Siedem grzechów głównych

Hieronim Bosch, Siedem grzechów głównych (Stół Mądrości), przed 1525

Siedem grzechów głównych (łac. septem peccata capitalia) – tradycyjna chrześcijańska klasyfikacja podstawowych grzechów i wad ludzkich, od których wywodzą się wszystkie inne grzechy/wady. We wschodnim chrześcijaństwie wymienia się ich osiem i tak też było w zachodnim do średniowiecza. Klasyfikacja ta zainspirowała także światową kulturę i sztukę.

Źródła biblijne

Nauczanie o siedmiu/ośmiu wadach/grzechach wywodzi się z czasów Ojców Kościoła, lecz jej korzenie znajdują się w Nowym Testamencie, który zawiera kilka zestawień grzechów: Mt 15, 19, Mk 7, 21-22, Rz 1, 29-31, 2 Kor 12, 20-21, Ga 5, 19-21, Kol 3, 5-8, 2 Tm 3, 2-5, z których, jak też z kilku innych wersetów, zostały zaczerpnięte te uznane później za główne. Ich liczba nawiązuje do Ewangelii, stwierdzającej o Marii Magdalenie, że opuściło ją siedem złych duchów (Łk 8,2; Mk 16,9), zaś Jezus Chrystus nauczał, że zły duch, atakując człowieka bierze siedem innych duchów złośliwszych niż on sam (Mt 12, 45; Łk 11, 26). Liczba siedem w Biblii jest symbolem pełni, całości. Ojcowie Kościoła symbol siedmiu/ośmiu wad/grzechów, które trzeba w sobie całkowicie wyplenić, upatrywali w Starym Testamencie, w siedmiu plemionach kananejskich, które Bóg nakazał wytępić Izraelitom (Pwp 7, 1-2), ósmym zaś byli Egipcjanie, których opuścili^[1]. Określenie, że z grzechów/wad tych wywodzą się wszystkie inne pochodzi od św. Pawła Apostoła, który stwierdził, iż korzeniem wszelkiego zła jest chciwość pieniędzy (1 Tm 6, 10), św. Jakuba Apostoła piszącego: Gdzie bowiem zazdrość i żądza sporu, tam też bezład i wszelki występek (Jk 3, 16) oraz Syracydesa, który mówił, że pycha jest początkiem grzechu każdego (Eccli 10, 15 Wulg).

Historia i nazwy

Johannes Busaeus, Panarion, 1608

Klasyfikacja grzechów głównych rozpowszechniła się wśród ojców pustyni. Św. Antoni Wielki mówił o czterech wadach: próżność (gr. κενοδοξία), beztroska (gr. χαρά), gniew (gr. θυμός) i lękliwość (gr. δειλία)^[2]. Ewagriusz z Pontu (345–399) opracował, przede wszystkim w traktacie O ośmiu duchach zła^[3], praktyczne nauczanie o ośmiu złych duchach, które eremita powinien kolejno pokonać: obżarstwo, nieczystość, chciwość, gniew, smutek, acedia, próżność, pycha. Klasyfikację tę spopularyzował w Kościele Zachodnim uczeń Ewagriusza, św. Jan Kasjan (360-ok. 435), poprzez swoją książkę Ustawy życia mnichów oraz leczenie ośmiu głównych grzechów (De Coenobiorum Institutis)^[4].

Na Wschodzie grzechy główne nazywano nie tylko wadami (gr. κακίαι), chorobami duszy, namiętnościami, pożądliwościami (gr. πάθη), ale namiętnymi, złymi myślami (gr. λογισμοί), które należy zwalczać w umyśle, aby osiągnąć stan beznamiętności (gr. απάθεια, apatheia), czyli wolności od wszystkich ośmiu głównych namiętności. Jako narzędzie w tej walce Ewagriusz podał liczne wersety Pisma Świętego, odpowiednie do odparcia każdej z ośmiu złych myśli, które zebrał w pracy Antirhetikos^[2]. Za źródło wszystkich wad uznawano samolubstwo (gr. φιλαυτία), co uzasadnił szczególnie św. Maksym Wyznawca (ok. 580-662)^[1].

