Skałoszczur właściwy

Skałoszczur właściwy

Petromus typicus[1]
A. Smith, 1831[2]
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Nadgromada	żuchwowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	gryzonie
Podrząd	jeżozwierzowce
Infrarząd	jeżozwierzokształtne
(bez rangi)	incertae sedis[3]
Rodzina	skałoszczurowate
Rodzaj	skałoszczur
Gatunek	skałoszczur właściwy
Synonimy Petromys typicus tropicalis O. Thomas & Hinton, 1925[4] Petromys cunealis O. Thomas, 1926[5] Petromys typicus marjoriae Bradfield, 1936[6] Petromys typicus guinasensis Roberts, 1938[7] Petromys typicus windhoekensis Roberts, 1938[7] Petromys typicus kobosensis Roberts, 1938[7] Petromys typicus barbiensis Roberts, 1938[8] Petromys typicus ausensis Roberts, 1938[8] Petromys typicus namaquensis Roberts, 1938[8] Petromus typicus karasensis Roberts, 1946[9] Petromus typicus cinnamomeus Roberts, 1946[9] Petromus typicus greeni Lundholm, 1955[10] Petromus typicus pallidior Lundholm, 1955[11]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[12]
najmniejszej troski
Zasięg występowania

Skałoszczur właściwy^[13], skałoszczur skalny^[14] (Petromus typicus) – gatunek afrykańskiego gryzonia z monotypowego współcześnie rodzaju skałoszczur^[13] (Petromus) i monotypowej rodziny skałoszczurowatych^[13] (Petromuridae), zamieszkujący skaliste obszary^[15] zachodniej części Afryki Południowej, Namibii, południowo-zachodniej Angoli^[16][17] oraz północno-zachodni region Kraju Przylądkowego w Południowej Afryce^[18].

Systematyka

Petromus typicus zaliczany jest do rodziny skałoszczurowate (Petromuridae). W literaturze zoologicznej wyróżniono piętnaście podgatunków występujących na stosunkowo małym terenie^[19], jednak nie wszystkie są akceptowane przez taksonomów jako odrębne podgatunki^[20].

Analizy genetyczne wykazały bliskie pokrewieństwo rodzin Petromuridae i Thryonomyidae^[21][22]. Postulowano nawet umieszczenie obu rodzin w jednej wspólnej nadrodzinie Thryonomyoidea. Najnowsze ustalenia lokują jednak rodzinę Petromuridae w nadrodzinie Petromuroidea^[23].

Opisano liczne formy i podgatunki^[24], ale wstępne pomiary czaszki wykazują że P. typicus jest gatunkiem monotypowym, chociaż potrzebne są analizy filogenetyczne, aby to potwierdzić^[3].

Nazewnictwo

Oprócz nazw Petromus i Petromuridae w literaturze czasem stosowane są nazwy Petromys i Petromyridae^[16].

Nazewnictwo łacińskie

Nazwa rodzajowa Petromus pochodzi od greckich słów: petra (πέτρα), oznaczającego „skałę”, oraz mys (μυς), znaczącego „mysz”^[25], i najprawdopodobniej nawiązuje do skalistego środowiska zajmowanego przez to zwierzę. Nazwa gatunkowa pochodzi od łac. typicus „typowy, typ”, od gr. τυπικος tupikos „typowy, zgodnie z typem”, od τυπος tupos „typ”^[26].

Nazewnictwo narodowe

Lokalnie używane są nazwy rock rat, dassie rat i noki. Noki pochodzi z dialektu ludu Khoikhoi. Badacze chętnie używają tej nazwy, bowiem pozwala na uniknięcie pomyłek pomiędzy dassie-rat a rock-dassie (góralkiem skalnym) – ssakiem z rodziny góralkowatych. W języku niderlandzkim, którego używali przybywający z Europy osadnicy z okolic Kapsztadu, słowo dassie oznacza borsuka^[27].

Genetyka

Andrea Mess i Manfred Ade^[18] zwracają uwagę na dużą zbieżność cech plezjomorficznych tego gatunku z Hystricognathi.

Budowa ciała

Morfologia

Petromus typicus bywa w literaturze określany jako podobny do wiewiórki^[27], ale bez puszystego ogona^[16]. Zachowuje duże podobieństwo do innych jeżozwierzokształtnych – w tym południowoamerykańskich koszatniczek. Budowa ciała niska, nieco przysadzista. Tułów dorosłego osobnika ma 140–200 mm długości^[16], ogon 130–180 mm, a waży 100–300 g^[17][16].

