Seweryn Dziewicki

Seweryn Dziewicki
Seweryn Dziewicki (1812-1862)
Data i miejsce urodzenia	27 marca 1812 Łuków
Data i miejsce śmierci	15 grudnia 1862 Leominster
Przyczyna śmierci	utonięcie
Zawód, zajęcie	żołnierz, działacz emigracyjny, poeta, nauczyciel

Seweryn Rudolf^[1][2] Dziewicki (ur. 27 marca 1812 w Łukowie, zm. 15 grudnia 1862^[3][4] w Leominster) – uczestnik powstania listopadowego, działacz Wielkiej Emigracji, mason, poeta, poliglota, nauczyciel, brat stryjeczny Kacpra Dziewickiego.

Życiorys

Młodość i powstanie listopadowe

W noc listopadową 1830 r. Seweryn Dziewicki brał udział m.in. w zdobyciu warszawskiej zbrojowni.

Seweryn Dziewicki urodził się w Łukowie w dniu 27 marca 1812 roku, z ojca Jana Dziewickiego i Julianny Joanny z Schulców Dziewickiej^[1]. Miał siostrę Elżbietę (niektóre źródła wymieniają także brata Romana)^[5].

Jego kuzynem był zaliwszczyk, Kacper Dziewicki.

Studiował prawo i literaturę na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim (1829-1830). Wybuch powstania listopadowego zmusił Dziewickiego do przerwania studiów. Brał czynny udział w wydarzeniach nocy listopadowej, m.in. w szturmie na Arsenał warszawski^[6]. W grudniu 1830 wstąpił do Gwardii Akademickiej, utworzonej przez prof. Krystyna Lach-Szyrmę^[7], a następnie do gwardii podlaskiej (20 II 1831), 22 Pułku Piechoty i do Legii Litewskiej^[8]. U schyłku powstania (1 VIII 1831) zasilił szeregi 6 Pułku Piechoty. W randze kapitana walczył w woj. sandomierskim w korpusie gen. Samuela Różyckiego – z tym też korpusem wszedł do Wolnego Miasta Krakowa (26 IX 1831)^[7].

W Cesarstwie Austrii i we Francji

Zamek w Avenches, miejsce tymczasowego internowania (począwszy od 18 lutego 1834) Dziewickiego i innych polskich uczestników wyprawy sabaudzkiej.

Pod koniec września 1831 roku, Dziewicki – w towarzystwie kilku powstańców, m.in. Jana Bartkowskiego – wyruszył z Krakowa przez Olkusz, Zator, Andrychów, Beskid Żywiecki, Żylinę, Komarno do Budy i Pesztu na Węgrzech (2 XI 1831)^[9]. Na trasie tej Polacy mogli liczyć na ciepłe przyjęcie i pomoc materialną ze strony miejscowej ludności, gdziekolwiek się pojawili – już wówczas byli bowiem kojarzeni z bohaterami walk o wolność. Jednocześnie byli śledzeni i inwigilowani przez tajnych agentów policji austriackiej^[9]. W stolicy węgierskiej spotkali się m.in. z poetą Mihálym Vörösmartym oraz innymi sprzymierzeńcami polskich aspiracji niepodległościowych.

Na przełomie lat 1831/1832, Seweryn Dziewicki, naciskany przez policję, przeniósł się do Wiednia, a stamtąd do czeskiego Brna. W międzyczasie podejmował – nie bez trudności – próby uzyskania paszportu do Francji. Ostatecznie na ziemi francuskiej stanął w marcu lub w kwietniu 1832 r.

W pierwszej kolejności został skierowany do Zakładu Emigracji Polskiej w Bourges. Tam, znajdując się w skrajnie trudnych warunkach materialnych, Dziewicki złożył podanie o zapomogę socjalną do Komitetu Narodowego Polski. Podanie Dziewickiego zostało rozpatrzone negatywnie, jednak wkrótce Dziewicki ponownie spotkał się z Janem Bartkowskim, który zapomogę otrzymał i podzielił się nią z przyjacielem^[9]. W dniu 1 VI 1832 Seweryn złożył prośbę o pozwolenie na kontynuowanie studiów prawniczych, przerwanych po wybuchu powstania listopadowego. Zamierzał studiować w Strasburgu lub w Montpelier, jednak władze skierowały go do Dijon (jesienią 1832)^[9]. W czasie studiów Dziewicki zetknął się z ideologią saintsimonizmu, której stał się - na jakiś czas - gorliwym wyznawcą^[5].