Na Zachodzie mówiono także o wadach głównych (łac. vitia capitalia), a walka z nimi również stała się jednym z zadań ascezy. Pychę (łac. superbia) określono tam jako źródło i królowę wszystkich wad, a siedem grzechów głównych jako jej ministrów, co wynikało z tego, iż w Wulgacie werset Syr 10, 15 mówi, iż pycha jest początkiem grzechu każdego (odwrotnie niż w Septuagincie, w której odpowiadający mu werset Syr 10, 13 stwierdza: początkiem pychy – grzech). Stąd też zaczęto mówić o siedmiu, a nie ośmiu grzechach głównych. Św. Grzegorz Wielki (540-604) w 31 księdze Moraliów w rozdz. 45 (PL 76, 621), przeciwstawiał je siedmiu darom Ducha Świętego. Zamiast smutku, jak jest u Ewagriusza, umieścił zazdrość, a św. Tomasz z Akwinu (1224-1274) wyjaśnił to w ten sposób, że zazdrość to smutek z powodu cudzego dobra. On sam wymienił zarówno zazdrość, jak i smutek (łac. tristitia), jako synonim acedii, którą zdefiniował jako smutek z powodu trudu związanego z duchowym dobrem^[5]. Potwierdził też nauczanie wschodnich ojców, iż źródłem wad jest nieuporządkowana miłość siebie (samolubstwo, łac. amor sui)^[6], jednakże następnie w pewnym sensie utożsamił ją z pychą, ze względu na wspomniany werset Wulgaty^[7].

Jako ogólne przyczyny popadania w grzechy główne, zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, wskazano: skażenie ludzkiej natury przez grzech pierworodny sprawiające, że człowiek wbrew rozumowi i naturze kieruje swe pożądanie (gr. έπιθυμίά, łac. concupiscentia) ku sobie i stworzeniom, odwracając się od głównego celu, jakim jest Bóg^[8]; wolna decyzja poszczególnego człowieka by ulegać temu; pokusy ze strony demonów skłaniające do tego, przy czym nie każdy pojedynczy grzeszny czyn jest spowodowany ich namową^[9]. W kontekście nauczania wschodnich ojców o swoistej cielesności duchów stworzonych^[10], św. Jan Kasjan nauczał, iż nie tylko pycha, czy zazdrość, ale wszystkie grzechy główne, w tym łakomstwo i nieczystość, są również grzechami własnymi poszczególnych złych duchów, starających się zaszczepić osobie kuszonej swój grzech^[11].

Wilhelm Perault, Suma o wadach i cnotach, ilustracja, poł. XIII w.

Wilhelm Perault (ok. 1190 – 1271), francuski dominikanin, napisał pracę o wadach Summa de vitiis, inaczej Summa vitiorum, a następnie o cnotach Summa de virtutibus, które w XV-XVII wieku wydawane były razem jako Summa de virtutibus et vitiis. Ich streszczeniem jest ilustracja zawarta w manuskrypcie Sumy o wadach z poł. XIII stulecia. Podaje ona do każdego grzechu/wady głównej: przeciwną cnotę, dar Ducha Świętego i błogosławieństwo oraz od siedmiu do dwunastu wad pochodnych. W pracy jako ósmy z grzechów głównych omówił język (łac. lingua), czyli grzechy języka^[12].

Św. Jan Klimak w VI/VII wieku, w traktacie Drabina do raju, łączył pychę z próżnością, uzyskując liczbę siedmiu wad odpowiadających siedmiu demonom^[1]. Na Zachodzie podobnie bł. Henryk z Ostii w XIII wieku włączył pychę do siedmiu wad, zastępując nią próżność (próżną chwałę)^[13]. Utworzył też akrostych saligia z pierwszych liter nazw łacińskich tych wad. Określenie to oraz drugi akrostych siiaagl, w średniowieczu używane było jako nazwa wszystkich tych grzechów łącznie. Ta pierwsza, popularna obecnie kolejność, zastosowana przez Henryka z Ostii, nie ma zatem logicznego charakteru, a była zabiegiem mnemotechnicznym. Kolejność grzechów głównych przyjęta od Ewagriusza, prowadziła od wady najbardziej cielesnej (obżarstwo) do najbardziej duchowej (pycha)^[14].

