Sensoryzmy

Sensoryzmy – widoczne w zachowaniu osoby przejawy zaburzeń w odbiorze i przetwarzaniu bodźców zmysłowych (integracji sensorycznej). Najczęściej obserwowane są u osób z zaburzeniami rozwoju o różnym charakterze.

Sensoryzmy są odpowiedzią organizmu na następujące, możliwe zaburzenia organizacji bodźców:

  • nadwrażliwość (obniżenie progu wrażliwości dla danego zmysłu)
  • podwrażliwość (podwyższenie progu wrażliwości dla danego zmysłu)
  • biały szum (wytwarzanie wrażeń zmysłowych przez układ nerwowy danej osoby bez udziału czynników środowiskowych)

Sensoryzmy mogą dotyczyć każdego zmysłu człowieka.

Blindyzmy

Rodzaj sensoryzmów występujących u osób niewidomych, słabowidzących oraz u osób z jednoczesnym deficytem wzroku i słuchu. Blindyzmy (lub „blindismy” – z ang. blind – niewidomy) są wynikiem życia w stanie ciągłej hipokinezy i deprywacji sensorycznej. Hipokineza spowodowana jest życiem w lęku przed doznaniem urazu.

Najczęściej obserwowane blindyzmy:

  1. Ruch czy zespół ruchów (czynności) w danej sytuacji nieuzasadnionych i niepotrzebnych o charakterze stereotypowym, jak kołysanie się w tył i w przód lub w lewo i prawo, potrząsanie głową, kręcenie się w kółko itp.
  2. Odruchy obronne zmierzające do spostrzegania przeszkody i jej ominięcia, jak: podnoszenie nóg celem zbadania nierówności terenu stopą, odchylanie tułowia w tył, aby ochronić twarz, wyciąganie przed siebie rąk.
  3. Czynności mające na celu bezpośrednio dostymulowanie zmysłu wzroku. Mogą także pojawiać się jako efekt dyskomfortu związanego z odczuwaniem gałek ocznych. Wyrażają się na przykład w mrużeniu oczu, przecieraniu ich, dociskaniu gałek ocznych, odwracaniu się do światła, machanie palcami przed oczami.

Sensoryzmy w całościowych zaburzeniach rozwoju

Jedną z pierwszych osób, które opisały zaburzenia w odbiorze i przetwarzaniu bodźców zmysłowych u osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju (autyzmem), był Carl Delacato. Na początku lat siedemdziesiątych przebadał grupę około 900 dzieci z autyzmem z różnych krajów. W wyniku tych badań okazało się, że zaburzenia percepcyjne dotyczą nawet 98% osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju (w obrębie dotyku). Najmniej badanych wykazywało zaburzenia w obrębie zmysłu smaku i węchu (24 – 28%).

Delacato podzielił zaburzenia sensoryczne na trzy grupy:

  1. Biały szum
  2. Nadwrażliwość
  3. Niedowrażliwość

Ze względu na rodzaj zaburzenia osoba nim dotknięta może przejawiać różnorakie sensoryzmy – zarówno mające na celu dostymulowanie niewrażliwego zmysłu, jak również unikanie bodźców przy nadwrażliwości. Biały szum jest zaburzeniem, w którym układ nerwowy osoby chorej sam wytwarza bodźce, niezależnie od czynników zewnętrznych. Osoba dotknięta tym rodzajem dysfunkcji przejawia szczególnego rodzaju sensoryzmy – sprawia wrażenie oderwanej od rzeczywistości i całkowicie skoncentrowanej na nieistniejącym świecie. Warto dodać, że każdy, także zdrowy człowiek, doświadcza od czasu do czasu tego rodzaju zaburzeń, których przykładem jest szum/piszczenie w uszach.

Sensoryzmy charakterystyczne dla zmysłu wzroku

Nadwrażliwość:

  • wpatrywanie się w mikroskopijne pyłki kurzu lub maleńkie punkciki w otoczeniu.
  • kiwanie się w przód i w tył, na boki.
  • fascynacja ruchem kołowym, kręcącymi się przedmiotami, zabawkami.
  • zdolność do odtwarzania najdrobniejszych szczegółów z otoczenia.
  • rozciąganie śliny między palcami i przyglądanie się jej pod światło.
  • fascynacja patrzeniem przez dziurki, pęknięcia, palce.
  • niechęć do luster, czasem fotografii.
  • fascynacja skomplikowanymi wzorami.
  • lęk przed silnym światłem, często nawet przed światłem o umiarkowanym natężeniu.
  • niechęć do dużych, mocno naświetlonych przestrzeni

