Siergiej Nabokow (poeta)

Vladimir i Siergiej w 1916 roku.

Siergiej Władimirowicz Nabokow (ur. 12 marca 1900 w Petersburgu, zm. 9 stycznia 1945 w Neuengamme) – rosyjski pedagog i poeta, brat pisarza Władimira Nabokowa. W 1945 r. zmarł w nazistowskim obozie koncentracyjnym.

Życiorys

W Rosji

Urodził się w szlacheckiej rodzinie Nabokowów: ojciec – słynny rosyjski prawnik Władimir Nabokow, matka, Elena Iwanowna – córka osoby publicznej i filantropa Iwana Rukawisznikowa. Siergiej był drugim synem w rodzinie po Vladimirze, będąc o 11 miesięcy młodszym od niego.

Siergiej, w przeciwieństwie do Vladimira, dorastał jako nieśmiały, niezręczny chłopiec, cierpiał na słaby wzrok i silne jąkanie. Od dziesięciu lat pasjonował się muzyką, godzinami grał fragmenty oper na fortepianie w pokoju na drugim piętrze i chodził na koncerty z ojcem[1]. Niewiele rozmawiał ze swoim bratem Vladimirem[2][3].

Dzieci Nabokovów w 1918 roku (od lewej do prawej): Vladimir, Kiryłł, Olga, Siergiej i Elena

Pierwsze lata życia spędził w domu Nabokowów na ulicy Bolszoj Morskiej w Petersburgu i ich podmiejskiej posiadłości w Wyrze (pod Gatczyną). Naukę rozpoczął w szkole Teniszewskiego, gdzie studiował przez pięć lat: następnie Siergiej został przeniesiony do Pierwszego Gimnazjum[1].

Kiedy Siergiej miał 15 lat, Vladimir przypadkowo znalazł na swoim biurku stronę z jego pamiętnika. I w „głupiej rozkoszy”[1] dał go nauczycielowi domowemu do przeczytania, a on ojcu. Wyraźnie wynikało z niej, że Siergiej był homoseksualny. Rodzina zareagowała na ten fakt stosunkowo spokojnie (ponieważ wujowie Siergieja Konstantin Nabokow i Wasilij Rukawisznikow byli również homoseksualni), ale według Briana Boyda to opóźnione wyrzuty sumienia wywołały gwałtowność, z jaką Władimir Nabokov później chronił swoje życie prywatne przed jakąkolwiek ingerencją[1] Pojawiło się jednak wyobcowanie Siergieja w relacjach w rodzinie. Ojciec, będąc postępowym liberalnym politykiem, prowadził kampanię mającą na celu zniesienie ścigania karnego osób homoseksualnych, ale raczej ze względu na zasadę prawa.

Rewolucja październikowa zmusiła Nabokowów do przeniesienia się na Krym. 2 listopada (15) 1917 r. Siergiej i Władimir Nabokow w wagonie sypialnym pociągu Symferopol wyjechali na zawsze z Piotrogrodu[1]. Gdzieś w połowie sytuacja się pogorszyła: żołnierze uciekający z frontu wtłoczyli się do wagonu. Jak później przypomniał sobie Vladimir, jego brat, „aktor pierwszej klasy”[4], odegrał objawy tyfusu, a braci odsunięto na bok. W kwietniu 1919 r., przed początkiem bolszewizmu rodzina Nabokowów opuściła Rosję na zawsze i osiadła w Berlinie.

W Europie

Zamek Weissenstein(niem.), Matrei, Wschodni Tyrol

Siergiej i Władimir uzyskali wykształcenie na Uniwersytecie Cambridge (Trinity College), studiowali filologię rosyjską i francuską. Spędzali wtedy razem dużo czasu, w szczególności grając w tenisa. Współcześni zauważali znaczącą różnicę między braćmi. Siergiej był wysokim, szczupłym blondynem o różowej skórze, eleganckim, estetycznym, wesołym, ale wrażliwym[2][3].