Również w Dijon został przyjęty do wspólnoty wolnomularskiej – epizod ten został utrwalony później na inskrypcji grobowej Dziewickiego w Leominster. Był członkiem loży Trójcy Niepodzielnej, mającej swą główną siedzibę w Paryżu^[8]. Nie później niż w 1834 roku został członkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (nieformalnie zwanego „pierwszą polską partią polityczną”)^[10].

Wyprawa do Frankfurtu i Sabaudii

Pobyt Dziewickiego we Francji trwał niemal dokładnie jeden rok. W dniu 9 kwietnia 1833 roku wyruszył z Dijon wraz z grupą 40 weteranów powstania listopadowego w kierunku Frankfurtu nad Menem, z zamiarem wsparcia tamtejszej rewolucji (Franfkurter Wachensturm)^[9]. W tym okresie Polacy nie byli jeszcze świadomi, że rewolucja frankfurcka zakończyła się kompletnym fiaskiem jeszcze w dniu wybuchu, tj. 3 kwietnia. Informacja o upadku rebelii w Niemczech zastała ich w górach w okolicach Besançon, w dniu 11 kwietnia (informacji dostarczył przywódca szturmu na Arsenał warszawski w noc listopadową – ppor. Feliks Nowosielski). Zaskoczeni nieoczekiwanym obrotem sprawy polscy rewolucjoniści musieli szybko podjąć jakąś decyzję: wyprawa do Frankfurtu była już mocno spóźniona, a z kolei powrót do Dijon groziłby teraz aresztowaniem. Zdecydowano więc kontynuować marsz na wschód – do Szwajcarii^[9].

(c) Николай Максимович, CC BY 3.0

Porrentruy, gdzie Seweryn Dziewicki spędził wraz z towarzyszami broni swoje pierwsze kilka dni na terenie Szwajcarii (od 16 kwietnia 1833).

W kantonie berneńskim Dziewicki i towarzysze pojawili się w dniu 15 kwietnia 1833 r. Lokalne władze niechętnie odnosiły się do obecności rewolucjonistów na ich terenie, jednak musiały liczyć się z opinią publiczną, która sprzyjała Polakom. W miejscowości Porrentruy powstańcy otrzymali nawet rządowe wsparcie finansowe^[9]. Zawiązano jednocześnie Centralny Komitet, którego zadaniem było udzielanie wszelkiej pomocy Polakom. Także i bogatsi Polacy z Francji wspierali rodaków w Szwajcarii, m.in. ks. A.J. Czartoryski, Klaudyna Potocka, a ponadto członkowie francuskich lóż wolnomularskich, Francuz Lafayette czy brytyjski polityk Dudley C. Stuart.

W przeciwieństwie do mieszczan, szwajcarskie duchowieństwo odnosiło się z dystansem do polskich żołnierzy, zwłaszcza po publikacji encykliki Cum primum (1832), w której papież Grzegorz XVI potępił powstanie listopadowe jako akt nieposłuszeństwa i buntu przeciw „prawowitej” władzy rosyjskiej. Za głosem kleru poszły i masy chłopstwa szwajcarskiego, przyjmującego bezkrytycznie treść antypolskich kazań głoszonych z ambon kościelnych^[9].