Św. Tomasz z Akwinu, omawiając listę wad przedstawionych przez papieża Grzegorza w Sumie Teologicznej w części I-II q84 a4^[16][17], określenie główne tłumaczył w ten sposób:

Drzewo wad, rycina w Speculum Virginum, ok. 1330

Św. Jan od Krzyża (1542-1591) omówił siedem wad głównych w życiu duchowym osób początkujących w siedmiu pierwszych rozdziałach dzieła Noc ciemna. Ukazał subtelny aspekt każdej z nich, np. łakomstwo duchowe polegające na upodobaniu w modlitwie i praktykach pokutnych, pragnieniu pociech duchowych, nadmiernym czytaniu książek religijnych itp. Odszedł w ten sposób od dotychczasowego, Ewagriańskiego podziału grzechów głównych na cielesne (obżarstwo, nieczystość, chciwość), duszewne (gniew, smutek, acedia) i duchowe (próżność, pycha), a zwrócił uwagę, iż każdy z nich ma swój aspekt odnoszący się do sfery ducha, duszy i ciała^[19].

Autorzy opracowań sporządzali także zestawienia wad/grzechów/demonów towarzyszących głównym. Czynili to m.in.: Ewagriusz z Pontu, św. Jan Klimak, św. Maksym Wyznawca, św. Izaak Syryjczyk, św. Jan Damasceński, św. Grzegorz Wielki, Wilhelm z Perault. Zestaw taki posiada też, popularny w średniowieczu, XII-wieczny anonimowy podręcznik ascetyczny dla kobiet Zwierciadło Dziewic (łac. Speculum Virginum). Jest on bogato ilustrowany, m.in. przedstawia Drzewo wad zawierające nazwy wad pochodnych. Nauczanie z tego podręcznika przenieśli do protestantyzmu teologowie reformacyjni: Nikolaus Selnecker i Conrad Porta, który opublikował własną jego parafrazę Jungfrawen-Spiegel^[20]. W katolicyzmie, po Soborze Trydenckim, wady pochodne od głównych podał św. Robert Bellarmin w swym katechizmie sporządzonym na polecenie papieża Klemensa VIII^[21] oraz flamandzki jezuita, teolog życia duchowego, Jean Buys (Johannes Busaeus, 1547–1611) w pracy Panarion, będącej „podręcznikiem medycyny chorób duszy”, w której zebrał 83 wady i 75 cnót^[22]. Tradycję tę współcześnie kontynuują autorzy opracowań na temat walki duchowej i uzdrowienia wewnętrznego, przede wszystkim Frank i Ida Mae Hammond oraz Chester i Betsy Kylstra, którzy sporządzili własne zestawienia grzechów/chorób duszy/demonów towarzyszących głównym, w oparciu o doświadczenia w takiej posłudze^[23][24]. Hammondowie i Kylstrowie zaadaptowali w ruchu charyzmatycznym pogląd Ojców Kościoła i ojców pustyni, takich jak: Ewagriusz z Pontu, Jan Klimak, Hezychiusz z Synaju, Filoteusz z Synaju i Jan Damasceński, iż walka z każdą określoną wadą/pożądliwą myślą/grzechem głównym i pochodnym jest też walką ze złym duchem o takim imieniu^[25].

