Sergo Ordżonikidze

Sergo Ordżonikidze
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

12 października?/ 24 października 1886
Ghoresza, gubernia kutaiska, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

18 lutego 1937
Moskwa, ZSRR

Komisarz ludowy przemysłu ciężkiego ZSRR
Okres

od 5 stycznia 1932
do 18 lutego 1937

Przynależność polityczna

Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)

Poprzednik

powstanie stanowiska

Następca

Walerij Mieżłauk

I sekretarz KC KP Zakaukaskiej FSRR
Okres

od luty 1922
do wrzesień 1926

Przynależność polityczna

Komunistyczna Partia Zakaukaskiej FSRR

Poprzednik

Anastas Mikojan

Następca

Michaił Czudow

Sergo Ordżonikidze; właśc. Grigorij Konstantinowicz Ordżonikidze; gruz. გრიგოლ (სერგო) ორჯონიკიძე – Grigol (Sergo) Ordżonikidze; ros. Григорий Константинович Орджоникидзе (ur. 12 października?/ 24 października 1886 we wsi Ghoresza w guberni kutaiskiej, zm. 18 lutego 1937 w Moskwie) – sowiecki działacz partyjny i państwowy, 1912–1917 członek Komitetu Centralnego SDPRR(b), 1921–1927 członek Komitetu Centralnego RKP(b) i WKP(b), 1927–1930 przewodniczący Centralnej Komisji Kontroli WKP(b), 1930–1937 członek KC i członek Biura Politycznego KC WKP(b), komisarz ludowy przemysłu ciężkiego ZSRR.

Życiorys

Urodzony w rodzinie szlacheckiej; uczył się w szkole felczerów w Tyflisie. W 1903 wstąpił do SDPRR; uczestnik rewolucji 1905 roku. Aresztowany (w związku z podejrzeniem o szmugiel broni), po zwolnieniu wyjechał do Niemiec. Po powrocie w 1907 osiedlił się w Baku, gdzie był współpracownikiem Stalina.

W 1918 r. uczestniczył w tworzeniu Dońskiej Republiki Radzieckiej, a następnie, jako członek jej nadzwyczajnego sztabu obrony, w nieudanej próbie jej obronienia przed marszem wojsk niemieckich na wschód[1][2]. Następnie od sierpnia 1918 r. działał na terytorium Tereckiej Republiki Radzieckiej, tworząc zbrojne oddziały czerwonych z miejscowych Inguszy i Czeczenów dla stłumienia powstania Kozaków tereckich i obrony przed Armią Ochotniczą Denikina. Z jego udziałem wdrażano politykę nacjonalizacji ziemi należącej do Kozaków, wysiedlania ich i przekazywania gruntów ludom górskim[3]. W styczniu 1919 r. Ordżonikidze wszedł do komitetu koordynującego obronę republiki przed Denikinem, jednak obrona ta już w następnym miesiącu zakończyła się niepowodzeniem[4].

Działalność na Zakaukaziu

Anastas Mikojan, Józef Stalin i Sergo Ordżonikidze w Tbilisi, 1925 rok

W 1920 stanął na czele sekcji zakaukaskiej Biura Kaukaskiego (Kawbiura) Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) i w tym charakterze kierował ruchem bolszewickim w Demokratycznej Republice Gruzji[5]. Odegrał znaczącą rolę w podboju Zakaukazia przez Rosję Radziecką. W kwietniu 1920 brał udział w radzieckim podboju Azerbejdżanu, a po militarnym opanowaniu Baku wprowadził zmasowane represje przeciwko przywódcom obalonej Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu. Następnie brał udział w podboju Armenii i pierwszej próbie aneksji Gruzji w maju 1920[6]. Na polecenie Lenina została ona jednak przerwana z powodu klęsk bolszewików w wojnie z Polską[5]. Wspólnie z Siergiejem Kirowem, przedstawicielem Rosji Radzieckiej w Gruzji i z poparciem Stalina przekonał Lenina do ostatecznej aneksji Gruzji, przedstawiając 2 stycznia 1921 memoriał w tej sprawie. Ordżonikidze twierdził, że funkcjonowanie demokratycznego państwa gruzińskiego szkodzi interesom bolszewickim na Kaukazie, negatywnie oddziałując na radziecką Armenię i umacniając znaczenie Turcji. Zgodę Lenina na podjęcie inwazji na Gruzję uzyskał 14 lutego 1921[7]. 25 lutego tego samego roku to on poinformował Lenina o zajęciu Tbilisi i proklamowaniu Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej[8]. Następnie wszedł do komunistycznego rządu gruzińskiego[9]. Nieoficjalnie kierował tworzeniem gruzińskich jednostek Armii Czerwonej[10]. W latach 1922–1926 był pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Zakaukaskiej FSRR[11].

