Skała Podolska

Skała Podolska

Ruiny pałacu Tarłów nad Zbruczem
Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Powierzchnia	1,52 km²
Populacja (2017) • liczba ludności	4293[1]
Nr kierunkowy	+380-3541
Kod pocztowy	48720
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Skała Podolska
Położenie na mapie Ukrainy (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Skała Podolska
Położenie na mapie Polski w 1939 r. (c) Lukasb1992 z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0 Skała Podolska
48°51′N 26°09′E/48,850000 26,150000
Portal Ukraina

Położenie na mapie województwa tarnopolskiego do roku 1939

Widok ogólny przed 1936

Skała Podolska, Skała (ukr. Скала-Подільська, Skała-Podilśka) – osiedle typu miejskiego w obwodzie tarnopolskim Ukrainy nad rzeką Zbrucz, u ujścia Zbruczyku.

Historia

W 1240 roku Mongołowie splądrowali drewniany gród ruski, zwany Skałą. Długo potem na miejscu ruin ok. 1331 roku książęta litewscy Koriatowicze wznieśli murowaną warownię. Od 1394 roku Skałę wraz z całym Podolem przekazano w lenno rycerzowi polskiemu Spytkowi z Melsztyna^[2].

W 1430 Skała znalazła się w granicach Królestwa Polskiego^[3] i otrzymała prawa miejskie magdeburskie^[2]. Częste najazdy wołoskie i tatarskie nie pozwalały wykorzystać doskonałego położenia miasta na drogach handlowych do Kamieńca. Król polski Zygmunt I Stary starał się o zmianę tej sytuacji: w 1510 roku uwolnił miasto od podatków, podwodów i innych ciężarów^[3]. W 1515 przekazał w dzierżawę staroście kamienieckiemu Stanisławowi Lanckorońskiemu, a w 1518 odnowił prawa miejskie^[2]. Starosta Lanckoroński doprowadził w latach 30. XVI wieku do odbudowy zamku i budowy murów miejskich^[2].

W efekcie tych działań Skała powoli zyskiwała na znaczeniu i rozwijała się. W 1570 roku lustracja dóbr królewskich województwa podolskiego zanotowała w mieście stanowiącym siedzibę starostwa niegrodowego: 186 domów chrześcijańskich czynszowych, 10 żydowskich, 25 sług zamkowych, 4 popowskich, 3 szlacheckich, 2 wójtowskich, 2 sług miejskich, co wskazuje, że mieszkało tu ponad 1000 poddanych^[3].

Wojny XVII wieku doprowadziły Skałę do upadku znaczenia:

• w 1615 Tatarzy zdobyli miasto i uprowadzili całą ludność w jasyr,
• w 1621 Turcy pustoszyli okolicę,
• w czasie rebelii Chmielnickiego w 1648 Kozacy pod wodzą Maksyma Krzywonosa zdobyli zamek i splądrowali,
• w 1657 stacjonowały tu oddziały siedmiogrodzkie Rakoczego, które spustoszyły całą okolicę^[2][3]. Miasto zostało kompletnie zrujnowane.

Według pierwszej lustracji po zakończeniu Potopu przeprowadzonej w 1665 mieszkało tu jedynie 15 mieszczan, którzy otrzymali 12-letnią wolniznę^[3].

W czasach rozbiorowych do 1914 podlegało pod jurysdykcję starostwa powiatowego w Borszczowie, w prowincji Galicja. W roku 1914 miasteczko liczyło ogółem 6000 mieszkańców (1000 Polaków, 2700 Żydów i 2500 pozostałych narodowości, przeważnie Rusinów). W XIX wieku własność namiestnika Galicji hrabiego Agenora Gołuchowskiego i siedziba jego potomków do 1939 roku. Na miejscu znajdują się obecnie ruiny zamku Lanckorońskich, który spłonął od pioruna oraz pałacu odrestaurowanego przez Adama Tarłę, mauzoleum i kaplica rodowa wszystko w ruinie. Zamek popadł w ruinę po kolejnych wojnach z Tatarami oraz węgierskimi armiami księcia Rakoczego. W Skale znajduje się również pałac hrabiów Gołuchowskich, który został zniszczony w 1944 r. W okresie zaborów w miasteczku znajdowała się komora celna przy przejściu granicznym do Rosji. Pod okupacją niemiecką w Polsce pozbawiona praw miejskich; → gmina Skała Podolska.

