Santok

Santok

wieś
Santok – wieża widokowa
Państwo	Polska
Województwo	lubuskie
Powiat	gorzowski
Gmina	Santok
Liczba ludności (2015)	870[1]
Strefa numeracyjna	95
Kod pocztowy	66-431[2]
Tablice rejestracyjne	FGW
SIMC	0186708
Położenie na mapie gminy Santok Santok
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Santok
Położenie na mapie województwa lubuskiego Santok
Położenie na mapie powiatu gorzowskiego Santok
52°44′19″N 15°24′31″E/52,738611 15,408611
Strona internetowa

Dobrogost wraz z braćmi, panowie von Osten, dziedzice Drezdenka, składają hołd królowi Kazimierzowi i biorą w lenne posiadanie Drezdenko i Santok 22 lipca 1365 roku

Santok (hist. Santoch^[3], niem. Zantoch^[4]) – wieś w Polsce położona w województwie lubuskim, w powiecie gorzowskim, w gminie Santok.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gorzowskiego, a wcześniej w latach 1950–1975 do województwa zielonogórskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Santok. Znajduje się tutaj przystań wodna, przystanki PKP i PKS, sklepy różnych branż, ośrodek zdrowia i dom kultury. We wsi znajduje się Muzeum Grodu Santok – Oddział Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim. Przez Santok prowadzą turystyczne szlaki piesze, rowerowe i wodne.

Toponimia

Miejscowość w zlatynizowanej formie Zutok odnotował Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116 opisując miejscowość jako strażnica i klucz do królestwa^[5] (Zutok regni custodiam et clavem)^[6], co zostało uwidocznione w herbie miejscowości.

Nazwa wsi nawiązuje do położenia – staropolski sątok oznacza spływ rzek, w tym przypadku Noteci i Warty. W roku 1154 arabski geograf Al-Idrisi w swoim dziele pt. Księga Rogera zamieścił nazwę S(i)tnu (identyfikowaną przez historyków z Santokiem lub Szczecinem^[7]) pośród innych ważnych polskich miast: Krakowa, Gniezna, Sieradza, Wrocławia oraz Łęczycy^[8][9].

Miejscowość pod nazwą Sanctog zanotowana była po łacinie w dokumencie Przemysła I z 1250 roku wydanym w Gnieźnie^[10]. W kolejnym dokumencie z 1256 roku sygnowanym przez tego księcia miejscowość zanotowana została pod obecnie stosowaną nazwą Santok^[11].

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w XIX wieku podaje dwie nazwy polskie miejscowości Santok oraz Sątok, a także zgermanizowaną Zantoch^[12]. Oprócz tego podaje również historyczne nazwy wynotowane z dokumentów łacińskich jak Santoc, Szantoch, Suthoc i Zutok.

Współczesna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946^[13].

Położenie i warunki geograficzne

Santok na historycznej mapie Wielkopolski sporządzonej w 1888 roku według danych zaczerpniętych z Kodeksu dyplomatycznego.

Współczesny Santok to duża wieś ulicówka, o długości ponad 3 km. Miejscowość leży u ujścia Noteci do Warty, na wąskiej terasie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Od południa ograniczona jest korytami Warty i Noteci, a od północy wysoką krawędzią Równiny Gorzowskiej.

Na lewym brzegu Warty zachowało się grodzisko, które jest obecnie niewielkim, zadrzewionym pagórkiem wśród podmokłych łąk. Pierwotnie leżało ono w widłach Warty i Noteci, lecz w czasie katastrofalnej powodzi w 1751 r. Warta zmieniła koryto, tworząc nowe na północ od grodziska. Badania archeologiczne potwierdziły istnienie w tym miejscu 12 warstw osadniczych (VIII – XIV w.).

Santok – widok na ujście Noteci do Warty

Santok – widok z mostu

Santok – widok na grodzisko

(c) Danuta B. / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Model grodu w Santoku

Historia

Miejscowość historycznie związana jest z Wielkopolską. Badania dendrochronologiczne wskazują, że około 970 roku^[14] powstał tu w czasach Mieszka I ważny gród piastowski o statusie kasztelanii i osada obronna na granicy Państwa Piastów i Pomorza Zachodniego. Pod datą 1097 wzmiankował o nim Gall Anonim. Według kroniki Galla Anonima Santok stanowił klucz i strażnicę państwa polskiego^[5], przedmiot walk z Pomorzanami, a później z Brandenburgią. Gród miał średnicę około 240 metrów i zabudowę drewnianą, a na jego terenie mieściła się siedziba archidiakonatu. Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1139 roku gród stracił na znaczeniu, w związku z czym w XIII wieku książę wielkopolski Przemysł I w części starego grodu Mieszka I zbudował mniejszy owalny gród o średnicy 80 m. W 1231 roku wzmiankowano, że kasztelanem grodu był Paweł. W 1234 roku gród wzmocnił Henryk I Brodaty. W latach 1238–1239 gród posiadał przejściowo książę pomorski Barnim I. W 1265 roku gród, będący w posiadaniu Bolesława Pobożnego, zajęli na skutek zdrady władcy Marchii Brandenburskiej z dynastii askańskiej. Po kolejnym zajęciu grodu przez Brandenburczyków w 1270 roku, w 1271 roku Bolesław Pobożny próbował bez powodzenia odzyskać Santok, jednak udało mu się to dopiero w 1278 roku. W 1296 roku zdobyty ponownie przez margrabiów brandenburskich, którzy oddali go w lenno kilku kolejnym rodom rycerskim. W 1365 roku dzierżący gród panowie von Osten (Dobrogost, Arnold, Holryk i Bartold) poddali zamek jako lenno królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Po śmierci króla Kazimierza w 1370 roku opanował go Otto IV Hasso von Wedel. Gródek ten w 1397 dostali w zastaw joannici od Zygmunta Luksemburczyka. W 1419 zamek został zdobyty przez wojska polskie. W 1420 roku zamek zdobył i spalił elektor Fryderyk I Hohenzollern, a następnie przekazał go w dzierżawę ponownie joannitom, którzy zbudowali nową murowaną wieżę o boku 5x5 m^[15]. Gdy Nowa Marchia została sprzedana przez Krzyżaków Brandenburgii w 1454 roku, fortyfikacja na skutek zmiany granicy straciła na znaczeniu militarnym i stała się siedzibą szlachecką. Pomimo utraty Santoka Polska aż do rozbiorów zachowała tytuł kasztelanów santockich (w latach 1231–1793 było ich 61)^[16].