Niedowrażliwość:

  • kołysanie się w przód, w tył, na boki
  • zainteresowanie źródłami światła – wpatrywanie się w światło
  • chodzenie powoli dookoła przedmiotów połączone z intensywnym przyglądaniem się im
  • lęk wysokości
  • lęk przed ciemnością
  • obracanie przedmiotów tuż przed oczami
  • fascynacja lustrami, szybami
  • machanie palcami w polu widzenia
  • fascynacja ruchem przedmiotów na wietrze
  • rozrzucanie przedmiotów, zwłaszcza kolorowych
  • darcie papieru

Biały szum:

  • „szklisty” wzrok
  • patrzenie „przez” ludzi, przedmioty
  • rozciąganie powiek
  • uciskanie gałki ocznej
  • bardzo mocne zaciskanie powiek

Sensoryzmy charakterystyczne dla zmysłu słuchu

Nadwrażliwość:

  • dziecko sprawia wrażenie głuchego
  • zatykanie uszu, lęk przed gwałtownymi dźwiękami
  • brak reakcji na głośne hałasy przy jednoczesnych silnych reakcjach na ciche dźwięki
  • lęk przed zwierzętami
  • protest przy obcinaniu włosów
  • lęk w miejscach publicznych
  • wsłuchiwanie się w bardzo ciche dźwięki
  • powtarzanie komunikatów, które ktoś wypowiedział w odległym pomieszczeniu
  • robienie wokół siebie hałasu – krzyki, walenie rękami w różne powierzchnie, klaskanie. Zachowanie to ma na celu przejęcie kontroli nad środowiskiem słuchowym. Dla dziecka z nadwrażliwością słuchową głośne bodźce generowane przez siebie samego są przykre, ale możliwe do kontrolowania, a także pozwalają zagłuszyć dźwięki nad którymi nie ma kontroli – pochodzące z otoczenia. Dziecko może bardzo dobrze tolerować nawet znaczący hałas, pod warunkiem, że jest jego autorem lub ma na niego bezpośredni wpływ.

Niedowrażliwość:

  • wytwarzanie rytmicznych hałasów
  • fascynacja urządzeniami elektrycznymi, wydającymi dźwięki
  • natrętne spuszczanie wody w toalecie, odkręcanie kranów
  • krzyki
  • darcie papieru
  • wielokrotne trzaskanie drzwiami lub zamykanie ich i otwieranie z różną siłą
  • fascynacja przedmiotami piszczącymi, dźwięczącymi
  • zamiłowanie do gwarnych i tłocznych miejsc

Zachowania mają na celu dostarczanie sobie bodźców dźwiękowych w dużych ilościach. W odróżnieniu od dzieci nadwrażliwych słuchowo, te niedowrażliwe będą szczęśliwe, gdy inne osoby dołączą do nich w działaniach mających na celu zwielokrotnienie hałasu w otoczeniu.

Biały szum:

  • zaabsorbowanie dźwiękami płynącymi z organizmu
  • szybkie bieganie i zastyganie w bezruchu (wsłuchiwanie się w bicie własnego serca)
  • hiperwentylacja
  • kołysanie się
  • wkładanie przedmiotów i palców do uszu
  • przyjmowanie nienaturalnych pozycji ciała – stymulacja ucha wewnętrznego

Zachowania te mają na celu próbę zredukowania nieprzyjemnych na ogół doświadczeń sensorycznych wyzwalanych przez układ nerwowy, znacznie rzadziej – ich wzmocnienie, jeżeli biały szum łączy się z niedowrażliwością.

Sensoryzmy charakterystyczne dla zmysłu dotyku i równowagi

Zaburzenia w zakresie odbioru i analizy bodźców czuciowych mogą dotyczyć kilku obszarów:

  • czucia powierzchniowego (skórnego)
  • czucia głębokiego (propriorecepcja – informacje z kurczących i rozciągających się mięśni, ścięgien oraz rozciąganych i uciskanych stawów)
  • czucia temperatury (termorecepcja)
  • czucie położenia i ruchów ciała w przestrzeni poczucie równowagi

Czucie powierzchniowe i czucie temperatury:

Zaburzenia w tym zakresie mogą być różne w różnych partiach ciała. Obserwacja sensoryzmów (taktylizmów) skierowanych na czucie powierzchniowe wymaga więc podejścia bardzo ostrożnego i analitycznego. Bardzo często zdarza się, że ta sama osoba ma silną nadwrażliwość czucia powierzchniowego w obrębie twarzy przy jednoczesnej niedowrażliwości, na przykład kończyn.