Skałoszczur właściwy ma czarne, długie wibryssy, beżowy nos, wąskie łapy i pazury. Rinarium jest mocno zredukowane^[18]. Przednie łapy mają cztery palce, a tylne pięć. Sierść miękka w dotyku, rośnie w kępkach po 3–5 włosów. Nie ma podszerstka, więc włos okrywowy jest sztywny i wyprostowany. Kolor sierści zlewa się z barwą skał, część grzbietowa ma szary odcień, a brzuszna szaro-beżowy, śniady lub pomarańczowo-beżowy. Sierść na ogonie jest rzadka, krucha i łatwo łamliwa^[16]. Sporadycznie umaszczenie może być brązowe, szare czy nawet czarne^[28].

Morfologicznie P. typicus jest dobrze przystosowany do życia w specyficznym terenie. Głowa jest bocznie spłaszczona^[14], ciało gibkie, szkielet giętki i elastyczny, co ułatwia przeciskanie się przez szczeliny. Sutki samic (3 pary, rzadziej 2), są ulokowane wysoko, na bokach, co umożliwia karmienie młodych podczas leżenia na brzuchu czy chowania w szczelinach. Przysadzista budowa ciała jest zgodna z charakterem poruszania się. Skałoszczur właściwy nie skacze, ale biega^[16].

Petromus typicus ma uzębienie o charakterze hypsodontycznym (wysokokoronowe), co oznacza zęby o krótkich korzeniach i masywnej koronie. Wzór zębowy: ${\displaystyle {\tfrac {1013}{1013}}}$^[16].

Anatomia

Żołądek jest duży, zakrzywiony, pofałdowany^[18], kątnica duża w przekroju i podzielona^[16].

Fizjologia

Niedobór wody jest typową cechą Pustyni Namib od milionów lat^[29]. P. typicus są więc doskonale przystosowane pod względem morfologii do funkcjonowania w takich warunkach. Mogą zdobywać wodę znajdującą się w szczelinach skalnych, wciskając się do nich, co ułatwiają bocznie spłaszczona czaszka, elastyczne żebra i boczno-grzbietowe sutki^[27].

Tryb życia

Skałoszczur właściwy prowadzi dzienny tryb życia^[27]. Żyje w skalistym terenie^[16], chętnie na skalistych zboczach gór, wzgórz i urwisk, które dają schronienie. Z kryjówek wyłania się rano lub późnym popołudniem, choć czasem jest aktywny także w czasie silnego operowania słońca. Lubi wygrzewać się w gorące dni, ale zazwyczaj pod osłoną skał, które go chronią przed atakiem sokołowych^[16]. Petromus typicus wiedzie samotniczy tryb życia lub żyje w parach^[16], lubi spędzać czas na baraszkowaniu i zabawach^[29].

Zoolodzy zaobserwowali sporadycznie występujące nieco dziwne zachowanie polegające na wsparciu się na usztywnionym, zagiętym ogonie i na przednich łapach (ang. tail stand), podczas gdy łapy tylne wykonują swobodne ruchy w powietrzu i bębnią o ziemię^[18][29]. Znaczenie tego zachowania nie jest wyjaśnione.

Cykl życiowy

Mało jest informacji na temat cyklu rozmnażania P. typicus^[15]. Cykl rozrodczy ma miejsce tylko raz w roku i zaczyna się zazwyczaj przed porą deszczową, czyli w listopadzie–grudniu (zapłodnienie)^[29]. Ciąża trwa około 3 miesięcy, rodzi się 1–3 młodych, zwykle 2^[29]. Młode – dość duże i pokryte sierścią^[16] – rodzą się więc raz w roku w okresach letnich: grudzień–styczeń^[29]. To okres korzystny dla wykarmiania młodych mlekiem przez samice, bowiem wówczas roślinność zawiera więcej wody, co jest niezbędne dla prawidłowej laktacji^[30]. Młode pozostają pod opieką matki przez trzy tygodnie, a po około 2 tygodniach życia zaczynają zjadać stały pokarm^[15]. Dorosłe i w pełni samodzielne stają się po 9 miesiącach życia^[29]. Podczas przeprowadzanych badań policzono gęstość występowania P. typicus. Na 6 ha terenu doliczono się 15 osobników^[16].

Głos

P. typicus używają dźwięków do komunikowania się między sobą. Podczas spokojnego buszowania w zaroślach jeden wydany gwizd potrafi zaalarmować i poderwać wszystkie żerujące w okolicy osobniki do ucieczki do szczelin skalnych. Na swoje sygnały alarmowe wzajemnie reagują zarówno noki jak i góralki skalne^[16].

Rozmieszczenie geograficzne

P. typicus występuje w skalistych częściach wzgórz i gór zachodniej części Afryki Południowej: Namibii, południowo-zachodniej Angoli^[16][17] oraz północno-zachodnim regionie Kraju Przylądkowego w Południowej Afryce. Zamieszkuje regiony, gdzie średnia roczna suma opadów przekracza 25 mm^[18].

