Skarb średzki

Muzeum Regionalne w Środzie Śląskiej, gdzie przechowywane są najcenniejsze eksponaty ze skarbu

Skarb średzki – jedno z najcenniejszych znalezisk archeologicznych XX wieku w Europie, kolekcja średniowiecznych monet i klejnotów monarchów czeskich, znaleziona w 1985 i 1988 r. w Środzie Śląskiej podczas prac budowlanych przy ulicy Daszyńskiego oraz na wysypisku gruzu na terenie Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji. Skarb w większości rozkradziony przez przypadkowych znalazców i odkrywców-amatorów był pod koniec lat 80. XX wieku powodem milicyjnej akcji na terenie Polski o kryptonimie Korona oraz kilku procesów karnych.

W muzeach we Wrocławiu i Środzie Śląskiej znajdują się odzyskane fragmenty znaleziska: prawie osiem tysięcy monet, gotycka korona ślubna, złote pierścienie i inne elementy średniowiecznej biżuterii. Wszystko jest warte ok. 250 mln zł.

Historia skarbu

(c) Classical Numismatic Group, Inc. http://www.cngcoins.com, CC-BY-SA-3.0

Floren (awers i rewers)

Korona średzka

Okoliczności ukrycia skarbu

Skarb średzki został ukryty w połowie XIV wieku w okresie, w którym miasta Śląska nawiedziła epidemia dżumy. Według badań historyków zajmujących się jego pochodzeniem był prawdopodobnie własnością bogatego bankiera żydowskiego Mojżesza, który w 1348 r. dokonał we Wrocławiu korzystnej dla siebie transakcji pożyczkowej, w wyniku której król czeski Karol IV Luksemburski zastawił u niego znaczną część swoich kosztowności w zamian za wsparcie finansowe starań o koronę cesarską. Podczas czarnej śmierci Mojżesz w obawie przed prześladowaniami opuścił Środę Śląską i nigdy do niej nie powrócił. Nie odzyskał też zakopanego w piwnicach swojego domu skarbu.

Odnalezienie pierwszego skarbu

Na skrytkę średniowiecznego bankiera natrafiono dopiero po kilkuset latach podczas kopania fundamentów pod budynek centrali telefonicznej, gdy robotnicy znaleźli gliniany dzban wypełniony monetami. Skarb odkryto 8 czerwca 1985 r. przy ul. Daszyńskiego 14, a znaleziono w nim 3771 srebrne monety z I połowy XIV w.: grosze praskie i grosze miśnieńskie^[1]. Znalezisko to zabezpieczone przez miejscowych funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej trafiło później do Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu. Nie podjęto wówczas żadnych prac badawczych w miejscu znaleziska i kontynuowano dalsze prace budowlane przy ulicy Daszyńskiego.

Odnalezienie drugiego skarbu

Po raz drugi na skarb średzki natrafiono 24 maja 1988 r. podczas rozbiórki kamienicy przy ulicy Daszyńskiego 14. Nowe odkrycie, znacznie większe od poprzedniego, stało się szybko lokalną sensacją, która ściągnęła na miejsce znaleziska rzesze przypadkowych osób poszukujących srebra i złota. Z ruin piwnic domu, zanim zareagowały odpowiednie władze, wyniesiono znaczną część monet i biżuterii. Z czasem pojawiła się także informacja, że precjoza ze skarbu średzkiego można znaleźć na wysypisku gruzu zlokalizowanym na terenie Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji im. XXX-lecia PRL. Tam także pojawili się poszukiwacze, którzy przeszukiwali hałdy gruzu w nadziei znalezienia czegoś drogocennego.

Dopiero po reakcji lokalnych społeczników rozpoczęły się oficjalne wykopaliska. Początkowo prowadzono je z udziałem młodzieży szkolnej i słuchaczy szkoły milicyjnej WOSMO z Wrocławia, dopiero później pojawili się w Środzie Śląskiej zawodowi archeolodzy. Nie udało się jednak przeciwdziałać poszukiwaniom prowadzonym przez osoby postronne. Władze lokalne zarządziły więc akcję skupowania znalezisk od przypadkowych znalazców. Nie przyniosła ona jednak zadowalających rezultatów i w sprawę skarbu średzkiego włączyła się milicja oraz prokuratura. Z apelem do osób przywłaszczających sobie monety i inne drogocenne przedmioty wystąpił minister kultury i sztuki Aleksander Krawczuk, który zaoferował za każdą oddaną rzecz nagrodę w wysokości trzykrotnej wartości kruszcu. Wiele osób na tę propozycję przystało, część jednak nie zareagowała. W konsekwencji Milicja Obywatelska zorganizowała operację poszukiwawczą o kryptonimie „Korona”, która objęła obszar całej Polski. W jej wyniku doszło do postawienia zarzutów kilku osobom i procesów karnych. Większość osób winnych zaniedbań ze względu na ogłoszoną amnestię uniknęła kary, a afery te ujawnił w książce-reportażu Miasto skarbów reporter i dokumentalista Tomasz Bonek^[2].