W 1922 roku, po ukończeniu studiów, bracia wrócili do Berlina do swojej rodziny. Obaj próbowali pracować w sektorze bankowym, ale obaj nie byli zdolni do takiej pracy: Vladimir pracował przez kilka godzin, a Siergiej wytrwał tydzień. W Berlinie bracia się rozeszli. Czując wówczas atmosferę tolerancji w Niemczech, Siergiej zachowywał się stosunkowo swobodnie, aktywnie komunikując się w społeczności gejowskiej, spotykając Magnusa Hirschfelda. Wkrótce przeniósł się do Paryża, gdzie mieszkał w maleńkim mieszkaniu swojego przyjaciela-emigranta artysty Pawła Czeliszczewa i jego kochanka Allena Tannera. Dzięki nim poznał homoseksualne elity kulturalne Paryża, takie jak Jean Cocteau, Siergiej Diagilew, Virgil Thomson czy Gertrude Stein[2][3]. W latach 1924–1926 nawiązał romans z mieszkającym w Paryżu polskim malarzem Józefem Czapskim; związek skończył się, kiedy chory na tyfus Czapski wyjechał na leczenie do Londynu[5].

Według wspomnień współczesnych Siergiej Nabokow był miłym, inteligentnym młodym mężczyzną, który płynnie mówił w czterech językach, znał poezję francuską i rosyjską, uwielbiał muzykę i teatr, czym znacznie różnił się od jego brata. W Paryżu uczył angielskiego i rosyjskiego i głodował. Pisał wiersze, ale nie zostały zachowane[2][3]. W 1926 r. Siergiej przeszedł na katolicyzm[6].

Pod koniec lat dwudziestych w Paryżu Siergiej spotkał syna austriackiego potentata ubezpieczeniowego Carla Thieme(niem.), Hermanna Thieme, który stał się miłością jego życia. Para przeniosła się do zamku Weissenstein(niem.), Matrei we wschodnim Tyrolu. W latach 30. dużo podróżowali po Europie[2]. Na początku lat 30. XX wieku stosunki z bratem Władimirem ustabilizowały się: Siergiej nauczył go nawet języka niemieckiego[1]. Zarzuty, że Vladimir Nabokov rzekomo odmawiał komunikacji ze swoim homoseksualnym bratem, nie odpowiadają rzeczywistości.

Aresztowanie i śmierć

W 1936 r. Żona Vladimira Wiera została zwolniona z pracy w wyniku intensyfikacji kampanii antysemickiej w Niemczech. W 1937 r. Nabokovowie wyjechali do Francji. W maju 1940 r. Vladimir Nabokow uciekł z Paryża przed posuwającymi się żołnierzami niemieckimi i przeniósł się do Stanów Zjednoczonych ostatnim lotem linii pasażerskiej Champlain. Siergiej, nie wiedząc o tym, po przybyciu do Paryża stwierdził, że mieszkanie jest puste. Postanowił pozostać w kraju ze swoim kochankiem. Jednak biorąc pod uwagę postępowanie karne wobec homoseksualnych mężczyzn, postanowili się spotykać rzadko, aby nie wzbudzać podejrzeń. Siergiej pracował jako tłumacz w Berlinie.

Pomimo środków ostrożności Siergiej został aresztowany przez gestapo w 1941 r. Pod zarzutem kontaktów homoseksualnych (paragraf 175 niemieckiego kodeksu karnego). Po pięciu miesiącach uwięzienia za brak dowodów zwolniono go dzięki staraniom jego kuzynki Oni[7] (Sofia Dmitrievna Fazold z domu Nabokova, 1899–1982), starszej siostry kompozytora Nikolaja Nabokova[8] i wzięto pod obserwację. Jednak po tym incydencie Siergiej zaczął aktywnie krytykować nazistowskie władze w codziennych rozmowach. Dokładny powód jego drugiego aresztowania nie jest znany: Vladimir napisał, że jego brat został aresztowany jako „brytyjski szpieg”[9]; Niektórzy współpracownicy Siergieja w obozie twierdzili, że wręcz przeciwnie, próbował ukryć zestrzelonego angielskiego pilota[10]. 24 listopada 1943 r. Siergiej Nabokow został ponownie aresztowany pod zarzutem „oświadczeń wrogo nastawionych do państwa” i „sympatii anglosaskich[11]” i 15 grudnia wysłany do obozu koncentracyjnego Neuengamme[12]. W obozie otrzymał numer 28631. Naoczni świadkowie podali, że pod nadzorem Siergiej wykazywał się wyjątkową odpornością, pomagał słabym i dzielił jedzenie i odzież. 9 stycznia 1945 r., cztery miesiące przed wyzwoleniem obozu koncentracyjnego, Siergiej Nabokow zmarł z powodu czerwonki i głodu[2][3]. Iwan Nabokow (syn Nikołaja Nabokowa, kuzyn Włodzimierza i Siergieja) przypomniał, że po wojnie często byli wywoływani, szukając ich w książce telefonicznej, aby z wdzięcznością opowiedzieć o odważnym zachowaniu Siergieja w obozie[13].

