Scholastyka (filozofia)

Mistrz i uczniowie (1464)

Scholastyka – termin wieloznaczny:

Średniowiecze

W początkach średniowiecza słowo scholastyk oznaczało nauczyciela czy osobę wykształconą[2]. Wraz z rozwojem szkolnictwa wyższego od XI w. powstała również osobna grupa osób stale związana z nauką. Nauka na średniowiecznych uniwersytetach polegała w głównej mierze na lekturze tekstów i dyskutowaniu o tych uznawanych za autorytatywne. Były to pisma chrześcijańskie (Pismo Święte, pisma Ojców Kościoła), a także niektóre teksty starożytne (np. dzieła Arystotelesa). Pisma te następnie były szczegółowo objaśniane i dyskutowane. Wypracowaną tam „metodę scholastyczną” charakteryzowało rozważanie argumentów za i przeciw, a także staranne budowanie aparatury pojęciowej, opartej na subtelnych dystynkcjach. Ten specyficzny system nauczania stał się źródłem różnych gatunków literatury filozoficznej, w szczególności summ, czy kwestii.

Z tej praktyki narodziła się scholastyka rozumiana jako uzasadnianie (racjonalizowanie) prawd wiary oraz uzgadnianie treści pism chrześcijańskich z pismami pogańskich filozofów (traktowanych jako prawdy rozumowe[3]). Zgodnie z formułą Anzelma z Canterbury scholastyka była „wiarą szukającą rozumienia” (fides quaerens intellectum).

Z czasem scholastyka zaczęła oznaczać całokształt tego, co wykładano w szkołach i na uniwersytetach[2]. Stąd scholastyczny charakter mają wszystkie niemal filozoficzne nurty dojrzałego i późnego średniowiecza (tomizm, augustianizm, skotyzm, ockhamizm). XIX-wieczny pogląd łączył ściśle scholastykę i średniowieczny arystotelizm. W świetle późniejszych badań ten pogląd okazał się błędny. Obok bowiem silnych wpływów arystotelejskich, bardzo ważne były też wpływy augustianizmu, neoplatonizmu, myśli islamskiej i żydowskiej[4].

Krytyka scholastyki

Ukształtowanie się scholastyki w XII wieku i jej ścisłe związki ze szkolnictwem i uniwersytetami pociągnęły za sobą rosnącą potrzebę intelektualnego namysłu i próby racjonalnej argumentacji na rzecz twierdzeń religijnych. Spotkało się to z krytyką reformującego się ruchu monastycznego, na którego czele stali Bernard z Clairvaux, Suger i Piotr Czcigodny. Intelektualizmowi scholastyki przeciwstawiali oni duchowość naiwną, impulsywną i emocjonalną[5]. Napięcie między scholastykami i irracjonalną duchowością monastyczną będzie się utrzymywało przez kolejne stulecia.

Zdecydowanie negatywna ocena scholastyki jest dziełem twórców renesansowych. Potraktowali scholastykę jako charakterystyczny dla średniowiecza nurt myśli i poddali ją całościowej krytyce. Dla filozofów renesansowych scholastyka sprowadzała się do dysput nad wydumanymi problemami, czy pojęciami. François Rabelais jako przykład tematu dysputy scholastycznej podawał „Czy chimera, unosząc się w próżni, może tworzyć intencje wtórne” (Utrum chimera bombinans in vacuo possit secundas intentiones formare)[6].

Negatywne zdanie na temat scholastyki odnosiło się często do jej późnośredniowiecznej i renesansowej formy. Scholastyka zdegenerowała się wtedy, przeradzając się w czczą refleksję nad pojęciami. Ta negatywna ocena scholastyki obecna jest do teraz. Przykładowo Étienne Gilson przeciwstawił scholastyce prawdziwą filozofię: „każda doktryna godna miana filozofii wychodzi z konkretu i powraca do konkretu, każda natomiast scholastyka wychodzi z filozofii i powraca do filozofii. Filozofia musi wyrodzić się w scholastykę, gdy uczyni przedmiotem swych rozważań nie konkret istniejący, który powinna coraz gruntowniej zgłębiać, przenikać i wyjaśniać, ale gotowe sformułowania pewnych hipotez wyjaśniających, tak jakby same te formuły – a nie to, czego dotyczą, stanowiły rzeczywistość.”[7]. Stąd pojęcie scholastyka jest niekiedy używane w znaczeniu „zdegenerowana filozofia”[8].

W drugiej połowie XIX wieku scholastyka odrodziła się w postaci neoscholastyki.

Filozofowie scholastyczni

Przypisy

  1. ↑ scholastyka, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-11-28].
  2. ↑ a b Seńko 2001 ↓, s. 40.
  3. ↑ Seńko 2001 ↓, s. 41.
  4. ↑ Seńko 2001 ↓, s. 42.
  5. ↑ Czesław Karolak, Wojciech Kunicki, Hubert Orłowski, Dzieje kultury niemieckiej, Warszawa: PWN, 2007, s. 34.
  6. ↑ Swieżawski 2000 ↓, s. 397–398.
  7. ↑ Gilson 2003 ↓, s. 504.
  8. ↑ Swieżawski 2000 ↓, s. 883–884.

Bibliografia

  • Étienne Gilson: Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu. Warszawa: PAX, 2003.
  • Władysław Seńko: Jak rozumieć filozofię średniowieczną. Kęty: Antyk, 2001.
  • Stefan Swieżawski: Dzieje europejskiej filozofii klasycznej. Warszawa – Wrocław: PWN, 2000. ISBN 83-01-13188-8.

Media użyte na tej stronie

Master and scholars - 1464 - L'image du Monde.jpg
Detail of a miniature of a master and scholars.