Pomimo podejmowanych prób nie udało się odnaleźć wszystkich skradzionych elementów skarbu średzkiego. Co kilka lat pojawiają się w mediach informacje o odzyskaniu lub pozyskaniu przedmiotów do niego należących^[3]. Ze skarbu odkrytego 24 maja zinwentaryzowano złote precjoza omówione niżej, a także 39 złotych monet oraz 3924 srebrnych^[1].

Elementy skarbu odzyskane po 1997 r.

• w 2005 r. policja odzyskała dwa fragmenty korony: orła zdobionego trzema perłami i kwiaton, a także datowany na XIII w. pierścień z inskrypcją i perłą oraz monetę^[4][5].

Inwentaryzacja znaleziska

Do 1995 r. prowadzono prace rekonstrukcyjne oraz katalogowanie zabytków. W wyniku tych prac stwierdzono, że w skład skarbu średzkiego, nie licząc biżuterii i złotych florenów, wchodzi 7691 monet srebrnych, z czego:

• 3700 znalazło się w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu,
• 3900 wpisano do inwentarza Muzeum Narodowego we Wrocławiu,
• 91 wpisano do inwentarza Muzeum Regionalnego w Środzie Śląskiej.

Po podziale eksponatów w 1997 r. większa ich część została umieszczona na stałej wystawie w Muzeum Regionalnym w Środzie Śląskiej. Natomiast pozostałe trafiły do Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu.

Eksponaty skarbu średzkiego przechowywane w muzeach na Dolnym Śląsku

Grosz praski Wacława II (awers)

Grosz praski Wacława II (rewers)

• złota korona kobieca prawdopodobnie należąca do żony cesarza Karola IV Luksemburskiego, Blanki de Valois – wykonana w warsztacie sycylijskich mistrzów złotniczych, gotycka, segmentowa (pierwotnie złożona z 10 segmentów) (najcenniejszy eksponat kolekcji). Wysokość 62 mm, średnica wewnętrzna 160 mm^[6], a zewnętrzna ok. 210 mm; waga (wraz z elementami odtworzonymi) 587 g^[7]. Zrekonstruowana w 1995 r.^[6] po zniszczeniach dokonanych przez złodziei w trakcie szabrowania skarbu. Z 10 pierwotnych segmentów, z których każdy zwieńczony był orłem trzymającym w dziobie pierścień, do czasu rekonstrukcji (czyli do 1995 r.) nie zachowały się dwa segmenty, a także dwa orły z innych segmentów i pierścień w dziobie kolejnego^[6]. Z 10 kwiatonów nie zachowały się dwa^[6]. Były też pomniejsze braki drobnych fragmentów i kamieni^[6]. Brakujące segmenty, orły i kwiatony odtworzono^[6]. Wiek powstania korony określa się na koniec XIII w. (niepewny) i pierwszą ćwierć XIV w.^[8], jednak w następnej ćwierci niektóre elementy były naprawiane lub nawet zastąpione nowymi^[6]. Wykonana ze stopu złota (od ponad 60% do ponad 70%) i srebra (ponad 20%) z domieszką miedzi^[9], zdobiona szlifowanymi kamieniami szlachetnymi i emalią^[10]. Wyniki badań gemmologicznych kamieni szlachetnych z korony, publikowane w latach 90. XX w., wskazywały, że w koronie oprócz pereł występują głównie czerwone granaty oraz rzadsze niebieskie spinele i szafiry, 7 szmaragdów, pojedyncze akwamaryny i dwa tektyty; łącznie ze 195 kamieni zdobiących koronę (nie licząc bardzo drobnych kamieni w plakietkach z emalią) zachowało się 112^[10]. Jedna z publikacji opisywała także ametysty^[11]. W roku 2018 opublikowano wyniki powtórnych badań gemmologicznych kamieni z korony, w tym wykonanych nowymi metodami, zwłaszcza spektroskopią ramanowską^[12]. Dzięki temu sprostowano niektóre oznaczenia ze starszych publikacji. Wykluczono obecność ametystów, wszystkie kryształy uznane za spinele okazały się szafirami lub granatami, a dwa kamienie uznane wcześniej za tektyty i jeden uznany za szmaragd są prawdopodobnie zielonym szkłem^[13]. Jeden kamień oznaczony wcześniej jako szmaragd uznano za chryzopraz^[14]. Granaty zidentyfikowano jako almandyny i almandyny-piropy. Stwierdzono, że w zachowanej części korony występuje 55 granatów barwy czerwonej, 27 lub 28 pereł, 20 szafirów, 6 szmaragdów, 3 kawałki przypuszczalnego zielonego szkła i 1 chryzopraz. W publikacji tej uwzględniono ponadto wcześniej nie badany gemmologicznie drobny element korony (orła) odzyskany w roku 2005 – stwierdzono w nim 6 almandynów, dwie perły, dwa kawałki zielonego szkła, szafir i szmaragd^[15].
• kolista zapona z kameą z chalcedonu w postaci orła, ozdobiona szlifowanymi kamieniami szlachetnymi^[16] – wykonana w warsztacie włoskich mistrzów złotniczych w II poł. XIII w., a sama kamea około 1240 r.^[17] Średnica 129 mm, masa 217 g^[6]. Pierwotnie w zaponie było 69 kamieni i pereł, jednak 22 nie zachowały się; wśród zachowanych przeważają granaty i szmaragdy, są też 4 perły, szafir i chalcedonowa kamea^[16].
• para złotych zawieszek z XII w. Jedna ma rozmiar ok. 65,5 × 58,5 mm i masę ponad 41 g, druga ok. 66,5 × 63,5 i masę ponad 42 g^[18]. Awers obu zdobiony dwoma dużymi kamieniami szlachetnymi położonymi nad sobą: cytrynem i szafirem, jednak w odwróconej kolejności – na pierwszej szafir jest u góry, na drugiej u dołu^[19]. Awers pierwszej miał dodatkowo 11 kamieni mniejszych, z tego zachowały się cztery czerwone granaty^[19]. Awers drugiej również miał 11 mniejszych kamieni, z tego zachowały się trzy czerwone granaty i jeden kwarc mleczny^[19]. Rewersy obu zdobione były siedmioma kamieniami na każdej zawieszce, z tego zachowały się po dwie perły na każdej, przypuszcza się, że brakujące okazy również były perłami^[19].
• para złotych zawieszek z XIII w. rozmiarów około 62 na 60,5 mm i masy ponad 29 g każda^[20]. Każda z zawieszek ma zdobioną tylko jedną stronę^[20].
• złota taśma szerokości 2,8 cm i grubości 0,1 mm, dekorowana wytłaczanym ornamentem wzdłuż obu krawędzi^[21]. Po odkryciu pocięta przez złodziei na cztery odzyskane później kawałki różnej długości. Łączna długość 90 cm, masa 38,4 g^[21].
• pierścień z głowami smoków ujmujących niezachowany kamień szlachetny^[22]. Datowany na drugą połowę XIII w.^[22] Wykonany ze złota, ma średnicę 21,6 mm i masę 5,3 g^[22]. Został rozerwany na trzy części przez osoby rabujące skarb średzki w 1988 r., scalone później przez konserwatorów (drobnych elementów nie odzyskano)^[22].
• pierścień z szafirem – waży 4,6 g, średnicy 20,5 mm, wykonany ze złota, szafir gwiaździsty; pierścień nie został uszkodzony podczas rabunku po znalezieniu^[23].
• sygnet z wyobrażeniem gwiazdy i półksiężyca^[24].
• zapinka (bransoleta) o wadze 14,8 g i średnicy (obręczy) 59 mm wykonana ze złotego drutu^[25]. Podzielona jest sześcioma złotymi paciorkami na jednakowe części, a samo zapięcie zdobi figura ptaka drapieżnego^[25]. Datowana na XIII w.^[25]
• monety – w większości srebrne grosze praskie wybite w czasie panowania Wacława II i Karola IV Luksemburskiego, ale także złote floreny, dukat, halerz i grosze miśnieńskie z okresu panowania Fryderyka II Poważnego.

Zobacz też

• korona średzka
• skarb rodziny Pavelów

Przypisy

Bibliografia

• TomaszT. Bonek TomaszT., Przeklęty skarb. Opowieść o klejnotach wartych 100 milionów dolarów, które w PRL wyrzucono na śmietnik, Wrocław: Szewczyk & Bonek, 2005, ISBN 83-922160-0-8, OCLC 69328024 .
• R. Girulski, M. Sachanbiński, Ekspertyza gemmologiczna kamieni szlachetnych z korony i zapony. Raport z badań i opracowania wyników, [w:] J. Witecki (red.): Skarb Średzki. Trzydziestolecie odkrycia, Wydawnictwo: Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 2018, s. 251–303.
• Katalog, 1996 r. (K. Wachowski et al.), [w:] J. Pietrusiński, J. Witkowski (red. nauk.): Klejnoty monarsze. Skarb ze Środy Śląskiej, Fundacja Monumentis Patriae, Wrocław, ISBN 83-905087-0-2.
• Michał Sachanbiński, 1996: Kamienie szlachetne w klejnotach monarszych ze Środy Śląskiej, [w:] J. Pietrusiński, J. Witkowski (red. nauk.): Klejnoty monarsze. Skarb ze Środy Śląskiej, Fundacja Monumentis Patriae, Wrocław, s. 64–74, ISBN 83-905087-0-2.
• Zdzisław Skrok, Skarby Polski, Warszawa 2002, ISBN 83-11-09499-3. Fundacja Monumentis Patriae, Wrocław, ISBN 83-905087-0-2.

Linki zewnętrzne

• Skarb Średzki w Muzeum Narodowym we Wrocławiu
• Środa Śląska Skarb średzki. srodaslaska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-13)].
• Strona poświęcona skarbowi średzkiemu. skarbsredzki.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-18)].
• Środa Śląska Historia odnalezienia Skarbu średzkiego. srodaslaska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-13)].