Hermann Thieme został również aresztowany, a następnie wysłany na front w Afryce. Pod koniec wojny mieszkał w swoim zamku, opiekując się niepełnosprawną siostrą, i zmarł w 1972 roku[3].

Pamięć

Śmierć Siergieja i germanofobia Władimira Nabokowa

Podczas wojny Vladimir Nabokov myślał, że Siergiej mieszkał całkowicie bezpiecznie w zamku Hermana. Nagle, jesienią 1945 r., miał sen, w którym Siergiej umarł na koi w obozie koncentracyjnym. Następnego dnia otrzymał list od swojego młodszego brata Cyryla, informujący o śmierci Siergieja[7]. Śmierć Siergieja niewątpliwie wzmocniła germanofobię Nabokowa, panującą pod koniec lat 30. XX wieku. Na przykład w liście z 21.12.1945 r. Informuje pastora Christ Church w Cambridge, pastora Gardinera M. Daya, że jego jedenastoletni syn Dmitry nie będzie uczestniczył w zbiorze ubrań dla niemieckich dzieci. „Wierzę, że podawanie Niemcom żywności i odzieży oznacza zabieranie ich naszym sojusznikom na wszelkie sposoby... Gdybym wybrał między dziećmi greckimi, czeskimi, francuskimi, belgijskimi, chińskimi, holenderskimi, norweskimi, rosyjskimi, żydowskimi i niemieckimi, zdecydowanie nie wybrałbym ten ostatni”[14]. Po powrocie do Europy Nabokow nigdy nie był w Niemczech, choć spędził 15 lat w kraju intensywnej pracy, która przyniosła mu rosyjską sławę. „Kiedy żyję, ci złoczyńcy, którzy zabijali i torturowali bezradnych i niewinnych, również mogą żyć. Skąd mam wiedzieć o tej otchłani w przeszłości mojego współczesnego, którego rękę przypadkowo uścisnęłam”[15].

W pracach Vladimira Nabokova

Siergiej jest wspomniany w autobiografii Nabokova („Pamięci, przemów”). Według Briana Boyda „Vladimir był dręczony myślą, że nie kocha wystarczająco swojego brata – długa historia nieuwagi, bezmyślnego ośmieszenia, ciągłego zaniedbywania”[1]. W 1945 r. Nabokov napisał w liście do E. Wilson: „Niemcy wysłali mojego drugiego brata do jednego z najgorszych obozów koncentracyjnych (pod Hamburgiem), gdzie zniknął. Ta wiadomość uderzyła mnie, ponieważ moim zdaniem Siergiej był ostatnią osobą, która, moim zdaniem, mogła zostać aresztowana (za jego „anglosaskie sympatie”): nieszkodliwa, bezczynna, wzruszająca osoba…”.

Niektórzy uczeni literaccy zwracają uwagę na możliwość odzwierciedlenia osobowości Siergieja Nabokowa w obrazach głównych bohaterów powieści „Prawdziwe życie Sebastiana Knighta”, „Bend Sinister[3], „Ada albo Żar”. Inni zwracają uwagę na złożone interakcje obrazu homoseksualnego Kinboty w powieści Nabokova „Blady ogień” i prawdziwego wizerunku Siergieja. Śmierć jego brata i inne tragedie wojenne doprowadziły Nabokowa do głębokich przemyśleń na temat istoty zła na świecie, a jednocześnie do prób mentalnego zdystansowania się od strasznych wydarzeń.