Kopalne ślady występowania przodków Petromus

Paleontolodzy znaleźli przed laty ślady Petromus z okresu miocenu w górach Otavi, w bantustanie Kaokoland w północnej Namibii. Dotychczas jednak opisany został jedynie jeden gatunek Petromus minor, którego ślady z późnego pliocenu odkryto w Taung. Uzębienie P. minor pasuje dokładnie do współczesnego przedstawiciela rodzaju Petromus^[31].

Ekologia

Petromus typicus jest roślinożercą^[16][18]. Przeważnie żywi się graminoidami^[30][32], czyli roślinami jednoliściennymi o pokroju trawiastym, mszakami i porostami. Dieta zróżnicowana jest jednak pod względem gatunków roślin, jakości i ilości^[27].

Skałoszczur właściwy szuka pożywienia na ziemi i wśród niskich krzewów^[29]. Badacze zwracają uwagę, że trudno sklasyfikować niektóre z roślin stanowiących pożywienie noki, bowiem ich morfologia podlega znacznym zmianom w tym specyficznym, pozbawionym wody klimacie^[27]. W porach suchych podstawę diety stanowią rośliny jednoliścienne – głównie wiechlinowate^[30]: Enneapogon scaber, Cenchrus ciliaris, czy Triraphis ramosissima. Stanowią wówczas około 69% ich pożywienia^[33].

Noki chętnie jadają^[27]:

• części zielone i łodygi krzewów: Abutilon angulatum, Abutilon fruticosum, Abutilon ramosum Hibiscus micranthus,
• części zielone krzewów: Blepharis obmitrata, Dichrostachys cinera, Grewia flavescens, Grewia tenax, Helinus integrifolius, Lycium basciifolium, Solanum rigescentoides,
• części zielone drzewa Acacia erubescens,
• kwiaty krzewu Adenolobus garipensis,
• kwiaty roślin zielnych – między innymi Bidens biternata,
• części zielone roślin zielnych: Cyphostemma omburense, Talinum arnotii oraz portulaki (Portulaca sp.),
• kwiaty drzew: Boscia albitrunca i Sterculia africana,
• części zielone i suche oraz owoce Grewia bicolor,
• owoce krzewu Grewia flava.

P. typicus umie przeżuwać^[32]. Je wielokrotnie w ciągu dnia^[18], szczególnie chętnie źdźbła siana, bo jest łatwo dostępne. Podczas posiłku Petromus trzyma pożywienie w przednich łapach^[18].

Szczególne, suche środowisko życia gatunku sprawia, że jest on dobrze przystosowany do znoszenia braku wody. Metabolizm noki jest wolniejszy o 25%, niż powinien wynikać z jego wagi^[27]. W 75% badanych przypadków^[30] P. typicus wybierał te części roślin, które są mu w stanie dać większą ilość wody. Zjadając łodygi traw wybierał zwykle dolną część, odrzucając górną, wysuszoną^[27]. Ze względu na stosunkowo niską jakość pożywienia dostępnego na wolności noki stosują dwuetapową metodę trawienia pokarmu – cekotrofię. Dzięki temu zwiększają wykorzystanie składników odżywczych pokarmu i wody. Noki wydalają dwa typy kału, przy czym bardziej miękki na ogół natychmiast zjadają^[27].

Zależności międzygatunkowe

P. typicus rywalizuje z innym lokalnym drobnym ssakiem, góralkiem skalnym, o kryjówki wśród skał. Ze względu na mniejsze wymiary P. typicus może zajmować mniejsze szczeliny^[16]. Przedstawiciele obu gatunków wspólnie żerują, odbywa się to bez zachowań agresywnych^[27]. Zwierzęta te wzajemnie odbierają i reagują na dźwięki wydawane przez drugie z nich, a ostrzegające przed niebezpieczeństwem. Na P. typicus polują sokołowe^[16], a pasożytują na nich glisty Acanthoxyurus shortridgei monnig, Heteroxynema cafer^[34] i wszy Scipio tripedatus^[35].

Siedlisko

P. typicus chętnie zamieszkuje skaliste zbocza gór, wzgórz i urwisk. Lubi także osiedlać się w szczelinach odosobnionych wzgórz, zbudowane ze skał twardszych niż skały go otaczające, czyli tzw. inselberg (twardzielce)^[29].

Przypisy

Bibliografia

• A. Roberts. Descriptions of new forms of mammals. „Annals of the Transvaal Museum”. 19 (2), s. 231–245, 1938. (ang.). 
• B.G. Lundholm. Descriptions of new mammals. „Annals of the Transvaal Museum”. 22 (3), s. 279–303, 1955. (ang.).