Simondsja kalifornijska

Simondsja kalifornijska

(c) Stan Shebs, CC BY-SA 3.0 Kwitnący pęd rośliny męskiej
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	simondsjowate
Rodzaj	simondsja
Gatunek	simondsja kalifornijska
Nazwa systematyczna
Simmondsia chinensis (Link) C.K. Schneid. Ill. Handb. Laubholzk. 2: 141 141 1907[3]

Owoce

Pokrój

Simondsja kalifornijska, jojoba (wym. żożoba albo chochoba^[4]) (Simmondsia chinensis) – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju (simondsja Simmondsia) i rodziny (simondsjowate Simmondsiadaceae) z rzędu goździkowców. Wbrew swej gatunkowej nazwie naukowej (chinensis oznacza „chiński, chińska”) nie pochodzi z Chin, lecz z pustyni Sonora w południowo-zachodniej części Ameryki Północnej – rozciągającej się od Arizony po Meksyk. Przyczyną nadania jej mylącej nazwy naukowej było omyłkowe umieszczenie przez uczonych opisujących po raz pierwszy ten gatunek jego materiału zielnikowego wśród okazów pochodzących z Chin. Nasiona simondsji zawierają płynny wosk wykorzystywany jako olej jojoba^[5]. Ze względu na olej roślina rozpowszechniona została w uprawie w Ameryce Południowej, Afryce i południowej Azji^[6][7]. Ze względu na podobieństwo nazw gatunek ten można pomylić z głożyną pospolitą, znaną jako „jujuba” (Ziziphus jujuba), która jest inną, niespokrewnioną rośliną.

Morfologia

Pokrój

Niewielki, zawsze zielony i silnie rozgałęziony krzew osiągający do 4 m wysokości^[6][7].

Liście

Małe, sinozielone, naprzeciwległe, skórzaste i całobrzegie^[2][6].

Kwiaty

Jojoba to roślina dwupienna – rośliny męskie mają drobne kwiaty pręcikowe zebrane w główkowate skupienia u nasady ogonków liściowych^[6]. Mają okwiat 4- lub 6-krotny oraz odpowiednio dwukrotnie większą od liczby listków okwiatu liczbę pręcików^[2]. Kwiaty słupkowe wyrastają zwykle pojedynczo na szczytach gałązek. Ich listki okwiatu utrzymują się długo – do czasu dojrzenia owoców^[6]. Słupek jest górny, 3-krotny. Każda komora zawiera pojedynczy zalążek^[2].

Owoce

Torebki trójklapowe zawierające zwykle pojedyncze, ciemnobrązowe nasiono^[6][8].

Biologia

Anatomia

Charakterystyczną cechą tego gatunku jest anomalna struktura drewna polegająca na występowaniu w przekroju pnia kilku grup koncentrycznych słojów przyrostów rocznych^[7].

Rozwój

Roślina wieloletnia, owocująca od 3–5 roku życia i później powtarzająca owocowanie rokrocznie przez 100–200 lat. Największy plon dają rośliny w wieku ponad 7 lat. Owoce dojrzewają w ciągu 90 do 180 dni po zapłodnieniu^[9].

Właściwości fizykochemiczne

Nasiona zawierają do ok. 60% wosku, będącego mieszaniną estrów kwasów tłuszczowych i alkoholi o długości łańcucha C20–C26 (kwasu eikozenowego, kwasu dokozenowego, eikozenolu, dokozanolu, heksakozanolu). W odróżnieniu od olejów roślinnych wosk ten nie zawiera triglicerydów. Wosk jojoba jest ciekły nawet w niskiej temperaturze, dlatego przed zastosowaniem np. w kosmetyce jest uwodorniany dzięki czemu w postaci stałej utrzymuje się do ok. 65 °C. Charakterystyczna dla tego wosku jest łatwość przenikania przez wierzchnie warstwy skóry. Nie powinien być stosowany doustnie ze względu na działania niepożądane. Poza woskami nasiona zawierają nitrylozydy (simmondsynę)^[6].

Systematyka

Takson włączany był przez długi czas do rodziny bukszpanowatych, gdzie tworzył monotypowe plemię Simmondsieae lub wyodrębniany był w randze rodziny, jednak blisko sytuowanej wobec bukszpanowatych^[2][7]. Takie pokrewieństwo sugerowały podobieństwa morfologiczne^[7]. W systemie Takhtajana z 1997 takson wyodrębniony został jako rząd Simmondsiales w obrębie Hamamelididae^[2]. Przynależność do goździkowców wynika z analiz sekwencji DNA oraz licznych dowodów związanych z morfologią i anatomią nasion, fitochemią i budową plastydów^[8].

Synonimy^[3]

Buxus chinensis Link, Simmondsia californica Nutt.

Pozycja systematyczna w kladzie caryophylloids w rzędzie goździkowce według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Zastosowanie

Uprawy jojoby na pustyni Thar w Indiach

Woski zawarte w nasionach były wykorzystywane przez Indian w leczeniu schorzeń skóry. Współcześnie, znane jako olej jojoba są szeroko stosowane jako składnik kosmetyków, leków^[6] i pestycydów^[8]. Olej służy też jako smar w delikatnych mechanizmach^[6][7]. Ponieważ jest pełnowartościowym substytutem spermacetu, jego uprawy i wykorzystanie zyskało na znaczeniu po ograniczeniu polowań na wieloryby^[7].

Poza pozyskiwaniem nasion jako surowca do produkcji oleju jojoba, stanowią one źródło białek roślinnych. Rośliny służą także do nasadzeń chroniących przed erozją^[9].

Uprawa

Rośliny uprawiane są na plantacjach, na których sadzi się głównie rośliny żeńskie. Do skutecznego zapylenia i zawiązywania nasion wystarcza, że rośliny męskie posadzone zostaną w co 20 rzędzie^[6]. Krzewy silniej rosną na siedliskach silniej nawodnionych. Młode rośliny tolerują spadki temperatury do −5 °C, starsze do −9 °C^[9].

Przypisy