Wbrew zaleceniom Lenina, który doceniał poparcie, jakim cieszył się obalony rząd Demokratycznej Republiki Gruzji i zalecał Ordżonikidzemu zawarcie kompromisu z miejscowymi mienszewikami i gruzińską inteligencją[12], Ordżonikidze przeprowadził czystkę w kaukaskich strukturach partyjnych, w czasie której usunął z organizacji 1/5 jej składu, pozostawiając jedynie 20 tys. członków. Usunięci z partii byli zwolennikami zachowania przez Gruzję autonomii w miejsce forsowanego przez Ordżonikidzego scalania całego Zakaukazia w jednej republice. Forsowana przez Ordżonikidzego polityka natychmiastowej unifikacji Kaukazu Południowego doprowadziła go do gwałtownego konfliktu z przywódcami Komunistycznej Partii (bolszewików) Gruzji. Do swojego projektu federacji zakaukaskiej przekonał tylko trzech członków jej Komitetu Centralnego: Iwane Orachelaszwilego, Szalwę Eliawę i Aleksiego Gegeczkoriego. Pozostali w dniu 22 października demonstracyjnie podali się do dymisji. W czasie posiedzenia komitetu z udziałem Ordżonikidzego doszło do awantury, podczas której Ordżonikidze pobił Budu Mdiwaniego. Sprawa ta była wyjaśniana następnie przez partyjną komisję, która uznała jego zachowanie za niewłaściwe (krytykując także poglądy Mdiwaniego); postawę Ordżonikidzego potępili najwyżsi przywódcy bolszewiccy. W ostatnich dniach 1922 Lenin w liście domagał się przykładnego ukarania Ordżonikidzego, skrytykował także Stalina[13]. 6 marca 1923 Lenin w ostatnim napisanym w życiu liście ponownie wyrażał chęć powrotu do sprawy Mdiwaniego, uważając opinię komisji za stronniczą. Dzień później Stalin ostrzegł Ordżonikidzego przed gniewem Lenina i zasugerował mu wypracowanie kompromisu z gruzińskimi bolszewikami. Tak też się stało – 14 marca miejscowi działacze zgodzili się na utworzenie republiki zakaukaskiej w zamian za gwarancje wyeliminowania tendencji rusyfikacyjnych w strukturach partii, szacunek dla tradycji gruzińskich, państwową ochronę gruzińskiej kultury i oświaty[14].

Brał udział w krwawym stłumieniu gruzińskiego powstania sierpniowego w 1924[15].

Protektor Ławrientija Berii, umożliwił mu wejście do Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików) Gruzji[16]. Z czasem Ordżonikidze stracił zaufanie do Berii, który w tym czasie zyskał już jednak zaufanie Stalina[17].

Od 1930 członek Biura Politycznego; komisarz (minister) przemysłu ciężkiego od 1932.

Sprzeciw wobec kampanii terroru i śmierć

U progu wielkiej czystki zmarł nagle 18 lutego 1937, wkrótce po zakończeniu drugiego procesu moskiewskiego, na którym sądzono m.in. jego pierwszego zastępcę i prawą rękę w komisariacie przemysłu ciężkiego Jurija Piatakowa (Ordżonikidze miał otrzymać uprzednio od Stalina gwarancje ocalenia życia Piatakowa[18]), a tuż przed wyznaczonym na 23 lutego plenum Komitetu Centralnego, które miało zadecydować o losach Nikołaja Bucharina i Aleksieja Rykowa i o zakresie czystki. Ordżonikidze był przeciwny eskalacji terroru i otwarcie sprzeciwiał się w tej sprawie Stalinowi[19], z którym był w bliskich osobistych relacjach (jako jeden z nielicznych zwracał się do Stalina po imieniu czy starym pseudonimem partyjnym Koba). Według oficjalnej wersji przyczyną śmierci był atak serca. Chruszczow na XX Zjeździe KPZR (1956) w tajnym referacie ujawnił, iż Ordżonikidze został zmuszony do samobójstwa. Istnieje również wersja, że został skrytobójczo zamordowany przez NKWD (we własnej sypialni)[20][21][22].

Upamiętnienie

Na jego cześć m.in. zmieniono nazwę miasta Władykaukaz, a także nadano nazwę miastu obecnie znanemu jako Pokrow.

