Simargł

Simargł (także Siemargł, Semargł) lub Siem i Rgieł – wschodniosłowiański bóg lub bogowie, wspomnieni w dwóch źródłach. Pochodzenie i etymologia tej/tych postaci jest przedmiotem ożywionej dyskusji. Dominującym poglądem jest interpretowanie Siemargła jako jednego bóstwa, który został zapożyczony od irańskiego Simurga. Pogląd ten jednak jest krytykowany, a część badaczy proponuje by uznać istnienie dwóch bóstw: Siema i Rgła.

Źródła

Pierwszym źródłem, które wymienia Simargła. jest Powieść minionych lat, która opisuje, jak Włodzimierz Wielki w 980 r. postawił słowiańskim bogom posągi:

I począł Włodzimierz panować w Kijowie sam jeden. I wystawił posągi poza dziedzińcem dworskim Peruna drewnianego, a głowa jego srebrna, a wąs złoty; i Chorsa, i Dażboga, i Striboga, i Siemargła, i Mokosz. I ofiarowywali im, zowiąc ich bogami, i przywozili syny swoje i córki, i ofiarowywali biesom, i splamili ziemię ofiarami swymi, i splamiła się ziemia ruska, i to wzgórze[1].

Powieść minionych lat

W późniejszym tekście, z drugiej połowy XII w., Słowie niejakiego Chrystolubca, Simargł wymieniony jest jako dwa osobne bóstwa, Sim i Rgieł:

... nie mogąc cierpieć chrześcijan dwojewiernych i wierzą w Peruna i Chorsa, i w Sima, i w Rgła, i w Mokosz, i w wiły[2][3].

Słowie niejakiego Chrystolubca

W dalszej części Słowo podaje: „którzy modlą się ogniowi pod owinem, wiłom, Mokoszji, Simu, Rgłu, Perunu, Wołosu bydlęcemu bogu, Chorsu, Rodu i Rodzanicom i wszem przeklętym bogom ich”[2].

Etymologia i interpretacje

W kopiach Powieści minionych lat teonim zapisywany jest (w dopełniaczu) jakoSimarĭgla (Latopis Ławrientiewski),Sěmarĭgla (Kodeks Hipacki) iSemarĭgla (Latopis Radziwiłłowski)[4]. W Słowie jako dwa osobne teonimy:Sima,Rĭgla (dopełniacz) iSim(o)u,Rĭgl(o)u (celownik)[5].

W 1841 r. Piotr Priejs(ros.) zaproponował, aby uznać Sima i Rgła za postaci odpowiadające, kolejno, starotestamentowej Asimie i Nergalowi[6]. Pogląd ten wsparł Viljo Mansikka[7]. Z kolei Aleksandr Famincyn(ros.) uznał, że Simargł to zepsuty zapis, który pierwotnie miał brzmieć Sim Jarył[8]. Wiaczesław Iwanow i Władimir Toporow pierwotnie uznali, że teonim oryginalnie brzmiał ‎*Sedmor(o)-golvъ i oznaczał ‘siedmiogłowy’[9].

Wizerunek Simurga na półmisku, IX-X w.

Od 1933 r. Siemargł uznawany jest za pożyczkę irańską. Jako pierwsza zaproponowała[10] to Kamiłła Triewier(ros.), rosyjska historyk i orientalistka, wedle której źródłosłowem dla Simargła miał być Simurg – skrzydlata istota z psią głową będąca opiekunem roślin[11]. Wywodzenie Siemargła od Simurga jest obecnie dominującym poglądem w nauce[12][5]. Źródłem zapożyczenia miało być pers.Simurg, śrpers.Sēnmurw, awest. saēna-marga lub scyt.-sarm. Sēnmary[5].

Rzekome przedstawienia Siemargła według Rybakowa na bransolecie z Tweru[13]

Gorącym zwolennikiem teorii Triewiery był Boris Rybakow; odrzucił dzielenie Simargła na dwa bóstwa czy możliwość istnienia literówek[14]. Na podstawie związku Simargła i Simgura stwierdził, że Simargł był bogiem nasion, kiełków i korzeni roślin, opiekunem pędów i zieleni, pośrednikiem między najwyższymi bogami nieba i ziemi[15]. Siemargł miał być bóstwem niższego rzędu. Przedstawiany był jako skrzydlaty pies z kłami i pazurami[14], a jego wizerunki miały znajdować się na różnych przedmiotach, np. bransoletach[16]. Według Rybakowa Simargł był tożsamy z Perepłutem (często wspominając ich jako Simargł-Perepłut[17]) i w późniejszym czasie został przez niego zastąpiony[18]. Pogląd jest wspierany przez szereg badaczy m.in. Aleksandra Gieysztora[19], ostatecznie poparli go także Iwanow i Toporow i wielu innych[12].

