Santa Maria Antiqua

Widok zewnętrzny od strony murów Palatynu

Santa Maria Antiqua (wł. Santa Maria Antiqua al Foro Romano, łac. Sanctae Mariae Antiquae) – najstarszy zachowany kościół rzymski na Forum Romanum, położony u stóp Palatynu, z unikalną dekoracją malarską (freski) w stylu bizantyjskim sprzed czasów ikonoklazmu. Od 2004 wpisany na listę budowli zagrożonych i znajdujących się pod opieką World Monuments Fund.

Historia

Plan pomieszczeń: 1) nawa główna; 2) prezbiterium; 3) apsyda; 4) kaplica Teodota; 5) kaplica Świętych-uzdrowicieli; 6) przejście na Palatyn; 7) d. świątynia Augusta; 8) oratorium 40 Męczenników; 9) atrium

Usytuowany u podnóża północno-zachodniego stoku Palatynu, kościół ten jest najwcześniejszym i najważniejszym zabytkiem chrześcijańskim w obrębie Forum. Powstał na miejscu budowli należącej prawdopodobnie do pałacu Tyberiusza, przebudowanej przez Domicjana, a następnie przekształconej i włączonej do zespołu pałaców cesarskich w epoce Antoninów. Wiadomo, że dzięki wykorzystaniu przebudowanego westybulu pałacu Domicjana, jego zaczątek istniał już za pontyfikatu Sylwestra I^[1], a za papieża Feliksa IV został oficjalnie zamieniony na kościół^[2], dla którego przyjęto potem nazwę Santa Maria Antiqua (dla odróżnienia od powstałego znacznie później Santa Maria Nova). Początkowo pełnił rolę przybytku charytatywnego dla ubogich oraz pielgrzymów (diakonia), później – kościoła uczęszczanego przez greckich wojskowych i urzędników^[3]. W ciągu IX stulecia świątynia stopniowo popadała w ruinę, pokrywana gruzem osuniętym wskutek trzęsienia ziemi (847) z wyżej położonych dawnych pałaców cesarskich, i ostatecznie wyłączona została z użytkowania (z wyjątkiem dawnego atrium pełniącego przez dłuższy czas rolę kaplicy św. Antoniego).

W XIII/XIV w. na usypisku wzniesiono nowy kościół, całkowicie przebudowany w okresie baroku (1617), który otrzymał nazwę Santa Maria Liberatrice. W 1899 rozebrano go dla odsłonięcia pierwotnej budowli wczesnochrześcijańskiej, na którą natrafiono już w 1702 przypadkowym odkryciem jej apsydy. Pierwsze prace odkrywcze podjął w 1900 Giacomo Boni, a ujawnione freski opisał ksiądz Józef Wilpert^[4], dokumentując je ponadto fotograficznie w osobnej publikacji (1916).

W następnych dziesięcioleciach odsłoniętą świątynię poddawano długotrwałemu restaurowaniu i renowacji z prowadzonymi równolegle żmudnymi pracami badawczymi i konserwatorskimi – ostatnio od 1980 na zlecenie Inspektoratu ds. Zabytków (Soprintendenza per il Patrimonio Storico) przy współpracy z World Monuments Fund. Santa Maria Antiqua dopiero w 2012 udostępniono publiczności na ograniczonych warunkach, m.in. ze względu na prowadzone w niej od 2004 prace restauratorskie i wykopaliskowe. Zamknięta w okresie zimowym, przez większość miesięcy roku dostępna jest do grupowego zwiedzania z przewodnikiem^[5].

Architektura budowli

Wnętrze z częścią prezbiterium i apsydą

Pierwotną budowlę ceglaną przekształconą za Antoninów utożsamia się z biblioteką bądź ze świątynią Augusta^[6]. Składała się ona z dużego dziedzińca ze ściennymi niszami (zapewne na posągi), dalszego dziedzińca wewnętrznego z impluvium otoczonym portykiem i położonego na tejże osi tablinum wraz z dwoma mniejszymi pomieszczeniami. Tuż obok bramy wejściowej znajdowało się przejście na schody wiodące na Palatyn. Zamienienie tej budowli na kościół wymagało niewielkiego architektonicznego dostosowania w postaci przekształcenia wewnętrznego dziedzińca w nawę, dokolnego portyku w narteks, boczne nawy i bemę oraz stworzenia apsydy w murze zamykającym tablinum. Czas tej przebudowy wskazywałaby znaleziona pod jedną z kolumn moneta Justyna II. Ostatecznie na podstawie wszelkich przesłanek przyjmuje się, że pierwsze oznaki wykorzystania budowli w funkcji chrześcijańskiej można odnosić do trzeciego dziesięciolecia VI wieku^[7].

O obecnej architekturze świątyni, której długość wynosi 30 m, a szerokość 20 metrów, stanowi jej dotychczasowe przeznaczenie. Jest to trzynawowa bazylika z prezbiterium zamkniętym niewielką apsydą, a poprzedzonym poczwórnym portykiem i rozległym atrium. Po obu stronach prezbiterium znajdują się kaplice: większa (Teodota) i mniejsza (Świętych-uzdrowicieli – tzw. anargyroi). W atrium zachowały się pozostałości impluvium z czasów Kaliguli.

Dekoracja malarska

Scena Ukrzyżowania (741/752 r.)

Fresk z wyobrażeniem świętych uzdrowicieli-męczenników (anargyroi)

Dzięki ponad tysiącletniemu odizolowaniu od zewnętrznego środowiska, w kościele stosunkowo dobrze zachował się zespół fresków zajmujących łącznie powierzchnię ok. 250 m², a powstałych w okresie od połowy VI do końca VIII stulecia. Nałożone wielowarstwowo i zróżnicowane stylistycznie malowidła z wyobrażeniem scen i postaci świętych, należą do największych i najpoważniejszych zbiorów sztuki rzymsko-bizantyjskiej sprzed okresu ikonoklazmu. Najwcześniejsze z nich pochodzi z IV/V wieku. Na tzw. Ścianie Palimpsestu wyróżniono chronologicznie 7 warstw fresków, powstających kolejno za pontyfikatu Marcina I, Jana VII, Zachariasza i Pawła I; ostatnie datowane są na pontyfikat Hadriana. Pod względem artystycznym stanowią przekonujący dowód działalności twórców z bizantyjskiego Wschodu w Rzymie, a chronologię ich dodatkowo wyznaczają ocalałe inskrypcje: greckie (z czasów papieża Marcina), grecko-łacińskie (za Jana VII) i wyłącznie łacińskie (za Pawła I)^[8].

Do najstarszych należy przedstawienie wyposażonej w atrybuty cesarskie (diadem), tronującej Marii z Dzieciątkiem oraz dwoma towarzyszącymi aniołami, zachowane w trzeciej warstwie fresków na Ścianie Palimpsestu w prezbiterium. Jest to najwcześniejszy przykład bizantyńskiego typu ikonograficznego Maria Regina. Charakteryzujące się linearnym ujęciem i hieratyczną formą zastygłych w bezruchu postaci, malowidło to może zawierać treści polityczno-religijne, podkreślające niezależność Kościoła od świeckiej władzy cesarskiej^[9].

Bliskie temu hieratycznemu stylowi jest wykonanie fryzu świętych skupionych wokół Chrystusa na majestacie (z nawy północnej). Kontrastują z tym freski pochodzące z drugiej ćwierci lub z połowy VII w., np. Zwiastowanie, Matka Machabeuszy, Święci Demetriusz i Barbara, utrzymane w stylu wyraźnie czerpiącym z tradycji hellenistycznej. Jego wyraziste cechy: umieszczone w otwartej przestrzeni ciała – plastycznie oddane swobodnym modelunkiem światłocieniowym i kolorystyką o znacznej skali odcieni, jak również owalne twarze o regularnych rysach, pozbawione przesadnie uduchowionego wyrazu, pozwalają je przypisywać artystom z ośrodków bliskowschodnich (Antiochia, Aleksandria)^[10].

Kolejny zespół malowideł antykizujących pochodzi z czasów greckiego papieża Jana VII, który umieszczając swą rezydencję obok kościoła, zadbał o bogate ozdobienie go freskami. Wśród nich do najlepiej zachowanych należą Pokłon Trzech Króli, Niesienie Krzyża oraz Ukrzyżowanie w głębi północnej apsydy, z czego ostatnia scena szczególnie bliska jest ikonografii grecko-orientalnej, znanej z Syrii VI wieku^[11]. Z okresu Jana VII pochodzi w ogóle większość zachowanych malowideł w apsydzie i prezbiterium, zamalowanych jednak za czasów papieża Pawła przedstawieniem Sądu Ostatecznego^[12].