Przypisy

  1. ↑ P. Kenez, Red Attack, White Resistance: Civil War in South Russia 1918, New Academia Publishing, Washington DC, ISBN 09744493457, s. 119, 127.
  2. ↑ O. Kuzina, Славный сын революции.
  3. ↑ P. Kenez, Red Advance, White Defeat. Civil War in South Russia 1919-1920, New Academia Publishing, Washington DC 2004, ISBN 0-9744934-5-7, s. 125–126.
  4. ↑ Терская советская республика, www.hrono.ru [dostęp 2018-07-18].
  5. ↑ a b W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 103–105. ISBN 978-83-7436-219-1.
  6. ↑ Pipes R.: Rosja bolszewików. Warszawa: Magnum, 2005, s. 170–172. ISBN 83-89656-15-9.
  7. ↑ Pipes R.: Rosja bolszewików. Warszawa: Magnum, 2005, s. 174. ISBN 83-89656-15-9.
  8. ↑ W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 113. ISBN 978-83-7436-219-1.
  9. ↑ Furier A.: Droga Gruzji do niepodległości. Poznań: 2000, s. 107. ISBN 83-85376-10-0.
  10. ↑ W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 119. ISBN 978-83-7436-219-1.
  11. ↑ W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 176. ISBN 978-83-7436-219-1.
  12. ↑ Pipes R.: Rosja bolszewików. Warszawa: Magnum, 2005, s. 175. ISBN 83-89656-15-9.
  13. ↑ W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 131. ISBN 978-83-7436-219-1.
  14. ↑ W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 131–132. ISBN 978-83-7436-219-1.
  15. ↑ W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 145. ISBN 978-83-7436-219-1.
  16. ↑ W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 170. ISBN 978-83-7436-219-1.
  17. ↑ W. Materski: Gruzja. Warszawa: Trio, 2010, s. 172. ISBN 978-83-7436-219-1.
  18. ↑ Tym razem Stalin stanął wobec groźby twardego sprzeciwu ze strony towarzysza, z którym sprawa była niełatwa – Sergo Ordżonikidzego. Sergo został bowiem oszukany. Biorąc bezpośredni udział w rokowaniach przed procesem Piatakowa, dostał od Stalina zapewnienie, że Piatakow nie zostanie rozstrzelany. (…) Po aresztowaniu Piatakowa Stalin przyrzekł Ordżonikidzemu: „Piatakow nie zostanie stracony”. Po procesie Jeżow oświadczył mu: „Piatakow żyje”. Ordżonikidze zażądał widzenia z nim, co mu obiecano. Jeżow powiedział mu potem, że Piatakow jest w stanie szoku z powodu „sztuczki Norwegów”. Ordżonikidzego nie dało się jednak zbywać w ten sposób zbyt długo. Dostrzegł w tym wszystkim złowrogi precedens. Stało się jasne, że Ordżonikidze będzie odtąd walczył z czystką wszystkimi możliwymi środkami. Por. R. Conquest, Wielki Terror, Warszawa 1997, ISBN 83-902063-9-0, s. 190.
  19. ↑ Istnieje relacja o jego reakcji na wiadomość o aresztowaniu szefa jednego z podległych mu trustów. Zadzwonił do Jeżowa, nazwał go „parszywym wazeliniarzem” i pilnie zażądał dokumentów sprawy. Następnie zatelefonował bezpośrednią linią do Stalina. Trząsł się ze zdenerwowania, oczy nabiegły mu krwią. Wrzeszczał: „Koba, dlaczego pozwalasz NKWD aresztować moich ludzi bez informowania mnie?” Po jakiejś odpowiedzi Stalina, przerwał mu: „Żądam, aby ta samowola się skończyła! Jestem wciąż członkiem Politbiura! Urządzę piekło, Koba, choćby była to ostatnia rzecz, jaką zrobię przed śmiercią!. Por. R. Conquest, Wielki Terror, Warszawa 1997, ISBN 83-902063-9-0, s. 190.
  20. ↑ Edward Radziński, Stalin, 1996.
  21. ↑ Okoliczności śmierci Ordżonikidzego, komunikat oficjalny, inne wersje, losy rodziny opisuje R. Conquest, Wielki Terror, Warszawa 1997, ISBN 83-902063-9-0, s. 191–195.
  22. ↑ Bliski przyjaciel wdowy po Ordżonikidze twierdzi, że była ona zdania, iż jej mąż nie zginął z własnej ręki, i że w godzinie jego śmierci widziała jakichś ludzi uciekających z ich domu przez trawnik. Funkcjonariusz partii kaukaskiej, który był w owym czasie w Moskwie utrzymuje, że Stalin posłał do Ordżonikidzego kilku tajniaków, którzy postawili go przed wyborem: aresztowanie lub samobójstwo i wręczyli mu rewolwer. Relacja ta zgadza się z faktem, że przeciw Ordżonikidzemu zgromadzono już pokaźne dossier. Nie daje to oczywiście żadnej pewności, że fatalny strzał padł z ręki samego Ordżonikidzego. W istocie wydaje się, że zmuszanie go do zastrzelenia się nie było konieczne, skoro enkawudziści mogli to zrobić znacznie łatwiej. Według opublikowanej niedawno relacji, strażnik, który pierwszy pojawił się w mieszkaniu Ordżonikidzego po jego śmierci, stwierdził, że na rewolwerze zabitego nie ma śladów, by z niego ostatnio strzelano i zameldował o tym (i wkrótce został rozstrzelany). Udział w całej historii Poskriobyszewa wydaje się w tej sytuacji prawdopodobny. Por R. Conquest, Wielki Terror, Warszawa 1997, ISBN 83-902063-9-0, s. 194.

Bibliografia, literatura, linki

Media użyte na tej stronie