Cytryńcowate
.jpg) Owoc zbiorowy Kadsura japonica | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | Austrobaileyanae |
| Rząd | |
| Rodzina | cytryńcowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Schisandraceae Blume Fl. Javae 32-33: 3. 25 Jun 1830 | |
Cytryńcowate (Schisandraceae Blume) – rodzina należąca do jednej z najstarszych linii rozwojowych roślin okrytonasiennych – rzędu Austrobaileyales. Obejmuje trzy rodzaje z 92 gatunkami, ewentualnie dwa z 50 gatunkami w ujęciu wyodrębniającym rodzaj badian Illicium w osobną rodzinę Illiciaceae (takie ujęcie było np. opcjonalne w systemie APG II z 2003). Rodzina ma dysjunktywny zasięg obejmujący południowo-wschodnią część Stanów Zjednoczonych, Meksyk i Antyle oraz wschodnią i południowo-wschodnią Azję (od rosyjskiego Dalekiego Wschodu po Sri Lankę i Celebes). Jej przedstawiciele występowali jednak na pozostałym obszarze Azji i Europy jeszcze w trzeciorzędzie[3].
Owoce wielu przedstawicieli tej rodziny są jadalne. Bezpośrednio spożywane i przerabiane na dżemy i soki są owoce różnych gatunków z rodzaju cytryniec Schisandra[3], w Azji używane jako zamiennik cytryny, a ze względu na wysoką zawartość witaminy C – wykorzystywane są także leczniczo[4]. Kwaśne owoce Kadsura scandens spożywane są w Malezji. Niedojrzałe owoce badiana właściwego Illicium verum wykorzystywane są jako przyprawa, zwłaszcza do aromatyzowania napojów, w tym likierów. Olejek z badiana japońskiego I. anisatum wykorzystywany jest w przemyśle perfumeryjnym, ale także do trucia ryb. Oryginalne owoce tego gatunku po zasuszeniu wykorzystywane bywają w bukieciarstwie oraz do wyrobu potpourri. Inne gatunki z rodzaju badian w Chinach stosowane są do odstraszania owadów. Liczne gatunki z wszystkich należących tu rodzajów bywają uprawiane jako rośliny ozdobne[3]. W Polsce sadzony jako roślina ozdobna bywa cytryniec chiński Schisandra chinensis[4], gatunek wykorzystywany także leczniczo i jako adaptogen[5].
Niektóre gatunki z rodzaju badian kumulują glin[3]. Wytwarzają proantocyjanidyny, estry kwasu angelikowego i tyglowego, ale nie elagowego[6].
Morfologia
.jpg)
_-_DSC03250.JPG)
- Pokrój
- Krzewy, niewysokie drzewa i pnącza[3].
- Liście
- Naprzemianległe, często skupione na końcach pędów i tu czasem pozornie okółkowe lub naprzeciwległe[3]. Zimozielone lub opadające na zimę[4]. Liście bez przylistków, ogonkowe, pojedyncze i nagie. Blaszka całobrzega, zatokowo wcinana lub ząbkowana[3], skórzasta lub cienka[7].
- Kwiaty
- Niewielkie, promieniste[5], pojedyncze lub skupione po kilka w kątach liści[3], rzadko występuje kaulifloria[7]. Obupłciowe (badian) lub jednopłciowe (rośliny zarówno jednopienne, jak i dwupienne[7]). Listki okwiatu ułożone spiralnie, w jednym lub kilku okółkach, niezróżnicowane, przy czym jednak zewnętrzne zwykle mniejsze, środkowe większe i barwne a najbardziej wewnętrzne – zredukowane lub tworzące formy przejściowe do pręcikowia[3]. Mają barwę białawą lub żółtawą, do różowej lub pomarańczowej[5]. Pręcików jest od 4 do ponad 50, wolnych lub zrośniętych, czasem z przerośniętym i rozrośniętym końcem łącznika[3], o nitkach krótkich[5]. Zalążnie są górne, tworzone przez wolne, jednokomorowe słupki w liczbie od pięciu do 300, ułożone w jednym okółku (badian) lub spiralnie. Szyjki słupka krótkie, cienkie lub stożkowate[3].
- Owoce
- Zbiorowe, tworzone przez mieszki rozpościerające się na kształt gwiazdy i otwierające eksplozywnie (badian) lub jagody (w rodzaju Kadsura ciasno skupione, a w przypadku Schisandra rozdzielające się)[5]. Nasiona w twardej łupinie[3].
Systematyka
Przedstawiciele rodziny pierwotnie włączani byli w szeroko ujmowaną rodzinę magnoliowatych Magnoliaceae, a następnie wyodrębniani w osobne rodziny – cytryńcowatych Schisandraceae i badianowatych Illiciaceae[3]. Obie rodziny były w różnych ujęciach tradycyjnie umieszczane w rzędzie magnoliowców Magnoliales, a następnie były wyodrębniane w rzędzie badianowców Illiciales, sytuowanym wśród bazalnych rzędów okrytonasiennych[3][8] (takie ujęcie było obecne jeszcze w systemie Takhtajana z 2009)[6]. Badania molekularne na przełomie XX i XXI wieku wskazały na siostrzany charakter Schisandraceae i Illiciaceae oraz ich bliskie pokrewieństwo z Austrobaileyaceae. W efekcie w systemie APG II (2003) zaproponowano jako opcję ich połączenie pod pierwszą z tych nazw (ze względu na zasadę priorytetu taksonomicznego) oraz włączenie do rzędu Austrobaileyales[8]. Od systemu APG III (2009) rodzaj badian jest już włączony do Schisandraceae w obrębie Austrobaileyales[9].
- Pozycja i podział według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
| ← |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Wykaz rodzajów
- Illicium L. – badian
- Kadsura Juss.
- Schisandra Michx. – cytryniec
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-01-24] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 93-94. ISBN 978-1842466346.
- ↑ a b c Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 151. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d e Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 300. ISBN 1-55407-206-9.
- ↑ a b Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, s. 22. ISBN 978-1-4020-9608-2.
- ↑ a b c L. Watson, M.J. Dallwitz: Schisandraceae Bl.. [w:] The Families of Angiosperms [on-line]. [dostęp 2019-04-14].
- ↑ a b Gurcharan Singh: Plant Systematics. Enfield: Science Publishers, 2004, s. 313-315. ISBN 1-57808-351-6.
- ↑ Angiosperm Phylogeny Group (2009). An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III. Botanical Journal of the Linnean Society 161: 105-121.
Media użyte na tej stronie
Illicium floridanum. Botanical specimen on Isola Madre (Stresa), Lake Maggiore, Italy.
Autor: Tatters ❀ from Brisbane, Australia, Licencja: CC BY-SA 2.0
Schisandra chinensis
Autor: Alpsdake, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kadsura japonica in Mount Tengura, Owase, Mie Prefecture, Japan.