiner Kaiserlichen und Königlich Apostolischen Majestät Kaiser Franz Josef I. im Sanoker Schlosse am 31. October und 1. November 1851 - "Stadtansicht (von Norden) aus dem Jahre 1847"
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Funde der Przeworsker-Kultur, Prusiek, Sanok
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
II LO Sanok widok od Mickiewicza z południowego-wschodu
Autor: 3. Militärische Aufnahme (-1887), Licencja: CC BY-SA 4.0
3. Militärische Aufnahme (-1887) Sanok, Konisgbrunndl; H.O. Hochofen (Topialnia, huta zelaza); Hm. Hammerwerk (kuznica); Z.O. Ziegelofen (piec cegielny); Z.S. Ziegelschlag (cegielnia); K.O. Kalkofen (piec wapienny); H. Höhle (jaskinia); Fb. Fabrik; Kls. Kloster (klasztor); Schl. Schloss (zamek); M.H. Meierhof (folwark); W.H. Wirtshaus (karczma); J.H. Jägerhaus
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zespół Szkół nr 2 im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Gimnazjum nr 2 im. Królowej Zofii w Sanoku
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Galerie für Kunst von Zdzislaw Beksinski
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Gold stater of Alexander the Great from Trepcza-Sanok
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY 3.0
Arena Sanok, widok z centrum Sanoka, lipiec 2011