Set (bóg)

Ten artykuł należy dopracować: od 2021-01 → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny, od 2021-01 → usunąć pustosłowie, od 2021-01 → poprawić błędy językowe lub stylistyczne (pomoc: powszechne błędy językowe), od 2021-01 → dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Set

Bóg burz, pustyń, Górnego Egiptu, ciemności i chaosu
Występowanie	Mitologia egipska
Atrybuty	Antylopa z głową szakala
Teren kultu	Starożytny Egipt
Odpowiednik	Tyfon (grecki)
Rodzina
Ojciec	Geb
Matka	Nut
Żona	Neftyda
Rodzeństwo	Izyda, Neftyda, Ozyrys

Set, Seth, Sutech, Setech (staroegipskie Stẖ, Stš, Swty^[1], stgr. Σήθ Seth, hebr. ‏ שת‎ Szet) – w mitologii egipskiej pan burz, pustyń, Górnego Egiptu, ciemności oraz chaosu, bóstwo o charakterze demonicznym. Jeden z głównych bogów w religii egipskiej, czczony już w czasach przed I dynastią, prawdopodobnie jako bóg wojny^[2]. Syn bogini Nut oraz boga Geba (lub Re), brat Ozyrysa, Izydy i Neftydy. Poślubił Neftydę. Według niektórych źródeł ojciec Anubisa. Przeciwnik Horusa, zabójca Ozyrysa^[3]. Przedstawiany jako człowiek z głową zwierzęcia łączącą cechy szakala, antylopy oryks oraz okapi. Wyróżniał się spośród bóstw białą skórą i rudymi włosami. Miał zamieszkiwać jałowe obszary pustyń Egiptu^[4].

Początkowo czczony jako bóg Górnego Egiptu przez Hyksosów. W okresie dynastycznym stał się znany w całym Egipcie. Podczas panowania XXII dynastii utożsamiany był z wężem Apophisem, wcieleniem zła. W czasach XIX i XX dynastii (ok.1320–1085 p.n.e.) w Tanis czczony jako opiekun królestwa. W okresie Nowego Państwa jego kult był zwalczany.

Pochodzenie imienia

Pierwotne brzmienie imienia Seta jest rekonstruowane jako *Sū́tVẖ/Sū́tVẖ lub *Sūtaḫ, jednak w okresie Nowego Państwa uległo skróceniu tracąc końcowe ẖ. W I wieku p.n.e. przybrało formę Sḗt, która zachowała się w języku greckim (Σήθ) i koptyjskim Sēt. Dokładne znaczenie imienia Set nie jest znane. Zwykle jest tłumaczone jako „filar stabilności” (co wiąże się z podtrzymywaniem instytucji monarchii) lub „(Ten który) wstrząsa (pustynią)”.

Zwierzę Seta

Zwierzę Seta (Tyfona) według przedstawienia z grobowca w Beni Hassan (okres Średniego Państwa)

Set był przedstawiany pod postacią nieustalonego przez współczesną naukę gatunku zwierzęcia, nazywanego umownie „zwierzęciem Seta” albo „stworem Tyfona”^[5], lub antropomorficznie, jako człowiek z głową zwierzęcia.

Zwierzę Seta jest podobne do psa lub szakala o wygiętym pysku, kanciastych uszach i sterczącym ogonie, na końcu rozwidlonym lub strzałowatym. W jego sylwetce doszukiwano się cech charta, osła, pustynnych antylop, leśnego okapi, mrównika, a nawet ryjoskoczka. Stwór był uważany za zwierzę pustynne. Dla koczowniczych łowców z Górnego Egiptu stanowiło ucieleśnienie mocy Seta (kolebką jego kultu jest XI nom), natomiast dla rolniczej ludności Delty było symbolem zła^[6].

Najstarsze przedstawienia zwierzęcia Seta pochodzą z okresu predynastycznego. Niektóre wyobrażenia graficzne kultury Nagada I i Nagada II odnoszą się również do przedstawień tego stworzenia. Podobne cechy mają także zwierzęta ukazane na głowicy tzw. Maczugi Skorpiona z kultury Nagada III^[7]. Zdaniem niektórych badaczy sokół Horusa i zwierzę Seta widoczne na sztandarach otaczających głowicę maczugi stanowiły dwa starodawne emblematy plemienne^[8]. Kształt głowy zwierzęcia Seta miało także zakończenie berła uas, symbolizującego siłę, władzę, szczęście i zdrowie^[9].

Na płytach grobowych z czasów I dynastii zwierzę Seta bardziej przypomina osła (dość długie nogi, szerokie, długie uszy, krótki sterczący ogon). Przekształcenie w stworzenie bajeczne nastąpiło prawdopodobnie w epoce Starego Państwa^[10].