Ujęcie w katechizmach

Klasyfikacja siedmiu grzechów głównych jest używana w katolickich katechizmach począwszy od XVI wieku (Katechizm św. Roberta Bellarmina^[21]) i we współczesnym nauczaniu Kościoła. Katechizm Kościoła Katolickiego z 1992 roku, za tradycją średniowieczną, mówi nie tylko o grzechach, ale o wadach, które powstają wskutek powtarzania tych samych czynów, będących wynikiem skłonności do grzechu po popełnieniu innych grzechów oraz wyjaśnia, że określenie główne, używane od wieków za św. Janem Kasjanem i św. Grzegorzem Wielkim oznacza, że są przyczyną powstawania innych grzechów, wad, nieprawości i zaniedbań. Wymienia on, podobnie jak poprzednie katechizmy, uproszczoną wersję grzechów głównych, w układzie Henryka z Ostii (saligia, pycha jako pierwsza, obejmująca próżność), lecz bez numerowania ich^[26][27][28].

W polskich wersjach katechizmów do pierwszej połowy XX wieku avaritia (chciwość) była tłumaczona jako łakomstwo, zaś gula jako obżarstwo. To drugie określenie w nowszych katechizmach rozwinięto na nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu^[29]. Obecny polski przekład Katechizmu Kościoła Katolickiego gula oddaje przez łakomstwo, umożliwiając głębsze jego rozumienie. Acedia, konkretne a zarazem wieloaspektowe pojęcie z dziedziny życia duchowego i psychologii (zniechęcenie, zobojętnienie, depresja, demon południa) do końca XX wieku zwykle była tłumaczona przez lenistwo. Katechizm Poznański z 1821 roku precyzował: lenistwo w służbie Bożéy^[30]. O. Jacek Woroniecki (1878–1949) przekładał wyraz acedia jako zniechęcenie lub smutek w służbie Bożej^[31]. Polski KKK podaje dwa warianty tłumaczenia: lenistwo lub znużenie duchowe. Dopiero publikacje z XXI stulecia przyniosły w literaturze polskiej stosowanie terminu acedia^[32][33].

Barbara Allan Simon, ilustracja w A View of the Human Heart, 1828

W XVI wieku w Bretanii powstała forma katechizacji poprzez ilustracje, wykorzystywane wpierw w misjach ludowych, które spopularyzował tamtejszy ewangelizator, jezuita ks. Vincent Huby (1608-1693). Ilustracje te, wraz ze zwięzłym wyjaśnieniem, zwane tablicami misyjnymi (fr. tableaux de mission, bret. taolennoù), przedstawiają podstawowe prawdy katechizmowe, wśród których znaczące miejsce zajmuje seria wyobrażeń ludzkiego serca, wypełnionego grzechami/wadami głównymi i stopniowo pozbywającego się ich poprzez współpracę z łaską Bożą. Na tablicach takich siedem grzechów głównych symbolizują zwierzęta: paw (pycha), ropucha (chciwość), kozioł (nieczystość), wąż (zazdrość), świnia (łakomstwo), lampart (gniew), żółw (lenistwo). Symbole takie przedstawiono na mozaikach w bazylice Notre-Dame de Fourvière w Lyonie, gdzie jednak zamiast ropuchy są mrówki, a zamiast świni pies.

W środowisku protestanckim tablice przedstawiające siedem grzechów głównych spopularyzowała Barbara Allan Simon w pierwszej poł. XIX wieku, w książce katechizacyjnej A View of the Human Heart^[34]. We Francji były one stosowane w parafialnych misjach katolickich do połowy XX wieku, obecnie są propagowane w świecie przez protestanckie All Nations Gospel Publishers w broszurce ewangelizacyjnej The Heart of Man, opracowanej na podstawie francuskiego wydania katolickiego z 1732 roku^[35], drukowane w różnych językach, także po polsku^[36].

Grzechy główne w polskim tłumaczeniu Katechizmu Kościoła Katolickiego:

• Pycha
• Chciwość
• Nieczystość
• Zazdrość
• Łakomstwo
• Gniew
• Lenistwo lub znużenie duchowe

Zobacz też

• Siedem cnót głównych
• Siedem darów Ducha Świętego

Przypisy