Po powodzi w XVIII wieku miejscowość przeniesiono na północny wyższy brzeg rzeki.

Kalendarium

• VII – VIII w. – pierwszy gród otoczony palisadą,
• poł. X w. – zniszczenie grodu w czasie walk Mieszka I z Pomorzanami,
• X w. – wzniesiono potężne obwarowania rusztowo-skrzyniowe,
• X – XI w. – powstaje umocnione podgrodzie,
• XI w. – na prawym brzegu Noteci Pomorzanie wznoszą gródek z fosą,
• 1097 – pierwsza wzmianka o Santoku w roczniku kapituły gnieźnieńskiej,
• XII w. – w wielkopolskim grodzie znajduje się siedziba kasztelanii, archidiakonatu, ważny ośrodek administracyjny,
• 1266 – Santok opanowany przez margrabiów brandenburskich wchodzi w skład Nowej Marchii,
• 1278–1296 – przejściowo pod panowaniem Przemysła II,
• 1296 – ponownie w posiadaniu Brandenburgii,
• 1365–1370 – włączony jako lenno do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego,
• 1370 – wójt margrabiego brandenburskiego Ottona Wittelsbacha Hasso von Wedel z Krępcewa podstępem opanowuje zamek
• 1397 – Zygmunt Luksemburski oddaje Santok w zastaw zakonowi joannitów
• 1402 – pod panowaniem Krzyżaków,
• 1419 – wojska polskie zajmują Santok na rok
• 1433 – Polacy opanowują zamek na cztery lata
• 1454 – Krzyżacy zwracają Santok i Nową Marchię Brandenburgii, upadek politycznego znaczenia Santoka
• 1701 – w państwie pruskim,
• 1731 – w wyniku katastrofalnej powodzi Warta zmienia koryto, osada zostaje przeniesiona na prawy wyższy brzeg,
• 1724 – wzniesiono ryglowy kościół,
• 1820 – wielki pożar,
• 1854 – katastrofalna powódź niszczy część wsi,
• 1857, 12 X – otwarcie stacji kolejowej i linii przechodzącej przez Santok, w biegu Pruskiej Kolei Wschodniej (Ostbahn) Berlin – Królewiec^[17],
• 1858 – w związku z koniecznością zajęcia terenu pod dotychczasowym kościołem z 1764r. pod budowę linii kolejowej, jej budowniczowie w l. 1857–58 wybudowali obecny kościół neogotycki^[17]
• 1932–1934 – pierwsze badania archeologiczne grodu prowadzone przez Berlińskie Państwowe Muzeum Prehistoryczne,
• 1945 – Santok ponownie w Polsce,
• 1958–1965 – badania archeologiczne prowadzone przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
• 1997 – uroczyste obchody 1300-lecia grodu,
• 1997–1999 – kontynuacja badań archeologicznych,
• 2005 – otwarcie Muzeum Grodu Santok
• 2007 – kontynuacja badań archeologicznych.

Zabytki

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[18]:

• kościół fil. pw. św. Józefa, neogotycki z 1858 r., na wyposażeniu późnogotycki krucyfiks z XVI w.
• dzwonnica wiejska, szachulcowa, z 1764 r.
• wieża widokowa z 1936 roku, w miejscu gródka pomorskiego z XI w. i zameczku rycerskiego z XV w.

inne zabytki:

• grodzisko z X – XIII w., średniowieczne, pierścieniowate
• domy szachulcowe, najstarszy z 1825 r.
• resztki umocnień południowej części odcinka Wału Pomorskiego (Die Pommernstellung) – Linii Noteci (Netzestellung) zachowały się na terenie Santoka.

Sport

Działa tu piłkarski Klub Sportowy „Kasztelania” Santok, który został założony w 1946 roku i występujący w gorzowskiej klasie okręgowej^[19].

Przypisy

Bibliografia

• Bohdan Kucharski, Informator Turystyczno-Krajoznawczy Województwa Gorzowskiego, Gorzów Wielkopolski, Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wielkopolskim, 1998, ISBN 83-908511-1-3.
• J. Lewczuk, B. Skaziński (red.), Zabytki północnej części województwa lubuskiego, Zielona Góra – Gorzów Wielkopolski, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, 2004, ISBN 83-921289-0-7.

Linki zewnętrzne

• Santok w „Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu” Instytutu Historii PAN
• Santok, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 301 .
• Muzeum Grodu Santok