Niedowrażliwość:

  • pocieranie, głaskanie, skubanie itp. różnych partii twarzy
  • dotykanie różnych powierzchni, głaskanie ścian
  • pocieranie różnymi materiałami w niedowrażliwe partie ciała
  • szczypanie, drapanie, gryzienie się
  • uderzanie się
  • szukanie wrażeń cieplnych
  • chodzenie nago, tendencja do rozbierania się
  • chodzenie na bosaka, dążenie do ściągania obuwia
  • rozdrapywanie ran

Nadwrażliwość:

  • unikanie dotyku, obronność dotykowa
  • niechęć do noszenia nowych ubrań
  • skrajna niechęć do metek w ubraniach
  • nadmierne łaskotki w nietypowych partiach ciała
  • unikanie kontaktu z substancjami sypkimi, lepkimi, klejącymi
  • masturbacja (delikatna)
  • głaskanie się miękkimi przedmiotami, fakturami
  • nietolerancja obcisłych ubrań
  • dotykanie samego siebie niemal zawsze ma formę czynności rytmicznych i powtarzalnych
  • lęk przed wodą
  • słaba tolerancja zmian temperatury
  • lęk przed wiatrem
  • lęk przed czesaniem włosów

Biały szum:

  • częste drapanie się
  • „gęsia skórka” bez przyczyny

Czucie głębokie:

Zaburzenia w tym obszarze są nadzwyczaj częste u osób z autyzmem i Zespołem Aspergera. Osoby z zaburzeniami czucia głębokiego mają poważne problemy z precyzją ruchów. Na ogół doświadczają dyspraksji.

Niedowrażliwość:

  • nienaturalne wyginanie kończyn
  • machanie rękami, potrząsanie
  • zaplatanie palców
  • ssanie palców
  • zawijanie się w koce, firanki
  • wciskanie się w kąty, za meble itp.
  • siadanie na rękach, nogach
  • człapanie nogami podczas chodzenia
  • masturbacja (gwałtowna)
  • wkładanie różnych rzeczy do ust
  • zagryzanie warg
  • uderzanie ciałem o różne powierzchnie
  • zeskakiwanie z dużych wysokości
  • podwyższony próg bólowy
  • wbijanie sobie ostrych przedmiotów w ciało
  • hiperaktywność
  • wiotkość mięśni
  • potykanie się
  • niekontrolowane, chaotyczne ruchy kończyn
  • niezdolność do różnicowania miejsca w którym następuje dotyk, bez kontroli wzroku
  • niszczenie przedmiotów, upuszczanie ich ze względu na niezdolność do oceny własnej siły i ruchu
  • chodzenie na palcach

Nadwrażliwość:

  • niechęć do przytulania się, dotykania przez inne osoby
  • niechęć do podawania dłoni na powitanie
  • duża reaktywność na zmiany ciśnienia atmosferycznego
  • złe samopoczucie w środkach lokomocji
  • ociężałość ruchowa
  • podwyższone napięcie mięśniowe
  • chodzenie na szeroko rozstawionych nogach
  • nietolerowanie twardych pokarmów
  • usztywnienie ciała, niechęć do zmieniania pozycji ciała
  • lęk przed tłumem ludzi

Biały szum:

  • nagłe, niekontrolowane wybuchy wszelkich możliwych taktylizmów, a następnie zamieranie w bezruchu
  • napady hiperaktywności u dziecka na ogół spokojnego

Zmysł równowagi:

Niedowrażliwość:

  • kręcenie się w kółko
  • fascynacja huśtawkami, karuzelami
  • skakanie, bieganie, hiperaktywność
  • dążenie do gwałtownych zmian w położeniu głowy i ciała
  • kołysanie się w przód i w tył, a także na boki
  • niezdolność do prostego siedzenia na krześle
  • niezdolność do stania na jednej nodze

Nadwrażliwość:

  • niepewność, lęk grawitacyjny
  • niechęć do zmian pozycji głowy, czasami przy jednoczesnej autostymulacji grawitacyjnej (podskoki w pionie)
  • miarowe, powolne kołysanie się
  • niechęć do poruszania się, preferowanie pozycji siedzącej, lub leżącej
  • zataczanie się podczas chodzenia

