Skójka gruboskorupowa

Skójka gruboskorupowa
Unio crassus[1]
Philipsson, 1788
Ilustracja
Skójka gruboskorupowa
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

mięczaki

Podtyp

muszlowce

Gromada

małże

Podgromada

Palaeoheterodonta

Rząd

Unionoida

Rodzina

skójkowate

Rodzaj

Unio

Gatunek

skójka gruboskorupowa

Synonimy
  • Unio crassus Retzius 1783
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
Status iucn3.1 EN pl.svg

Skójka gruboskorupowa (Unio crassus) – gatunek słodkowodnego małża z rodziny skójkowatych (Unionidae), występującego w czystych ciekach Europy od Atlantyku po zlewnie Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego. Gatunek wrażliwy na zanieczyszczenie i przekształcanie siedlisk, zanika na wielu stanowiskach i jego liczebność maleje. Uznany za gatunek zagrożony, objęty ochroną na podstawie europejskich regulacji prawnych. W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej.

Systematyka

Gatunek należy do rodziny skójkowatych (Unionidae), jest jednym z trzech przedstawicieli rodzaju Unio występujących w Polsce[3]. Opisany przez L.M. Philipssona[4].

Etymologia nazwy

Epitet gatunkowy, tak w nazwie naukowej (Unio crassus: łac. crassus – gruby, masywny[5]), jak i zwyczajowej (skójka gruboskorupowa[6][7]) odnosi się do grubości i ciężaru muszli, które to cechy zostały uznane za odróżniające ten gatunek od pozostałych gatunków rodzaju Unio[4][6].

Występowanie

Zasięg gatunku obejmuje Europę Zachodnią (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Półwyspu Iberyjskiego), Środkową i Wschodnią, Azję Mniejszą, Iran[8] i Syberię. W Polsce skójka gruboskorupowa występowała w przeszłości (przed 1950 r.) w ciekach na obszarach wyżynnych i nizinnych kraju (odnotowano jej występowanie w rzekach Pobrzeża Bałtyku, Pomorza Zachodniego, Pojezierzy Suwalskiego i Mazurskiego, Mazowsza, Polesia, Wielkopolski i Małopolski oraz na Pogórzu Karpackim), później była coraz rzadziej spotykana[9][10].

Cechy morfologiczne

Osobniki skójki gruboskorupowej w rzece Kolpa (Słowenia).

Muszla grubościenna, masywna, w zarysie jajowatoprostokątna[6], jej wierzchołki słabo wystające, przesunięte ku przodowi (cześć muszli położona przed wierzchołkami 3–4-krotnie krótsza niż część tylna)[11], wierzchołki bywają silnie skorodowane. Krawędź grzbietowa (i zamek) jest silnie wygięta, a brzuszna lekko wygięta, przedni brzeg łukowato zaokrąglony, a tylny tępo klinowaty. Zewnętrzna powierzchnia muszli gładka, linie przyrostów delikatnie zaznaczone. Muszle tego gatunku cechuje duże zróżnicowanie kształtów i koloru – przeważają muszle w ciemnych barwach, od rogowych do ciemnobrunatnych, z wiekiem ciemnieją do czarnego[11][12]. Urzeźbienie wierzchołków muszli podobne do tego u skójki zaostrzonej, lecz bardziej regularne. Zamek muszli z płytą bardzo masywną, w prawej połówce muszli brak zęba głównego, obecny tylko ząb przedni boczny. W lewej połówce ząb boczny wewnętrzny szeroki i niski, ząb centralny wysoki, stożkowaty z karbowanym wierzchołkiem, zęby tylne boczne wąskie i długie. Wewnętrzna powierzchnia muszli gładka, z perłowym połyskiem, odcisk mięśnia zwieracza przedniego owalny, odcisk mięśnia wyciągacza nogi wąski i półokrągły[12].

Długość muszli: 40–72 mm; szerokość: 19–28 mm; wysokość: 25–45 mm[13][8].

Wewnętrzny płat skrzelowy jest w zarysie prostokątny, z wydłużonym tylnym końcem, płat zewnętrzny symetryczny, w zarysie wrzecionowaty[13]. W związku z dużą zmiennością fenotypową (kształtu, grubości i barwy muszli) wyróżniano wiele form i podgatunków tego małża. Z terenów Polski Poliński opisał trzy podgatunki (U. c. polonicus Polinski, U. c. ornatus Polinski oraz U. c. oviformis Hilbert, które jednak uznano za zmienność będącą rezultatem plastyczności[13]. Wyróżniane bywają następujące podgatunki[14]:

  • U. c. batavus
  • U. c. bruguierianus
  • U. c. carneus
  • U. c. crassus
  • U. c. cytherea
  • U. c. jonicus.

Biologia i ekologia

Zajmowane siedliska

Gatunek reofilny, występuje w czystych rzekach i potokach, w osadach dennych piaszczystych lub piaszczysto-żwirowych. Wrażliwy na zanieczyszczenie i zmiany chemizmu wody[7][15][10]. W przypadku gdy stężenie azotanów w wodzie przekroczy 10 mg/L, osobniki tego gatunku przestają się rozmnażać[2].

Odżywianie

Filtrator, odżywiający się zawiesiną odcedzaną z wody na skrzelach. Zwierzę przebywa zakopane w osadach dennych, wystawiając ponad nie tylko tylną część muszli z syfonami[16][10].