Michaił Wasiljew przyznaje, że są pewne trudności językowe w wywodzeniu Siemargła od Simurga, stwierdza jednak, że jest to prawdopodobne i akceptuje tę teorię, przynajmniej do czasu wynalezienia lepszej. Zakwestionował on jednak interpretację Rybakowa widzącego w Simargle boga roślin: brak jest źródeł irańskich czy indyjskich potwierdzających, że Simurg był opiekunem roślin, więc Simargł nie mógł odziedziczyć tej kompetencji. Wskazuje jednak, że ogólnoirańskoindyjską cechą Simurga było pośredniczenie między światami, a w późniejszym etapie, w mitologii wschodnioirańskiej, był opiekunem ludzi, szczególnie skupisk ludzkich i że to mogło zadecydować o wprowadzeniu go do panteonu Włodzimierza. Wskazuje też, że Simurg w postaci psa-ptaka wywodził się z (post)sasanidzkiego Iranu i stamtąd rozprzestrzenił się na przestrzeń między Atlantykiem a Syberią. Jednak po islamizacji Iranu Simurg zatracił swoje religijne znaczenie i stał się motywem zdobniczym. Według niego nie ma żadnych dowodów, że wśród Irańczyków wschodnich, od których Słowianie mieli go przejąć, Simurg przedstawiany był z głową psa, a to oznacza, że on musiał mieć oryginalny wygląd, czyli być przedstawiany jako wielki, drapieżny ptak, a co za tym idzie, Simargł nie mógł być psem-ptakiem. W związku z czym zarzuca on też Rybakowi, że ten arbitralnie uznał, że skrzydlate psy w wschodniosłowiańskiej sztuce są przedstawieniami Simargła, a analiza najstarszych tego typu przedstawień (od X w.) sugeruje, że mogą one być staroruskim odbiciem zachodnioeuropejskich smoków typu romańskiego[12].

Związek Siemargła i Simurga jest też krytykowany ze względów językowych: nie zgadzają się samogłoski[5] oraz ostatnia spółgłoska ([ł])[5][20]. W związku z tym powstało co najmniej kilkanaście innych propozycji[5]. Martin Pukanec zaproponował, by odczytać drugi człon jako orzeł, z prasł.*orьlъ. Powołuje się on na łotewski odpowiednik ērglis, zawierający -g-. Według niego świadczyć to ma o tym, że -g- oryginalnie znajdowało się w bałtosłowiańskich słowach na orła, lecz wypadło wskutek tabu. Słowianie mieli więc zapożyczyć Simurga jako ‎*Sim-orьglъ ‘orzeł Sim’ i ewoluować w ‎*Simo-orьglъ > ‎*Simōrьglъ > ‎*Simarьglъ[21]. Ta etymologia jednak nie może zostać zaakceptowana, ponieważ łot. ērglis jest formą późną i wywodzi się z wcześniejszej *ereľis < *erlis i nie odpowiada oryginalnym formom[5].

W związku z powyższymi problemami część badaczy uznała, że Siemargł to dwa osobne bóstwa: Sim/Siem i Rgieł, i to dla nich poszukiwano etymologii. Aleksander Brückner stwierdził, że w Powieści minionych lat spójka nie znajduje się też między Chorsem a Dadźbogiem, a to nadal osobne teonimy, w związku z czym Simargła też należy podzielić na dwa słowa[22]. Według Martina Pitro i Petra Vokáča, jeżeli uznać istnienie dwóch bóstw zamiast jednego, to możliwe, że Siem i Rgieł byli boskimi bliźniakami, słowiańskimi odpowiednikami Dioskurów[23].

Siem

Według Brücknera etymologia Sima nie była problematyczna. Stwierdził, że skoro w języku litewskim istniały takie słowa jak šeima, šaima, keimas, kaimas, to w języku słowiańskim obok sěmii ‘rodzina’ mogło istnieć żeńskie słowo sima lub męskie sim. Niepewnie wskazywał przy tym na takie nazwy miejscowe jak Simoradz i Siemiradza[24].

Krzysztof T. Witczak i Idaliana Kaczor założyli, że podstawową staroruską formą teonimu było Sěmъ (Siem) i że był on etymologicznie spokrewniony z litewskim Seme-pates, rzymskimi Sēmūnes ‘bóstwa siewu’, sabińskim Simo Sancus Dius Fidius ‘jakieś bóstwo porównywane do Herkulesa’, staroirlandzkim Semon ‘bohater lub półbóg’ i galijskim Σημόνη. ήρωίς ‘bohaterka’. Wszystkie te imiona mają wywodzić się ostatecznie z pie. ‎*Sēmos / ‎*Sēmōn ‘bóg siania’ lub ‎*Sēmonā ‘bogini siania’[25]. Witczak i Kaczor nawiązują tu do pie. rdzenia ‎*seh₁- ‘siać’ > prasł. ‎*sěti. Michał Łuczyński wskazuje jednak na błędy tej etymologii: łaciński zapis Semepates należy odczytać jako litewskie *Žemepatys (od žemė ‘ziemia’), natomiast dla reszty nazw można co prawda zrekonstruować praformę, lecz brzmiałaby ona ‎*seVmōn-, z pie.dial. (italo-celtyckie) ‎*seĝʰ-mōn-, z pie. ‎*seĝʰ- ‘utrzymywać, opiekować’ i nie są one spokrewnione z Siemem[26].