Biały szum:

  • zawroty głowy
  • zataczanie się
  • potykanie się
  • nagłe blednięcie, nudności

Sensoryzmy charakterystyczne dla zmysłu smaku i węchu

Zmysły węchu i smaku są zmysłami bardzo pierwotnymi. Zmysł węchu pozwala dziecku poznawać świat jeszcze w okresie, gdy zmysły takie jak wzrok i słuch nie są do końca dojrzałe. Pozwala także niemowlęciu odróżniać to, co znane, od tego, co jest całkiem nowe i obce. Podobne funkcje spełnia we wczesnym rozwoju człowieka zmysł smaku. Z tej przyczyny zaburzenia odbioru i analizy bodźców słuchowych i smakowych stanowią jedno z najpoważniejszych zagrożeń rozwoju człowieka, a także w powszechnym odbiorze – uważane są za szczególnie nieakceptowalne społecznie. W wypadku zmysłu smaku bardzo często trudno odróżnić, czy dane zachowanie faktycznie dotyczy zmysłu smaku, czy może dotyku – w obrębie jamy ustnej. Śluzówka jamy ustnej i język są bowiem bardzo wrażliwe dotykowo. Należy zawsze starannie rozpatrywać wszelkie objawy występujące w obrębie jamy ustnej.

Niedowrażliwość węchowa:

  • obwąchiwanie ludzi, także ich butów, włosów, pach, krocza
  • obwąchiwanie przedmiotów, także tych powszechnie uważanych za szczególnie odrażające
  • fascynacja własnymi ekskrementami
  • w łagodniejszej formie – obwąchiwanie własnych rąk, ubrań, włosów
  • lizanie własnych rąk
  • zjadanie rzeczy niejadalnych
  • fascynacja zapachami powstającymi przy gotowaniu
  • fascynacja odpadami żywnościowymi

Nadwrażliwość węchowa:

  • rozpoznawanie ludzi po zapachu
  • wyczuwanie różnych zapachów tam, gdzie inni ludzie ich nie czują
  • dziecko skarży się na wszechogarniający smród
  • niechęć do oddawania moczu, stolca
  • wymioty podczas czynności fizjologicznych lub spuszczania wody w toalecie
  • niechęć do karmienia piersią w okresie niemowlęcym
  • opór przed jedzeniem
  • dławienie się, duszności z niejasnych przyczyn (niemedycznych)

Biały szum węchowy:

  • przesłanianie ręką ust i dmuchanie w kierunku nosa
  • hiperwentylacja
  • kierowanie dolnej wargi w kierunku nosa
  • składanie ust „w ciup” i podnoszenie warg wysoko – do nosa
  • wkładanie przedmiotów do nosa
  • ciągłe dłubanie w nosie

Niedowrażliwość smakowa:

  • hiperfagia
  • lizanie różnych przedmiotów
  • lizanie własnych rąk, stóp
  • obgryzanie paznokci
  • wkładanie wszystkiego do ust

Nadwrażliwość smakowa:

  • wypluwanie jedzenia
  • wiotkość ust podczas karmienia
  • dławienie się
  • wymioty podczas jedzenia – lub odruch wymiotny
  • znaczna wybiórczość pokarmowa

Biały szum smakowy:

  • zasysanie policzków do wewnątrz jamy ustnej
  • ssanie języka
  • przysysanie języka do podniebienia
  • gryzienie wewnętrznych stron policzków i języka – czasem do krwi
  • zwracanie pożywienia i ponowne jego jedzenie
  • wkładanie wszystkiego do ust
  • nie zwracanie uwagi na jedzenie
  • niesamodzielność przy jedzeniu wynikające z ignorowania czynności jedzenia (dziecko pozwala się karmić, ale też nie domaga się karmienia)
  • dziecko sprawia wrażenie, jakby nigdy nie było głodne
  • opuchnięcie języka, nadmierny rozrost języka na boki (skutek jego ssania)

Zobacz też

Literatura

  • Carl H. Delacato, Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko, Fundacja Synapsis, Warszawa 1999. ​ISBN 83-902232-6-0​.
  • Maas V., Uczenie się przez zmysły, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2005. ​ISBN 83-02-07117-X​.
  • Ossowski R. Pedagogika niewidomych i niedowidzących, [w:] Dykcik W. „Pedagogika specjalna”, Poznań 2001. ​ISBN 83-232-1103-5​.

Linki zewnętrzne