W połowie 1833 r. grupy węglarzy włoskich osiadłych w Szwajcarii, na czele z Giuseppem Mazzinim, rozpoczęły przygotowania do wyprawy militarnej do Sabaudii, z zamiarem wywołania rewolucji w państwach włoskich^[9] i - docelowo - do wyzwolenia ich spod władzy austriackiej. W trakcie organizacji ekspedycji, podjęto rokowania m.in. z polskimi weteranami powstania listopadowego, którzy zgodzili się wziąć udział w wyprawie sabaudzkiej w zamian za obietnicę przyłączenia się do walk o wyzwolenie Polski, gdyby rewolucja włoska zakończyła się sukcesem. Stosowną umowę zawiązano w dniu 27 listopada 1833. Seweryn Dziewicki i Jan Bartkowski znajdowali się w grupie żołnierzy mających uczestniczyć w tych wydarzeniach. Seweryn stał się swego rodzaju bardem-pieśniarzem tej grupy; znane są relacje z odczytywania na głos w miejscach publicznych wierszy poetyckich Dziewickiego^[9].

Wyprawa rewolucyjna do Sabaudii również zakończyła się niepowodzeniem. Polskich uczestników ekspedycji, w tym Seweryna Dziewickiego, aresztowano i osadzono w szwajcarskiej twierdzy Avenches (w połowie lutego 1834)^[9]. Pomiędzy 18 lutego a 20 kwietnia 1834 r. Dziewicki, Bartkowski oraz czterech innych Polaków zostało przeniesionych do miejscowości Erlach w Szwajcarii^[9], gdzie pozostawali aż do momentu otrzymania paszportów do Anglii (20 kwietnia).

Podczas pobytu w Erlach Dziewicki odwiedził m.in. klasztor na wyspie na jeziorze Bielersee, w którym w roku 1765 ukrywał się przed prześladowaniami religijnymi Jean-Jacques Rousseau^[9]. Wizyta ta zainspirowała Dziewickiego do napisania wiersza Wyspiarze.

Na wyspach brytyjskich

20 kwietnia 1834 Seweryn Dziewicki otrzymał od władz szwajcarskich paszport do Anglii, wraz z nakazem wyjazdu^[9]. Na Wyspach pojawił się pomiędzy 20 kwietnia a 30 czerwca. Od tej pory Wielka Brytania stała się dla łukowianina drugą ojczyzną, w której spędził resztę (tj. większość) życia.

Po przybyciu do Anglii Seweryn Dziewicki zamieszkał w Londynie^[7], pod adresem 19 Soho Square^[9]. W dniu 19 sierpnia 1834 złożył podpis pod manifestem potępiającym politykę ks. A.J. Czartoryskiego. Następnie przeniósł się do Portsmouth, gdzie nauczał polskich niepiśmiennych żołnierzy-chłopów pisania, czytania, liczenia, historii, geografii, języków obcych (francuskiego i angielskiego)^[11], a ponadto rozpowszechniał idee o charakterze politycznym (socjalistyczne, demokratyczne)^[12].

We wrześniu lub październiku 1834 roku część członków Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, w tym Seweryn Dziewicki, przeniosła się na wyspę Jersey. W dniu 25 listopada zawiązali tam sekcję Jersey TDP^[13].

30 października 1835 w Portsmouth powołano do życia pierwszą Gromadę Ludu Polskiego – Grudziąż. Seweryn był jednym z jej ojców-założycieli, choć formalnie swój podpis pod aktem założycielskim złożył dopiero 6 listopada^[14]. W Gromadzie pełnił funkcję sekretarza oraz redaktora licznych proklamacji i okólników na tematy filozoficzne i polityczne – ich przekaz był znacznie bardziej radykalny niż publikacje TDP^[8].

Był Dziewicki ponadto członkiem Literary Association of the Friends of Poland (LAFP), jednak w 1837 został wykreślony z listy członków z powodu konfliktu z angielskim urzędnikiem o nazwisku Williams^[15].