Równolegle do Lolity Władimir Nabokow zaczął pisać powieść o bliźniętach nierozdzielonych, z których jedno było zakochane w drugim, ale pozostawił ten pomysł na korzyść Lolity[3].

W innych tekstach kultury

W filmie Mademoiselle O. (1993), opartym na autobiograficznych dziełach Vladimira Nabokova, rolę Siergieja gra Grigorij Kłałow. Według krytyków film jest częściowo hołdem dla Siergieja Nabokowa. Jego wizerunek jest porównywany z wizerunkiem guwernantki „Mademoiselle”: po wielu latach autor czuje się winny i żałuje obu. W filmie Siergiej jest przedstawiany jako miły i czuły chłopak młodszy od Vladimira, w ostrym kontraście z zimnym i pozbawionym dystansu starszym bratem.

Przypisy

  1. a b c d e f g Бойд 2001 ↓.
  2. a b c d e f Человек со второго плана, Алексей Цветков. Радио Свобода.
  3. a b c d e f g h Клейн 2002 ↓.
  4. «a first rate actor» – Nabokov, Vladimir Conclusive evidence. NY: Harper & Row, Publ. 1951 p. 177.
  5. Eric Karpeles: Prawie nic: Józef Czapski: biografia malarza. Warszawa: Noir Sur Blanc, s. 56, 68–70. ISBN 978-83-65613-84-4. OCLC 1100236522.
  6. По письму В. В. Набокова Шифф, Стейси. Миссис Владимир Набоков. Вера. М.: Независимая Газета. 2002 с. 136.
  7. a b Бойд 2010 ↓.
  8. Связи семей Случевских и Набоковых.
  9. Nabokov Vladimir. Speak, Memory. Аn Autobiography Revisited. NY: A Wudeview/Perigee Book. p. 259.
  10. Урбан Томас. Набоков в Берлине. – М.: Аграф, 2004. – С. 144. – ISBN 5-7784-0289-9.
  11. The Nabokov – Wilson Letters. Ed. Simon Karlinsky NY: Harper & Row, Publ. 1979. p. 156 ISBN 0-06-012262-5.
  12. Набоков Владимир. Переписка с сестрой. – Ann Arbor: Ardis Publishing – С. 13. – ISBN 0-88233-978-8.
  13. Сергей Владимирович Набоков – человек со второго плана/ Sergei Vladimirovich Nabokov (12.05.1900 – 09.01.1945). [dostęp 2020-03-13].
  14. I consider that every item of food and clothing given the Germans must necessarily be taken from our allies… When I have choose between giving for a Greek, Czech, French, Belgian, Chinese, Dutch, Norwegian, Russian, Jewish or German child, I shall not choose the latter one” Nabokov, Vladimir Selected letters 1940–1977. San Diego, NY, L.: Harcourt Brace Jovanovich. 1989. P. 63. ISBN 0-15-164190-0.
  15. Zimmer Dieter E. Despot in meiner Welt Ein Gesprach mit Wladimir Nabokov // Die Zeil [Hamburg] 28.10.1966. S. 18 Цит. по Урбан Томас. Набоков в Берлине. М.: Аграф. с. 146.

Media użyte na tej stronie

Schloss Weissenstein.jpg
Autor: Geiserich77, Licencja: CC-BY-SA-3.0
This media shows the remarkable cultural object in the Austrian state of Tyrol listed by the Tyrolean Art Cadastre with the ID 38668. (on tirisMaps, pdf, more images on Commons, Wikidata)
Nabokovs brothers.jpg
Vladimir (standing) and Sergei Nabokovs in St. Petersburg 1916.
Nabokovs - vladimir, kirill, olga, sergey, elena.jpg
Nabokovs Vladimir, Kirill, Olga, Sergey, Elena