Związki i potomstwo

W niektórych przekazach Anubisa przedstawiano jako syna Seta^[2]. Wynika to z tradycji, że Neftyda, żona Seta, nie mogąc począć z nim syna (Set był bowiem niepłodny) upodobniła się do Izydy i została zapłodniona przez Ozyrysa. Owocem poczęcia był właśnie Anubis.

W mitologii Set posiadał jednak wiele żon, w tym obce boginie, oraz liczne potomstwo. Jego główne żony to Neftyda (Debet He), Neit (z którą miał mieć syna Sobka), Amtcheret (ich synem miał być Upuaut, choć według innych tradycji był synem Anubisa lub Ozyrysa), Tawaret, Hetepsabet (opisywana jako żona lub córka Seta), dwie boginie kananejskie Anat i Asztarte. Obie obce boginie patronowały miłości i wojnie, dziedzinom, w których Set słynął.

Konflikt z Horusem

Mityczny konflikt pomiędzy Setem a Horusem, Ozyrysem i Izydą pojawia się w wielu egipskich źródłach. Najważniejsze z nich to Teksty Piramid, Teksty Sarkofagów, Stela Szabaki, inskrypcje na murze świątyni Horusa w Edfu oraz papirus Chester Beaty 1 (legenda o zawodach Horusa i Seta). Z autorów klasycznych najobszerniejszy opis tej walki pozostawił Plutarch w swoim traktacie „De Iside et Osiride”.

Mity najczęściej przedstawiają Ozyrysa jako dobrego władcę i założyciela cywilizacji, szczęśliwego małżonka Izydy. Jego młodszy brat Set knuje podstęp, zabija i ćwiartuje Ozyrysa. Izyda zbiera porozrzucane kawałki ciała męża, Tot lub Anubis namaszcza je i tworzy archetypiczną mumię. Izyda ożywia małżonka, który odtąd króluje w królestwie zmarłych. Horus jest synem Ozyrysa, poczętym przez Izydę, z ciałem Ozyrysa, lub według niektórych wersji, tylko z kawałkami jego ciała. Horus jako potencjalny konkurent do tronu Egiptu staje się wrogiem Seta. Zaczyna się walka między dwoma bogami.

Istnieje przypuszczenie, że mit jest odzwierciedleniem realnych wydarzeń. Według Steli Szabaki, Geb, by skończyć spór między Horusem a Setem, podzielił Egipt na dwie połowy: Górny (pustynne południe), który otrzymał Set, i Dolny (północny rejon delty Nilu) podarowany Horusowi. Jednak później Geb miał zadecydować, by oddać cały Egipt Horusowi. Zwolennicy historycznej interpretacji tego mitu widzą tu wspomnienie możliwego podboju Górnego Egiptu (kraina Seta) przez Dolny (kraj Horusa). Hipoteza ta styka się jednak z pewnym problemem: w rzeczywistości to Górny Egipt objął dominację nad Dolnym. Prosta interpretacja historyczna jest więc wykluczona. Istnieją próby wytłumaczenia tej sprzeczności. Według jednej z nich, zarówno Horus, jak i Set byliby czczeni w Górnym Egipcie przed zjednoczeniem. Mit miałby odzwierciedlać konflikt pomiędzy czcicielami obydwu bóstw.

Wiadomo, że w okresie I dynastii serechy królewskie otoczone były przez symbol Horusa. W okresie II dynastii, za panowania Peribsena, wizerunek Seta na serechu wyparł na pewien czas Horusa. Tak było aż do czasów panowania Chasechemui, który połączył w swoim serechu Horusa i Seta. Według niektórych sugeruje to istnienie jakiejś formy konfliktu ideologicznego. Z drugiej strony, taka zmiana może być wyjaśniona po prostu przez politykę unifikacyjną prowadzoną przez faraonów. Po zjednoczeniu Egiptu zaczęto przedstawiać Seta jako koronującego faraonów wraz z Horusem. Takie przedstawienie symbolizowało władzę faraona zarówno nad Górnym, jak i Dolnym Egiptem. Królowe z czasów I dynastii nosiły tytuł „Nad którą czuwa Horus i Set”. Faraon czasem był postrzegany jako łączący cechy boskie obu postaci. Dzięki temu, jak wierzono, podtrzymywał porządek świata. Pojawiło się nawet dualne bóstwo Horus-Set. Sami Egipcjanie interpretowali mit o walce między Horusem i Setem jako analogię do toczącej się w naturze „walki” między pustynią (reprezentowaną przez Seta) i terenami żyznymi (reprezentowanymi przez Ozyrysa i Horusa).