Okres 1835-1837 jest opisywany jako „lata głodowe” w życiu Seweryna i polskiej emigracji w Anglii. W 1838 otrzymał zasiłek od rządu – skromny, ale pozwalający utrzymać się przy życiu^[5]. W marcu (lub w kwietniu) 1837 Dziewicki ponownie osiadł w Londynie – podjął tam pracę jako nauczyciel języków obcych i literatury starożytnej^[8]. W czasie wolnym od pracy brał udział w gorących dysputach na tematy polityczne „przy lulce i kawie” w londyńskich kawiarniach^[5]. Pod względem politycznym, wyrażał niezadowolenie z dotychczasowej, półtorarocznej działalności gromad w Portsmouth i na Jersey – w jego opinii, obie organizacje popadły w stagnację, nie wykazywały żadnych oznak dalszego rozwoju; ich oddziaływanie na sprawy publiczne oceniał jako niewystarczające^[16]. Z Tadeuszem Krępowieckim naradzał się w sprawie możliwości powołania do życia nowej, aktywniejszej gromady, jednak koncepcja ta nie zyskała uznania w szerszych kręgach emigracji polskiej w stolicy brytyjskiej. Prowadził także rozmowy na temat pomysłu zjednoczenia wszystkich polskich organizacji politycznych na Wyspach w jedno ciało – ale także bez rezultatu.

3 lipca 1837 Seweryn został wykreślony z listy członków Gromad Ludu Polskiego – oficjalnym powodem było pogłębianie się różnic o charakterze politycznym oraz „zdrada ideałów” organizacji^[8]. Wkrótce po rozstaniu z demokratami, Dziewicki zbliżył się do obozu konserwatystów^[7]. 2 kwietnia 1838 Seweryn Dziewicki i Tadeusz Krępowiecki założyli słabo znaną, niewielką organizację (liczącą 11 członków) o nazwie Towarzystwo Wyznawców Obowiązków Społecznych^[8].

Z upływem czasu poglądy polityczne Dziewickiego stopniowo i konsekwentnie zbliżały go do obozu prawicy emigracyjnej. W 1844 został członkiem tajnego Związku Insurekcyjno-Monarchicznego^[7] (kierowanego przez Narcyza Olizara), a także członkiem Ogółu Emigracji Polskiej. Jeszcze w roku 1846 niektóre źródła wciąż wskazywały na polityczną aktywność Seweryna Dziewickiego, np. jego nazwisko^[17] figurowało na liście członków Grona Londyńskiego, na czele którego stali ks. A.J. Czartoryski oraz Lord Dudley Stuart. Po tym okresie nastąpiło wycofanie się Seweryna Dziewickiego z życia publicznego oraz zerwanie kontaktów z rewolucjonistami.

Życie prywatne

Jane Dziewicka (1826-1902), małżonka Seweryna Dziewickiego.

W latach 40. XIX wieku podczas pobytu w Bridgwater Seweryn Dziewicki poznał angielską kwakierkę i nauczycielkę – Jane Jones (1826-1902) z Hereford. Znajomość ta przerodziła się wkrótce w gorące uczucie, które pomimo pewnych przeciwności (dezaprobata rodziców Jane wobec perspektywy związku ich córki z o 14 lat starszym katolikiem z Polski) zaprowadziło oboje przed ołtarz. Ślub Seweryna i Jane został zawarty w dniu 29 grudnia 1849 roku w kościele św. Mikołaja w Hereford. Spośród członków rodziny Jane na uroczystości pojawiła się jedynie jej siostra^[4].

Ze związku Seweryna i Jane zrodziło się pięcioro dzieci. Najstarszy syn, Michał Henryk Dziewicki, był wykładowcą języka angielskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1896-1928^[18]. Córkę Gertrudę Dziewicką (1861-1948) sportretowała w roku 1897 Olga Boznańska^[19]. Żadne z dzieci Dziewickich nie doczekało się własnego potomstwa.

Po wycofaniu się z życia publicznego Seweryn Dziewicki zarabiał jako nauczyciel języków obcych^[4]. Z rodziną mieszkał w różnych miejscowościach w zachodniej Anglii: Bridgwater, Hereford, Tenbury. Zmagał się z depresją (zwaną wówczas „melancholią”), a także z uzależnieniem od alkoholu, które utrudniało mu pozyskiwanie nowych źródeł zarobkowania w charakterze nauczyciela^[5].