Następcy Jana VII również wzbogacali wystrój kościoła malowidłami o stylu stopniowo zbliżającym się do sztuki średniowiecza. Do takich późnych fresków, z czasu pontyfikatu Pawła I, należy podobizna św. Abbasyra (Abbakyrosa, uzdrowiciela z Aleksandrii), która swym graficznym i ekspresyjnym ujęciem najbardziej zbliżona jest do koptyjskich przedstawień z klasztoru w Bawit, utrzymanych w typowej stylizacji wschodniej^[13].

Charakterystyczne jest, że malarski wystrój świątyni pod względem ideowym reprezentuje wciąż całość chrześcijańskiego kultu, wyrażającą się w czci oddawanej ówcześnie zarówno wielkim świętym Kościoła ze wschodu, jak i z zachodu^[14].

Zabytki sepulkralne

Maski dionizyjskie z sarkofagu pogańskiego

Z kościołem związane są ponadto trzy sarkofagi antyczne odnalezione na początku XX w., z których dwa mają wyraźne odniesienie do sztuki wczesnego chrześcijaństwa.

Jeden z tych zabytków, zdobiony reliefem z przedstawieniem masek tragicznych i komicznych, pochodzi niewątpliwie z jakiegoś pochówku pogańskiego, choć został odnaleziony pod posadzką kościoła.

Drugim jest także rzymski sarkofag pogański, zgodnie z inskrypcją dedykowany zmarłej 17 czerwca 207 r. Klodii Sekundzie, przez jej męża, centuriona kohorty miejskiej L. Celiusza Florentinusa. Pierwotnie umieszczony zapewne przy jednej z wielkich dróg publicznych (np. Via Appia), wtórnie został wykorzystany dla późniejszego chrześcijańskiego pochówku, o czym świadczy jego dekoracja. W górnej strefie po stronie prawej/prawym boku znajdują się w dwóch ciągach sceny z Nowego Testamentu, odpowiadające scenom starotestamentalnym rozmieszczonym na przeciwległej stronie. Trudne do rozpoznania wskutek złego stanu zachowania, przedstawiają one Zachariasza z Anną, narodziny Jezusa oraz pokłon Trzech Króli; w części dolnej zachowało się niewielkie wgłębienie zawierające trzy wyobrażenia z postaciami głównie kobiecymi (Maria z Dzieciątkiem, św. Anna z Marią, Elżbieta ze św. Janem)^[15].

Sceny z sarkofagu wczesnochrześcijańskiego: prorok Jonasz, orantka, filozof, Dobry Pasterz

Dla rzeźby wczesnochrześcijańskiej szczególnie istotne znaczenie ma trzeci sarkofag, także odkryty pod posadzką kościoła, a powstały ok. 240 roku. Główne przedstawienie na licowej ścianie obejmuje postacie orantki i czytającego filozofa ze zwojem pism, a także „dobrego pasterza” z dwiema owcami i trzecią unoszoną na ramionach. Sceny poboczne to: (z lewej) spoczywający pod rośliną (symbolizującą dynię) prorok Jonasz z kozami, wijący się potwór morski i postać Neptuna, oraz (z prawej) scena chrztu i dwaj rybacy z siecią. Głowy głównych postaci nie zostały wykończone i nie otrzymały rysów konkretnych osób. Obydwie postacie mają uosabiać zasadnicze ideały życia – mądrość i pobożność, co jako typ prywatnej idealizacji różni to przedstawienie od wcześniejszego, pogańskiego typu apoteozy prywatnej, gdy rysy zmarłych utrwalano w wyobrażeniach olimpijskich bogów^[16].

• 

  Tzw. Anioł "pompejański"

• 

  Scena Zwiastowania

• 

  Primiceriusz Teodotus

• 

  Św. Abbasyr

Przypisy

Bibliografia

• Enciclopedia dell'arte antica, classica e orientale. T. VI. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana [Treccani], 1965
• Janina Kłosińska: Sztuka bizantyńska. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1975
• Henri Stern: Sztuka bizantyńska. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1975
• Elżbieta Jastrzębowska: Sztuka wczesnochrześcijańska. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1988

Linki zewnętrzne

• Santa Maria Antiqua na stronie Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Roma [dostęp 2016-04-11] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-28]  (wł. • ang.).
• Santa Maria Antiqua na stronie Tesori di Roma (wł.) [dostęp 2016-11-03]
• Publikacje naukowe o Santa Maria Antiqua w bazie źródłowej Regesta Imperii (niem.) [dostęp 2016-11-03]