Protektor i wybawca Ra

Set (po lewej) i Horus (po prawej) adorują Ramzesa II, Abu Simbel

Jednym z rezultatów zmian religijnych, które zaszły po zjednoczeniu kraju, takich jak asymilacja wielkiej Ogdoady i wielkiej Enneady i utożsamienie Atuma z Ra, była zmiana pozycji Seta w panteonie. Stał się on następcą Ra na ziemi, postacią chroniącą bóstwo solarne. Przedstawiany był jako stojący na dziobie barki słonecznej podczas nocnej podróży Ra po świecie podziemnym i przebijający włócznią głównego nieprzyjaciela Ra, ucieleśnienie chaosu – węża Apopa. Na niektórych przedstawieniach z Okresu Późnego, takich jak scena okresu perskiego ze świątyni w Hibis w oazie Charga, Set przedstawiany był w tej roli z głową sokoła w stroju Horusa.

II okres przejściowy i ramessydzki

Podczas Drugiego Okresu Przejściowego dużą częścią Egiptu rządziła grupa azjatyckich Hyksosów ze swojej stolicy w Delcie – Awaris. Wybrali oni Seta (władcę Delty i opiekuna cudzoziemców) na główne bóstwo i swojego patrona. Set po raz kolejny stał się naczelnym bogiem. Kult Seta w wykonaniu jednego z hyksoskich władców, Apofisa miał przybrać formę monolatrii (nie czcił on żadnego boga poza Setem, którego wybrał na swojego Pana).

Gdy Ahmose I pokonał Hyksosów i wypędził ich z Egiptu, stosunek Egipcjan do Azjatów stał się wrogi, co znajdowało wyraz w oficjalnej propagandzie dyskredytującej okres panowania Hyksosów. Mimo to kult Seta nadal kwitnął w Awaris. Członkowie egipskiego garnizonu stacjonującego w Awaris weszli nawet częściowo w skład kolegium kapłańskiego Seta.

Założyciel XIX dynastii, Ramzes I pochodził z rodziny wojskowej z Awaris silnie powiązanej z kultem Seta. Część władców z tej dynastii nosiła imię teoforyczne odnoszące się do Seta jak: Seti I („Człowiek Seta”), Setnacht („Set jest potężny”). Jeden z garnizonów wojskowych Ramzesa II miał Seta za patrona. Sam Ramzes II wzniósł w Pi-Ramzes tzw. Stelę Czterechsetlecia, upamiętniającą 400 rocznicę kultu Seta w Delcie. W okresie Nowego Państwa Set był także wiązany z obcymi bóstwami. Szczególnie w Delcie identyfikowany był z Teszubem, hetyckim bogiem burzy.

Demonizacja

Od XXII dynastii następowała stopniowa demonizacja Seta. Został zrównany ze swoim starym wrogiem, Apophisem, a jego przedstawienia w świątyniach zostały zastąpione przez Sobka lub Tota. Większość współczesnych, popularnych koncepcji mówiących o tym, że Set był zawsze bóstwem złym i demonicznym, pochodzi z przekazu Plutarcha. Pisał on długo po tym, jak demonizacja bóstwa się już dokonała. Wydawało się, że wcześniejsza demonizacja Seta nastąpiła po okresie hyksoskim, ale pozycja Seta za XIX dynastii dowodzi, że sprawa była bardziej skomplikowana.

Obecnie często wiąże się datę demonizacji bóstwa z okresem panowania perskiego. Set był tradycyjnie bogiem obcokrajowców, kojarzono go więc z Achemenidami, Ptolemeuszami i Rzymianami. Set przedstawiany był często jako krokodyl lub hipopotam. Były to zwierzęta, których wówczas lękano się i które uważano za niebezpieczne. Grecy połączyli Seta z Tyfonem. Obie postaci symbolizowały siły zła, były władcami burzy, synami Ziemi i atakowały innych bogów. Mimo to, w pewnych rejonach Egiptu Set nadal cieszył się czcią i był postrzegany jako bohater i naczelny bóg.

Miejsca kultu

Set był czczony w świątyniach w Ombos (Nubt) blisko Nagady i w Ombos (Nubt) niedaleko Kom Ombo, w Oksyrhynchos (Górny Egipt), w oazie Fajum.

Znamienne jest to, że w okresie rammesydzkim Set był czczony także w dużych metropoliach jak Sepermeru. Jego kult sprawowany był tam w świątyni zwanej „Domem Seta, Pana Sepermeru”. Jeden z epitetów określających to miasto brzmiał „wrota pustyni”. Wiązało się to zapewne z funkcją Seta jako władcy pogranicza Egiptu. Okręg świątynny Seta w Sepermeru obejmował także mniejszy przybytek zwany „Dom Seta, Potężne Jest Jego Silne Ramię”. Sam Ramzes II zbudował (lub odnowił) kolejny przybytek dla Neftydy, nazwany „Domem Neftydy Ramzes-Meriamon”. Świątynie Seta i Neftydy w Sepermeru nie podlegały pod jedną władzę. Posiadały osobną administrację, kapłanów i proroków.

Inna podobna świątynia Seta znajdowała się nieopodal Pi-Wayna. Kolejny przykład powiązania kultu Seta z kultem Neftydy notujemy w Su u wejścia do oazy Fajum.

Jeden z przykładów związków między świątyniami Seta i Neftydy przedstawia Papirus Boloński. Zawiera on skargę składaną przez Pra’em-haba, proroka „Domu Seta” w niezidentyfikowanej dziś miejscowości Punodżem. Skarży się on na nieprawnie naliczony podatek nałożony na swoją świątynię. Dodaje przy okazji, że jest także odpowiedzialny za „Dom Neftydy”.

Nie znamy żadnej szczególnej teologii, która łączyłaby się z poszczególnymi świątyniami Seta i Neftydy. Jest to o tyle ciekawe, że Neftyda była zwykle czczona z Ozyrysem, jako jego małżonka. Gdy nastąpiła demonizacja Seta i wyparcie jego kultu poza główny nurt, kult Neftydy nadal rozkwitał jako element związany z kultem Ozyrysa. Jeszcze w Okresie Późnym o jej statusie świadczyło posiadanie własnego nomu (Nom VII, „Hwt-Sekhem”/Diospolis Parva).

Kult Seta przetrwał w enklawach do końca istnienia religii egipskiej, na przykład w oazach Charga, Dachla, Deir rl-Hagar, Mut, Kelles itd. Set był tam czczony jako „Pan Oazy”, a Neftyda czczona była wraz z nim jako „Pani Oazy”. Neftyda była wtedy czczona głównie jako „Pani” w panteonie Ozyrysa, w jego świątyniach i przez jego bractwa kapłańskie. Istniał więc pewien paradoks: Set był raz czczony z Neftydą w opozycji do Ozyrysa, Izydy, Neftydy.

Kult Seta utrzymywał też swoją siłę w Awaris przez cały okres ramessydzki. Set był tam czczony jako małżonek fenickiej bogini Anat lub Asztarte. Neftyda stanowiła tam tylko członkinię haremu boga.

Współczesność

Współcześnie czczony w tzw. Świątyni Seta, niewielkiej sekcie, powstałej na skutek rozłamu w Kościele szatana. Obecnie znany także jako bohater kultury popularnej.

Zobacz też

• Set (syn Adama)
• Ozyrys
• Izyda
• Horus
• Neftyda

Przypisy

Bibliografia

• Allen, James P. 2004. „Theology, Theodicy, Philosophy: Egypt.” In Sarah Iles Johnston, ed. Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 0-674-01517-7.
• Bickel, Susanne. 2004. „Myths and Sacred Narratives: Egypt.” In Sarah Iles Johnston, ed. Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 0-674-01517-7.
• Cohn, Norman. 2006. „Kosmos chaos i świat przyszły Starożytne źródła wierzeń apokaliptycznych”. Kraków.
• Ions, Veronica. 1982. „Egyptian Mythology.” New York: Peter Bedrick Books. ISBN 0-87226-249-9.
• Kaper, Olaf Ernst. 1997. Temples and Gods in Roman Dakhlah: Studies in the Indigenous Cults of an Egyptian Oasis. Doctoral dissertation; Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit der Letteren.
• Kaper, Olaf Ernst. 1997. „The Statue of Penbast: On the Cult of Seth in the Dakhlah Oasis”. In Egyptological Memoirs, Essays on ancient Egypt in Honour of Herman Te Velde, edited by Jacobus van Dijk. Egyptological Memoirs 1. Groningen: Styx Publications. 231–241, ISBN 90-5693-014-1.
• Lesko, Leonard H. 1987. „Seth.” In The Encyclopedia of Religion, edited by Mircea Eliade, 2nd edition (2005) edited by Lindsay Jones. Farmington Hills, Michigan: Thomson-Gale. ISBN 0-02-865733-0.
• Niwiński, Andrzej. 2001. „Mity i symbole religijne starożytnego Egiptu”. Warszawa.
• Osing, Jürgen. 1985. „Seth in Dachla und Charga.” Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo 41:229–233.
• Quirke, Stephen G. J. 1992. Ancient Egyptian Religion. New York: Dover Publications, inc., ISBN 0-486-27427-6 (1993 reprint).
• Stoyanov, Yuri. 2000. The Other God: Dualist Religions from Antiquity to the Cathar Heresy. New Haven: Yale University Press. ISBN 0-300-08253-3 (paperback).
• te Velde, Herman. 1977. Seth, God of Confusion: A Study of His Role in Egyptian Mythology and Religion. 2nd ed. Probleme der Ägyptologie 6. Leiden: E. J. Brill, ISBN 90-04-05402-2.

Linki zewnętrzne

• Le temple d’Hibis, oasis de Khargha: Hibis Temple representations of Sutekh as Horus