Senat Wolnego Miasta Gdańska

Wolne Miasto Gdańsk Ten artykuł jest częścią serii: Ustrój i polityka Wolnego Miasta Gdańska Ustrój polityczny Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska Konstytucja Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska Władza ustawodawcza Parlament Władza wykonawcza Senat Władza sądownicza Wymiar sprawiedliwości Sąd Najwyższy Finanse Bank von Danzig Samorząd terytorialny Podział administracyjny Wolnego Miasta Gdańska Wybory Wybory parlamentarne: 1935 Polityka zagraniczna Polityka zagraniczna Wikiprojekt Polityka

Herb Senatu Wolnego Miasta Gdańska

Pieczęć Senatu Wolnego Miasta Gdańska

Flaga Senatu WMG

Senat – nazwa, jaką zgodnie z konstytucją Wolnego Miasta Gdańska nosił najwyższy organ zarządzający i wykonawczy Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1939. Był to odpowiednik rządu, a „senatem” nazwano go przez analogię do podobnych instytucji wolnych miast hanzeatyckich: Hamburga, Bremy i Lubeki. Nazwa ta nawiązywała zarazem do historycznego określenia rady miejskiej Gdańska w języku łacińskim jako senatus gedanensis oraz do senatu Wolnego Miasta Gdańska z lat 1807–1813.

Historia senatu

Senat pełnił funkcję najwyższego organu państwowego (głowy państwa) i reprezentował Wolne Miasto Gdańsk w sprawach zewnętrznych, z wyjątkiem sytuacji, w których prawo to przysługiwało Polsce. Posiadał również niektóre kompetencje ustawodawcze. Ponadto od 1 maja 1921 przejął obowiązki i kompetencje magistratu gdańskiego, stając się równocześnie organem administracji samorządowej.

Senat był wybierany przez gdański parlament (Volkstag). W latach 1920–1930 składał się z prezydenta, zastępcy i 20 senatorów. 7 senatorów głównych (niem. im Hauptamt) miało być fachowcami kierującymi pracą poszczególnych resortów, 13 pobocznych (im Nebenamt), zwanych też senatorami parlamentarnymi, byli to politycy. Członkowie senatu mogli jednocześnie zasiadać jako posłowie w Volkstagu. Senatorowie główni i prezydent wybierani byli na czas oznaczony, przy czym Volkstag nie mógł ich odwołać; z kolei senatorowie poboczni i wiceprezydent wybierani byli na czas nieoznaczony, ale mogli być zmuszeni do ustąpienia przez uchwalenie votum nieufności. Senatorowie główni otrzymywali stałe uposażenie z prawem do emerytury, poboczni pobierali tylko diety.

Pierwszy Senat został wybrany przez Volkstag 6 grudnia 1920 i rozpoczął urzędowanie w dniu następnym. Na jego czele stanął bezpartyjny nadburmistrz Gdańska Heinrich Sahm, który pozostawał na tym stanowisku aż do 9 stycznia 1931; w tym okresie przewagę w senacie mieli członkowie Niemieckiej Narodowej Partii Ludowej (Deutschnationale Volkspartei, DNVP), którzy tworzyli koalicje z innymi partiami, m.in. partią Centrum (Zentrumspartei), a okresowo także z socjaldemokratami.

Siedziba Senatu WM Gdańska, przed 1939

Miejsce, w którym stał budynek senatu WM Gdańska. Obecnie znajduje się tam gmach Urzędu Miejskiego Gdańska oraz ulica po lewej stronie, 2010

W 1930, na mocy uchwały Volkstagu z 4 lipca tego roku zmieniającej konstytucję Wolnego Miasta (zatwierdzonej przez Ligę Narodów w dniu 9 września), zmniejszono liczbę członków senatu z 22 do 12 i zniesiono podział na senatorów głównych i pobocznych. Odtąd wszyscy senatorowie byli powoływani na czas nieoznaczony, ale Volkstag mógł każdego z nich odwołać. Nowym prezydentem senatu został 10 stycznia 1931 Ernst Ziehm z Niemieckonarodowej Partii Ludowej, a w skład koalicji rządzącej weszli też przedstawiciele centrum i liberałów. Senat ten funkcjonował tylko do 1933, kiedy to narodowi socjaliści zażądali rozwiązania Volkstagu i rozpisania przedterminowych wyborów. Volkstag V kadencji, w którym NSDAP zdobyła absolutną większość, na pierwszym posiedzeniu w dniu 20 czerwca 1933 wybrał nowy senat zdominowany przez narodowych socjalistów; jego prezydentem został Hermann Rauschning. Od 21 października tegoż roku, po ustąpieniu jednego z senatorów Centrum (Hugona Althoffa) i przejściu drugiego (Willibalda Wiercinskiego-Keisera) do narodowych socjalistów, senat składał się już wyłącznie z członków NSDAP. 23 listopada 1934 prezydentem senatu w miejsce Rauschninga, który podał się do dymisji, został dotychczasowy wiceprezydent Arthur Greiser.

W ostatnim okresie swego istnienia senat coraz bardziej tracił na znaczeniu, a faktyczne rządy w Wolnym Mieście Gdańsku sprawował gauleiter NSDAP Albert Forster. Ukoronowaniem tej tendencji był, całkowicie sprzeczny z konstytucją Wolnego Miasta dekret senatu z dnia 23 sierpnia 1939 mianujący Forstera głową państwa (Staatsoberhaupt). 9 dni później, 1 września 1939 senat został rozwiązany na mocy proklamacji Forstera o wcieleniu Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy Niemieckiej.

Siedziba senatu

Siedzibą Senatu został gmach przy Neugarten 12-16^[1] (dzisiaj ul. Nowe Ogrody), zbudowany w latach 80. XIX wieku na potrzeby władz pruskiej rejencji gdańskiej. Po II wojnie światowej uszkodzony budynek rozebrano. Następnie na jego miejscu powstały gdański Urząd Miejski i nieistniejący wcześniej w tym miejscu odcinek ulicy 3 Maja^[2].

Prezydenci Senatu

• 1920–1931 Heinrich Sahm (niezależny)
• 1931–1933 Ernst Ziehm (DNVP)
• 1933–1934 Hermann Rauschning (NSDAP)
• 1934–1939 Arthur Greiser (NSDAP)

Głowa państwa (Staatsoberhaupt)

• 1939 Albert Forster (NSDAP)*

* Urząd Głowy Państwa w Wolnym Mieście Gdańsku wprowadzono przejściowo (23 sierpnia 1939). Z dniem 1 września 1939 Wolne Miasto przestało istnieć de facto (włączono je do prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie). Podczas konferencji w Poczdamie zdecydowano o włączeniu Wolnego Miasta do Polski, jednakże de iure o zakończeniu istnienia Wolnego Miasta Gdańska nigdy nie zadecydowano – odnośne postanowienia traktatu wersalskiego nigdy nie zostały anulowane.

Członkowie Senatu Wolnego Miasta Gdańska

Przypisy