Rozmnażanie

Rozród odbywa się wiosną (kwiecień-maj), przystępują do niego osobniki o wymiarach muszli od 30–40 mm. Jaja przetrzymywane są w marsupiach w skrzelach, gdzie ulegają zapłodnieniu i rozwijają się w ciągu kilku miesięcy do stadium larwy (glochidium). Glochidia uwalniane są do wody, gdzie, połknięte przez ryby, przyczepiają się do ich skrzeli. Żywicielami glochidiów tego gatunku mogą być: ciernik (Gasterosteus aculeatus), cierniczek (Pungitius pungitius), jelec (Leuciscus leuciscus), kleń (Leuciscus cephalus), strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus), okoń (Perca fluviatilis), wzdręga (Scardinius erythrophtalamus) i głowacz białopłetwy (Cottus gobio)[10]. Po przeobrażeniu młode małże odczepiają się i opadają na dno. Osobniki skójki gruboskorupowej mogą żyć do 80 lat[10].

Interakcje międzygatunkowe

Glochidia skójki gruboskorupowej pasożytujące na rybach powodują powstawanie małych, nieznacznych zranień w miejscach przyczepienia[10].

Zagrożenia i ochrona

Ze względu na zanikanie populacji i zmniejszanie liczebności skójki gruboskorupowej gatunek ten został ujęty jako zagrożony (EN) na Czerwonej Liście IUCN[2]. Gatunek jest wymieniony w dyrektywie siedliskowej Rady Europy jako gatunek będący przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, który wymaga ścisłej ochrony i którego ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO)[17])[18] oraz w konwencji berneńskiej[19]. Na terenie Polski objęto go ścisłą ochroną gatunkową[20]. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt został zaliczony do kategorii EN (gatunki zagrożone wyginięciem)[10].

Do ustępowania gatunku przyczyniły się zmiany warunków hydrologicznych i chemizmu wód spowodowane zrzutami zanieczyszczeń, zmianami charakteru zlewni (np. wyrębem lasów, prowadzeniem gospodarki rolniczej) i związaną z tym eutrofizacją, transportem ściętych pni i erozją brzegów i dna rzek, konstruowaniem tam na rzekach. Główną przyczynę upatruje się w spadku stężenia tlenu rozpuszczonego w wodzie. Negatywny wpływ na populacje skójki gruboskorupowej ma rozprzestrzenianie się gatunków inwazyjnych – piżmaka (Ondatra zibethicus), norki amerykańskiej (Neovison vison) i szopa pracza (Procyon lotor), które wykorzystują te małże jako źródło pokarmu[10][2].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Unio crassus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. ↑ a b c d M. Lopes-Lima, U. Kebapçı, D. Van Damme, Unio crassus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2015-08-02] (ang.).
  3. ↑ Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 97.
  4. ↑ a b Retzius, A. J. 1788. Dissertatio historico-naturalis sistens nova testaceorum genera. Quam præside D. M. Andr. J. Retzio (...) ad publicum examen defert Laurentius Münter Philipsson. – pp. [1-4], 1-23. Lundæ. (Dissertatio Historico-Naturalis). s. 17; (Berling.).
  5. ↑ Kazimierz Kumaniecki: Słownik łacińsko-polski. Warszawa: PWN, 1975.
  6. ↑ a b c Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 105.
  7. ↑ a b Jerzy Urbański: Poznaj krajowe ślimaki i małże. Warszawa: PZWS, 1951, s. 115–116.
  8. ↑ a b F. Welter Schultes: Species summary for Unio crassus. AnimalBase, 26 października 2013. [dostęp 2015-08-02]. (ang.).
  9. ↑ Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 107–108.
  10. ↑ a b c d e f g h Katarzyna Zając: Polska Czerwona Księga Zwierząt: Unio crassus Philipsson, 1788. Instytut Ochrony Przyrody PAN. [dostęp 2011-10-06].
  11. ↑ a b Andrzej Kołodziejczyk, Paweł Koperski: Bezkręgowce słodkowodne Polski: klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii makrofauny. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2000, s. 212. ISBN 83-235-0192-0.
  12. ↑ a b Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 105–108.
  13. ↑ a b c Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 106.
  14. ↑ Unio crassus. Fauna Europaea, ver. 2.6.2, 29 sierpnia 2013. [dostęp 2015-08-02]. (ang.).
  15. ↑ Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 108.
  16. ↑ Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 60.
  17. ↑ Dyrektywa Rady Europy 92/43/EWG z dn. 21 maja 1992 ↓, s. załącznik nr II.
  18. ↑ Dyrektywa Rady Europy 92/43/EWG z dn. 21 maja 1992 ↓, s. załącznik nr III.
  19. ↑ Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats, Bern, 19.IX.1979. – tekst Konwencji berneńskiej (ang.).
  20. ↑ Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2014-10-08].

Bibliografia

  • Andrzej Piechocki, Anna Dyduch-Falniowska: Mięczaki (Mollusca), małże (Bivalvia). T. 7a: Fauna słodkowodna Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-11005-8.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 EN pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Unio crassus3 A MRKVICKA.JPG
Autor: Alexander Mrkvicka, Licencja: CC BY-SA 3.0
Unio crassus, River Kupa/Kolpa, Slovenia
Unio crassus.jpg
Autor: Emma Versteegh, Licencja: CC BY-SA 2.5
Shell of Unio crassus from the Netherlands