Łuczyński zgadza się jednak z Witczakiem i Kaczor, że teonim Siem jest związany etymologicznie ze słowem siać. Rekonstruuje on prasł. rzeczownik *sêmъ, który składa się z czasownika ‎*sěti ‘siać’ i przyrostka ‎*-mъ, który dosłownie oznaczał ‘sianie’, wtórnie ‘to, co się sieje’, ‘to, co posiane’ itd., z którego wywodzi się teonim[26].

Rgieł

Brücker zaproponował dwie możliwe etymologie dla Rgła. W pierwszej połączył Rgła z rzekomym litewskim bogiem Ruglis lub Rugulis, których imiona mają kolejno odpowiadać stpol. reż i lit. rugysżyto’ (stpol. z prasł. ‎*rъžь[27]), w związku z tym Rgieł byłby bogiem żytnim, polnym, gospodarczym. W drugiej propozycji wiąże Rgła z litewskim bogiem Ruguczis ‘bóg rzeczy kwaśnych’. Litewski teonim ma się wywodzić od rugti ‘kwaśnieć’, rdzeń ten w postaci rug- występuje też w językach słowiańskich. Rgieł byłby więc „Kiślakiem”. Od imienia tego boga ma wywodzić się nazwa wsi Rgielsko[28].

Witczak i Kaczor zrekonstruowali pie. teonim ‎*Rudlós ‘Bóg dzikiej natury’, który ma być zaświadczony przez wedyjskiego Rudrę i staroruskiego Rgła (z wcześniejszego ‎*Rъdlъ)[29].

Łuczyński zauważa jednak, że żadna z tych etymologii nie może być uznana, ponieważ ich autorzy przy tworzeniu etymologii posługują się błędnym zapisem bóstwa: Brücker podaje zapisy Rъglъ i Rъgъlъ[28], a Witczak i Kaczor Rъglъ[29] (wszystkie z ъjerem twardym), podczas gdy w źródłach jest on zapisany jako Rьglъ (z ь – jerem miękkim)[30]. W związku z tym odrzuca też wywodzenie Rgielska od nazwy boga, gdyż wtedy oczekiwaną formą byłoby *Rzgielsko (w języku polskim teonim brzmiałby *Rzgieł)[31].

Według Łuczyńskiego ь w imieniu może być efektem apofonii e : ь i jedynym słowem, który pasuje do teonimu jest prasł. czasownik ‎*regti ‘ciąć’ (por. słoweń. régati ‘pękać’, pol.dial. rzega ‘pręga’)[30], które wywodzi z pie. rdzenia ‎*h₁regʷ- ‘być ciemnym’ (por. gr.érevos ‘ciemność’)[32]. Zmiana semantyczna z ‘ciemny, czarny’ > ‘pusty’ jest typowa (por. z tego samego rdzenia sans.radźas ‘ciemny; pusty’), następnie znaczenie mogło przejść w ‘sprawiać, ze coś jest puste’, ‘robić puste miejsca’ > ‘robić otwory, nacięcia; ciąć’[32]. Teonim ten składałby się więc z ‎*rьgǫ / ‎*regǫ ‘tnę’ (1 os. lp. czas. teraź. ‎*regti) i przyrostka ‎*-lъ[33]. Powstały rzeczownik imiesłowowy ‎*rьglъ, który później został teonimem, mógł oznaczać ‘to, co wycięte’ > ‘wycięcie’ > być może > ‘szczelina’, ‘otwór’ lub ‘dziura’, ‘dołek’[31]. Jeżeli ta etymologia jest poprawna, nazwa czeskiej gminy Řehlovice może wywodzić się od boga (od nazwy osobowej *Řehl-)[31]. Według Łuczyńskiego Siem i Rzgieł mieli charakter rolniczy (od nazw prac rolnych)[34].

Przypisy

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Swiatowid3011.jpg
The Zbruch Idol (sometimes identified as Światowid) found in Ukraine propably represents four old Slavic deities and other symbolism
Zbruch Idol.jpg
The Zbruch Idol (sometimes identified as Światowid) found in Ukraine propably represents four old Slavic deities and other symbolism
Simargl-2.jpg
Image of Simargl from bracelet
Simargl-1.jpg
Image of Simargl from bracelet
Detail. Simurgh platter. From Iran. Samanids dynasty. 9th-10th century CE. Islamic Art Museum (Museum für Islamische Kunst), Berlin.jpg
Autor: Osama Shukir Muhammed Amin FRCP(Glasg) Edytuj to w Danych Strukturalnych na Commons, Licencja: CC BY-SA 4.0
Simurgh platter. From Iran. Samanid dynasty, 9th–10th century CE. Museum für Islamische Kunst, Berlin Edytuj to w Danych Strukturalnych na Commons