Sergiusz Piasecki

Sergiusz Piasecki

Sergiusz Piasecki
Data i miejsce urodzenia	1 kwietnia 1901[a] Lachowicze, gubernia mińska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	12 września 1964 Penley, Wielka Brytania
Narodowość	polska, białoruska
Dziedzina sztuki	proza
Ważne dzieła
Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy Bogom nocy równi Trylogia złodziejska Zapiski oficera Armii Czerwonej

Sergiusz Piasecki (ur. 19 marca^?/ 1 kwietnia 1901^[a] w Lachowiczach koło Baranowicz, zm. 12 września 1964 w Penley^[1]) – polski pisarz pochodzenia białoruskiego, publicysta polityczny, oficer polskiego wywiadu, żołnierz Armii Krajowej.

Piasecki pisał przede wszystkim o rzeczywistości życia na pograniczu polsko-radzieckim, ale tworzył również satyry ośmieszające „demokrację ludową”.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Był nieślubnym dzieckiem zubożałego i zrusyfikowanego szlachcica Michała Piaseckiego oraz białoruskiej wieśniaczki Kławdii Kułakowicz (pochodziła z miejscowej schłopiałej szlachty). W dzieciństwie wychowywała go konkubina ojca Filomena Gruszewska, która maltretowała go fizycznie i psychicznie; ojciec niewiele się nim interesował. W domu rodziców rozmawiano wyłącznie po rosyjsku.

Jako kilkunastoletni chłopak trafił do więzienia z powodu bójki w szkole. Uciekł z niego i trafił do Moskwy, gdzie był świadkiem wydarzeń rewolucyjnych i śmierci swoich przyjaciół. Wtedy nabrał odrazy do ideologii bolszewików.

W trakcie rewolucji przyjechał do Mińska, gdzie związał się z lokalnym światem przestępczym. Kiedy do miasta wkroczyły oddziały białoruskie walczące o istnienie niepodległej Białorusi, Piasecki zaciągnął się do nich. Wkrótce jednak zostały one rozbite i przeszedł do polskiej Dywizji Litewsko-Białoruskiej, która w tym czasie zajęła Mińsk i podążała z ofensywą na wschód. Uczestniczył w obronie Warszawy podczas wojny 1920 roku. Od 7 kwietnia 1920 do 10 stycznia 1921, jako Białorusin był uczniem 29. klasy „Zjednoczona polsko-białoruska” Szkoły Podchorążych Piechoty^[2]. 12 maja 1921 został zdemobilizowany^[3].

Po odejściu z armii Sergiusz Piasecki był człowiekiem bez żadnych perspektyw. Nie miał żadnego wykształcenia, a majątek ojca pozostał za granicą. Tułał się po Wileńszczyźnie, imając się najróżniejszych zajęć, by wymienić tylko szulerkę, fałszowanie czeków czy uczestnictwo w produkcji pornografii. Ten okres życia opisuje w powieści Żywot człowieka rozbrojonego.

Praca dla wywiadu

W sierpniu 1922 został agentem Oddziału II Sztabu Generalnego^[3]. Dobra znajomość realiów ziem wschodnich II Rzeczypospolitej, a także języków rosyjskiego i białoruskiego wraz z lokalnymi dialektami uczyniły z niego świetnego wywiadowcę. W pracy po obu stronach granicy przydawała mu się też szaleńcza odwaga i spryt nabyty wśród mińskich złodziei. Za granicą obsługiwał wiele placówek wywiadowczych, powierzano mu przekazywanie pieniędzy na działalność agentów na Wschodzie.

Jednak sam wywiad płacił mało i Piasecki zajął się przemytem przynoszącym dużo większe dochody. Bywało, że w ciągu miesiąca granicę przekraczał 30 razy (oczywiście nielegalnie). Sam podawał, że tylko w ciągu lata 1925 roku przeszedł ponad 8 tysięcy kilometrów. Za ucieczkę z pułapki zastawionej przez OGPU i uratowanie kolegi awansował do stopnia podporucznika.

Utrzymywał kontakty z radzieckimi oficerami i, aby ich pozyskać, często używał kokainy. Zarabiał też na przemycie narkotyków. Wpadł w narkomanię i został zwolniony z wywiadu. Przyczyniły się do tego również konflikty z przełożonymi i awanturnicze wyczyny nielicujące z oficerskim stopniem.

Ponownie stał się człowiekiem bez zajęcia. Próbował – bez powodzenia – wstąpić do Legii Cudzoziemskiej.

Napady i więzienie

Będąc pod wpływem narkotyków, napadł pod Grodnem z rewolwerem na dwóch żydowskich kupców. Później wraz ze wspólnikiem napadł na pasażerów kolejki wąskotorowej. Policja, na podstawie donosu kochanki wspólnika, aresztowała ich w Wilnie, a sąd skazał (w 1926 r.) na karę śmierci (na Wileńszczyźnie sądziły wówczas sądy doraźne; stąd wymiar kary). Awanturników uratowała wywiadowcza przeszłość Piaseckiego – prezydent zamienił wyrok na 15 lat więzienia.

Początkowo karę odbywał w Lidzie, później trafił do najsroższego więzienia II Rzeczypospolitej – na Świętym Krzyżu. Był niepokornym więźniem i często zamykano go w izolatce; ogółem spędził w niej 2 lata. Zapadł na gruźlicę.

Działalność literacka

W więzieniu czytał Biblię i tygodnik „Wiadomości Literackie”. Dopiero wtedy nauczył się literackiego języka polskiego.

Przełomem w jego życiu był moment, kiedy zauważył ogłoszenie o konkursie literackim, co spowodowało, że zaczął spisywać swoje dotychczasowe przygody na pograniczu. Pisał w niewielkim brulionie, który zapełniał wielokrotnie z braku miejsca pisząc poziomo i następnie pionowo. Pierwsze dwie książki, dotyczące wywiadu, zatrzymała cenzura więzienna. Dopiero trzecia – Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy – mogła wydostać się ze Świętego Krzyża. Zdobyła ona olbrzymią popularność i została przetłumaczona na wiele języków obcych. O uwolnienie Piaseckiego zaczął zabiegać cały panteon polskich pisarzy z Melchiorem Wańkowiczem na czele. W 1937 prezydent Ignacy Mościcki ułaskawił pisarza, w lipcu 1937 minister sprawiedliwości wydał prokuratorowi sądu apelacyjnego w Wilnie polecenie warunkowego zwolnienia S. Piaseckiego (wówczas do końca kary pozostawały mu jeszcze 4 lata)^[4], który więzienie opuścił 2 sierpnia tegoż roku.

Po leczeniu w Zakopanem przeniósł się do majątku Rohotna pod Nowogródkiem. W trakcie pobytu w górach przyjaźnił się ze śmietanką życia towarzyskiego kraju. Jego przyjacielem był m.in. Stanisław Ignacy Witkiewicz, który kilka razy go portretował.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej do Piaseckiego z prośbą o współpracę zgłosił się wileński oddział Związku Walki Zbrojnej. Zaproponowano mu dowodzenie oddziałem specjalnym do wykonywania wyroków śmierci wydanych przez podziemny sąd. Zgodził się na współpracę, jednak odmówił wygłoszenia przysięgi, tłumacząc się swoim indywidualizmem. Innym powodem odmowy był względnie ugodowy stosunek do Sowietów, prezentowany przez rząd londyński i Komendę Główną AK.

Mimo to Piasecki był cennym nabytkiem dla Armii Krajowej. Wiele jego akcji było niezwykle brawurowych. Najsłynniejszą jego akcją było przeprowadzone osobiście 13 czerwca 1943 włamanie do ochranianego przez Gestapo urzędu. Udało mu się wynieść dokumenty obciążające Zygmunta Andruszkiewicza, wileńskiego działacza Armii Krajowej, którego Niemcy schwytali kilka dni wcześniej. Wśród wykradzionych papierów znajdowało się też archiwum dokumentujące zbrodnię katyńską, sporządzone przez Józefa Mackiewicza oraz przekazany Andruszkiewiczowi, własnoręcznie podpisany przez Mackiewicza protest przeciwko posądzeniu o kolaborację z Gońcem Codziennym, co uchroniło go przed aresztowaniem ze strony Gestapo^[5]. Za wyczyn ten Piaseckiego uhonorowano Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Piasecki zorganizował wykonanie wyroku na Czesławie Ancerewiczu, redaktorze gadzinowego „Gońca Codziennego” (razem z Ancerewiczem na karę śmierci został skazany Józef Mackiewicz, także redaktor „Gońca”). Ancerewicz został zastrzelony 16 marca 1943 przez Sergiusza Kościałkowskiego ps. „Fakir”.

Później jeszcze raz uratował życie Józefowi Mackiewiczowi, odmawiając wykonania na nim wyroku śmierci. Po wojnie wyrok ten został uchylony, gdyż okazało się, że wydany został bezpodstawnie.

W 1942 ożenił się z Jadwigą Waszkiewicz, przechodząc wcześniej na katolicyzm; 17 czerwca 1944 urodził im się syn Władysław.

Tablica pamiątkowa Sergiusza Piaseckiego na ścianie kościoła w Lachowiczach

Powojenna emigracja

Po zajęciu przez bolszewików Kresów Wschodnich Piasecki przez rok przebywał w Polsce, ukrywając się przed Urzędem Bezpieczeństwa, który szukał go po liście, w którym bardzo krytycznie opisał sytuację, w jakiej znalazła się Polska po 1945.

W 1946 wraz ze złożoną z polskich żołnierzy w ubraniach cywilnych^[b] obsadą konwoju UNRRA wyjechał przez Cieszyn do Włoch, gdzie utrzymywał się z prac fizycznych. Próbował też z mizernym skutkiem uzyskać tantiemy z wydanych za granicą swoich książek. Znowu pomógł mu Melchior Wańkowicz, który poprosił gen. Władysława Andersa, by przyjęto Piaseckiego do II Korpusu, dzięki czemu wraz z wojskiem dostał się do Anglii.

Na emigracji dużo pisał, m.in. odtworzył swoje więzienne książki zatrzymane przez cenzurę. Zajmował się też publicystyką polityczną. Był bezkompromisowym wrogiem ustroju komunistycznego i jego współpracowników. Dał temu wyraz, m.in. krytycznie oceniając Czesława Miłosza w pamflecie Były poputczik Miłosz^[6]. Tekst ten rozpętał burzę na łamach paryskiej Kultury. Niejednokrotnie surowo oceniał łagodną wobec ZSRR politykę państw Zachodu.

W Wielkiej Brytanii żył w niezwykle skromnych warunkach. Zmarł na raka w 1964. Został pochowany na cmentarzu w Hastings. Na nagrobku z białego marmuru umieszczono wizerunek konstelacji Wielkiej Niedźwiedzicy.

Grób Sergiusza Piaseckiego na cmentarzu w Hastings

Na kanwie powieści Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy powstał w 1971 film w reżyserii Valentino Orsiniego, a w 1983 – serial w reżyserii A.G. Majano.

W Polsce w 1985 reżyser Włodzimierz Olszewski nakręcił film Przemytnicy. Zapiski oficera Armii Czerwonej w adaptacji Ryszarda Krzyszychy w 1992 były wystawiane w teatrze w Częstochowie, a w reżyserii Krzysztofa Wojciechowskiego stały się spektaklem Teatru Telewizji. Na podstawie Żywota człowieka rozbrojonego Krzysztof Gruber wyreżyserował w 1993 trzyodcinkowy serial telewizyjny.

Wszystkie jego utwory objęte były w PRL od 1951 zapisem cenzury i podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek^[7].

Twórczość literacka Sergiusza Piaseckiego

• Piąty etap – autobiograficzna powieść o pracy agenta wywiadu na radzieckim pograniczu (napisana w więzieniu w kwietniu 1934, pierwodruk w 1938 Towarzystwo Wydawnicze „Rój”)
• Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy – opis życia przemytników na pograniczu polsko-radzieckim (napisana w więzieniu w 1935 roku, pierwodruk w 1937 Towarzystwo Wydawnicze „Rój”)
• Ruda Ewa – nowela (napisana w więzieniu w 1936)
• Drogą pod ściankę (także jako Drogą pod mur) – autobiografia z lat dzieciństwa i młodości (napisana w więzieniu w maju 1937)
• Bogom nocy równi – kontynuacja Piątego etapu (1938, Towarzystwo Wydawnicze „Rój”). S. Piasecki, Bogom nocy równi, Gdańsk 1989, Towarzystwo Wydawnicze „Graf”
• Sto pytań pod adresem „obecnej” Warszawy – memoriał polityczny (pierwotnie był to list do tygodnika „Odrodzenie”, napisany 27.04.1946, nieopublikowany w kraju; wydanie jako broszura: Rzym, 1947)
• Trylogia złodziejska, o środowisku przestępczym Mińska Litewskiego w latach 1918–1919 (Rzym, Instytut Literacki 1946-1947):
  • Jabłuszko 1946
  • Spojrzę ja w okno... 1947
  • Nikt nie da nam zbawienia...1947
• 7 pigułek Lucyfera – groteska o pierwszych latach Rzeczypospolitej po II wojnie światowej (Londyn, 1948)
• Strzęp legendy – nowela o losach okupacyjnych (Londyn, 1949)
• Zapiski oficera Armii Czerwonej – o okupacji Wilna i Lidy, oglądanej oczami sowieckiego wojskowego, satyra na radziecką propagandę, armię i państwo (Londyn, Gryf Publications LTD 1957)
• Żywot człowieka rozbrojonego – losy zdemobilizowanego weterana wojny 1920 roku (Londyn, B. Świderski 1962; pierwsza wersja utworu powstała w więzieniu w 1935 r.)
• Adam i Ewa – trudna miłość dwojga bohaterów wkomponowana w wojenną zawieruchę na Wileńszczyźnie w 1939 roku (pierwodruk jako prasowa powieść w odcinkach, 1963)
• Wieża Babel – lata okupacji i walki podziemnej na Wileńszczyźnie (oba tomy Londyn, Polska Fundacja Kulturalna 1964)
  • Człowiek przemieniony w wilka – działalność na Kresach w latach 1939–1942
  • Dla honoru Organizacji – działalność w Armii Krajowej w latach 1942–1943
  • na krótko przed śmiercią Piasecki rozpoczął prace nad trzecim tomem Wieży Babel, który miał zamknąć lata 1943–1945

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Wacław Lenkiewicz, Andrzej Sujkowski, Hugo Zieliński: Księga Pamiątkowa 1830 – 29 XI 1930. Szkice z dziejów piechoty polskiej. Ostrów-Komorowo: Szkoła Podchorążych Piechoty, 1930.
• red.: Sergiusz Piasecki (1901–1964). W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXV. Polska Akademia Nauk, 1980.Sprawdź autora rozdziału:1.