Okoliczności śmierci

Seweryn Dziewicki utonął w nurtach rzeki Lugg w Leominster, wieczorem 15 grudnia 1862 roku^[4]. Ostatni raz widziano go żywego o godz. 18.30 w pubie^[20] przy stacji kolejowej w Leominster – według relacji świadka, Seweryn miał wówczas znajdować się pod wpływem alkoholu. Po ujawnieniu zwłok w dniu 24 grudnia 1862 r., unieruchomiony zegarek Dziewickiego wskazywał godz. 18.50.

Nieznane są bliżej okoliczności jego śmierci – oficjalną przyjętą w śledztwie hipotezą był nieszczęśliwy wypadek. Brytyjska historyk Liz Pitman nie wyklucza jednak wersji samobójstwa, a teoria wypadku mogła – według Liz Pitman - stanowić jedynie „umyślny akt uprzejmości” ze strony śledczych, którzy nie chcieli wiązać samobójstwa (uznawanego wówczas za czyn przestępczy) z nazwiskiem Dziewickich, powszechnie szanowanej w Hereford rodziny^[4].

Ponadto w brytyjskiej prasie pojawiały się spekulacje, według których Seweryn Dziewicki mógł paść ofiarą zabójstwa. Jako możliwego sprawcę śmierci Seweryna wymieniano niejakiego Thomasa Watkinsa, skazanego za zabójstwo żony^[21].

Ciało polskiego powstańca listopadowego spoczęło na cmentarzu przy Leominster Priory Church^[22].

Twórczość poetycka

W pierwszych miesiącach i latach po upadku powstania listopadowego Seweryn Dziewicki uprawiał poezję patriotyczną; zachowało się co najmniej kilka wierszy, w których polski żołnierz wyrażał tęsknotę za krajem i bliskimi, porzuconych w wyniku przymusowej emigracji. Był to m.in. wiersz Pożegnanie Ojczyzny, napisany w drodze do Budy i Pesztu jesienią 1831 r^[9].

Inne wiersze, napisane w 1832 r. na Węgrzech, to np. Do Węgrów, Czeska granica, Pieśni z ust ludu karpackiego. Po wyjeździe do Francji Dziewicki napisał Poemat o Żiżce (Dijon, 1832)^[8].

Był również autorem wiersza Do Lelewela (być może zainspirowanego Mickiewiczowskim trzynastozgłoskowcem Do Joachima Lelewela), a także sonetów sławiących „rewolucyjne braterstwo słowiańskie”^[5]. We Francji podarował rękopisy Joachimowi Lelewelowi. W latach 1833-1834 Dziewicki pisał wiersze poświęcone wyprawie rewolucyjnej do Sabaudii, której był uczestnikiem. Według Jana Bartkowskiego, jeden z tych wierszy, zatytułowany Wigilia, został odczytany na głos w karczmie w Porrentruy w Szwajcarii, w Wigilię Bożego Narodzenia (24 grudnia 1833), w drodze do Sabaudii. Jan Bartkowski (a za nim Zbigniew Sudolski^[23]) przytoczył cały tekst tego wiersza w swoich wspomnieniach^[9].

Dziewicki pracował również nad dłuższym poematem, inspirowanym wyprawą do Sabaudii – jego rękopis zabrał ze sobą do Anglii. Poematu nigdy nie ukończył, a ów rękopis zaginął w nieznanych okolicznościach i w nieznanym miejscu^[5]. Podczas pobytu w szwajcarskim Erlach (wiosną 1834) powstał wiersz Wyspiarze, który także zachował się w całości (tekst dostępny we wspomnieniach Bartkowskiego)^[9]. Dziewicki napisał go pod wrażeniem wizyty na wyspie św. Piotra na jeziorze Bielersee – miejscu pobytu Jana Jakuba Rousseau w 1765 roku.

Wiersze Dziewickiego były publikowane w XIX wieku w prasie warszawskiej, galicyjskiej i w Zachodniej Europie^[5]. Kilka z nich zachowało się ponadto w rękopisie: Gitara^[24], Grób szczęścia^[25] (oba napisane w Londonderry w 1842), Moje dostatki (napisany w Ealing)^[26].

Przypisy