Do 1939 r. wchodziła w skład województwa tarnopolskiego w Polsce. W miejscowości stacjonowała kompania graniczna KOP „Skała” i strażnica KOP „Skała”^[4].

Podczas okupacji Niemcy dokonali niemal całkowitej zagłady społeczności żydowskiej liczącej ponad 1500 osób. W dniach 26-27 września 1942 roku deportowali do obozu śmierci w Bełżcu ponad 800 Żydów. W ciągu następnego miesiąca pozostałych przenieśli do getta w Borszczowie. Na miejscu zabito ponad 300 Żydów^[5]. Część przeżyła ukrywając się, pod koniec 1944 roku w Skale żyło 150 Żydów. Przetrwały także zwoje Tory ukryte na terenie majątku Gołuchowskich^[6].

Do 1946 r. nastąpiło wysiedlenie mieszkających Polaków. Stary cmentarz polski oraz rzymskokatolicki kościół Wniebowzięcia NMP z 1719 r. zdewastowany (stan na 2006). Poza nimi w mieście znajdują się cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej, pomnik Chmielnickiego, a przy wyjeździe z miasta w kierunku Kamieńca Podolskiego – nowoczesna budowla mieszkalna w kształcie zamku, zwana przez miejscowych „Gargamelem”, oraz – przy moście na Zbruczu – obelisk upamiętniający 50-lecie tzw. w historiografii ukraińskiej „zjednoczenia Ukrainy” w 1939 r.

W 1989 liczyło 4665 mieszkańców^[7].

W 2013 liczyło 4263 mieszkańców^[8].

Zabytki

• ruiny zamku
• ruiny pałacu Adama Tarły herbu Topór z pocz. XVIII wieku na terenie zamku
• mauzoleum i kaplica rodowa
• kościół pw. Wniebowzięcia NMP^[9] z 1 poł. XVII wieku, przebudowany przez starostę Walentego Mierzejewskiego w latach 1719-1724, wieża z pocz. XX wieku. Na ścianach zewnętrznych tablice pamiątkowe poświęcone Adamowi Mickiewiczowi i Tadeuszowi Kościuszce
• cerkiew św. Mikołaja w stylu neobizantyjskim, przy murze kapliczka z 1907 r.
• Park pałacowy Gołuchowskich z bramą, dawnym szpitalem, stajnią i neorenesansową kordegardą

Pobliskie miejscowości

• Borszczów – 15 km
• Czortków – 40 km
• Kamieniec Podolski – 28 km

Ludzie urodzeni w Skale Podolskiej

• Karol Mühlner – honorowy obywatel Skały (1893)^[10]
• Zbigniew Bartoszyński – profesor Uniwersytetu Lwowskiego
• Michał Martynowicz — polski lekarz
• Wojciech Rogalski – urodził się w Skale w 1868 r., polski lekarz wojskowy, oficer Legionów Polskich oraz tytularny generał dywizji Wojska Polskiego II RP, kawaler Orderu Virtuti Militari.
• Stanisław Gromnicki — ksiądz prałat kościoła rzymskokatolickiego, kaznodzieja

Ludzie związani ze Skałą Podolską

• August Eustachiewicz – inżynier kolejowy, naczelnik c. k. sekcji konserwacji w Skale, honorowy obywatel Skały z 1907^[11]
• Agenor Romuald Gołuchowski – arystokrata polski, austriacki polityk konserwatywny, zmarł w Skale
• Aleksander Osipowski – kapitan, burmistrz w II Rzeczypospolitej od 1937

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Skała, pow. borszczowski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 642 .
• zdjęcia ze Skały
• strona WWW Skały (ukr. Скала lub Скала-Подільська)
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona