Skaryszew

Skaryszew

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek w Skaryszewie
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	radomski
Gmina	Skaryszew
Data założenia	1198
Prawa miejskie	1264
Burmistrz	Dariusz Piątek
Powierzchnia	27,49 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	4346[1] 158,1 os./km²
Strefa numeracyjna	48
Kod pocztowy	26-640
Tablice rejestracyjne	WRA
Położenie na mapie gminy Skaryszew Skaryszew
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Skaryszew
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Skaryszew
Położenie na mapie powiatu radomskiego Skaryszew
51°18′38″N 21°15′07″E/51,310556 21,251944
TERC (TERYT)	1425104
SIMC	0973820
Urząd miejski ul. Słowackiego 6 26-640 Skaryszew
Strona internetowa

Skaryszew (daw. Skaryszów^[2]) – miasto w woj. mazowieckim, w powiecie radomskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Skaryszew. Leży nad rzeką Kobylanką.

Według danych z 30 czerwca 2009 miasto miało 4135 mieszkańców.

Ośrodek usługowo-mieszkaniowy, drobny przemysł.

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 9 i droga wojewódzka nr 733.

Położenie

Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego, na Równinie Radomskiej będącej częścią Wzniesień Południowomazowieckich^[3].

Skaryszew leży w historycznej Małopolsce, stanowił część ziemi sandomierskiej^[4], a następnie ziemi radomskiej^[5]. Prywatne miasto duchowne Skaryszów, położone było w drugiej połowie XVI wieku w powiecie radomskim województwa sandomierskiego^[6]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa radomskiego.

Historia

Pierwszy wiarygodny przekaz historyczny o Skaryszewie pochodzi z 1198 – dotyczy on przejścia osady na własność klasztoru Bożogrobców w Miechowie. W XII wieku utrwalił się zwyczaj organizowania targów skaryszewskich^[7]. W 1228 roku miał tu miejsce zjazd księżnej Grzymisławy oraz książąt polskich: Konrada mazowieckiego z synami Bolesławem i Kazimierzem oraz dostojników świeckich i kościelnych^[8].

Miejscowość została całkowicie zniszczona podczas II najazdu mongolskiego na Polskę w latach 1259–1260. W roku 1264 została ponownie lokowana i otrzymała prawa miejskie. Zachował się potwierdzający to dokument z 15 maja 1264 wydany w Krakowie przez Bolesława Wstydliwego, który zezwala klasztorowi Bożogrobców w Miechowie lokować na nowo zniszczone przez Tatarów miasto Skaryszew na prawie niemieckim podobnym do tego jakim posługują się mieszczanie Korczyna^[9].

Przed 1618 rokiem w rynku wybudowany został ratusz, a w 1629 na wschodnim obrzeżu miasta powstał szpital. W czasie wojen szwedzkich miasto zostało spalone. Drugi pożar zniszczył zabudowę w 1670 roku. Po spustoszeniach XVII wieku miasto liczyło tylko 363 mieszkańców i na długi okres utraciło znaczenie jako ośrodek miejski. Dopiero XVIII wiek przyniósł ożywienie gospodarcze miasteczka. Z 1787 pochodzą pierwsze wzmianki o Żydach osiedlających się w mieście^[10].

Pomimo zakazu osiedlania się Żydów w Skaryszewie, obowiązującego do 1862, w 1827 mieszkało ich w nim około 82. Po upadku powstania styczniowego Skaryszew utracił prawa miejskie w 1870. Synagoga w Skaryszewie powstała około 1900. Żydowski cmentarz powstał wcześniej, bo już w drugiej połowie XIX wieku.

W 1921 Skaryszew liczył około 2072 mieszkańców, w tym 820 Żydów^[11]. Prawa miejskie Skaryszew odzyskał 1 lipca 1922^[12]. Skaryszew przeżywał szybki rozwój demograficzny i gospodarczy. Rozwijało się rzemiosło, natomiast upadło znaczenie jarmarków i targów. Jako siedziba gminy i lokalny ośrodek rzemieślniczo – usługowy miasto otrzymało nowe obiekty administracyjne, usługowe i mieszkalne. W wyniku przeprowadzonej w 1938 roku komasacji powstały nowe ulice i targowisko^[13].

II wojna światowa przyniosła duże zniszczenia miasta. W marcu 1941 do Skaryszewa przesiedlono część Żydów z Przytyka^[14]. 18 stycznia 1942 powołano do życia liczącą siedem osób Żydowską Służbę Porządkową w Skaryszewie^[15]. Getto w Skaryszewie powstało w kwietniu 1942^[16]. Mieszkało w nim, zależnie od okresu, pomiędzy 400 a 1200 ludzi. Miały miejsce egzekucje Żydów w radomskim więzieniu za opuszczanie terenu getta w Skaryszewie^[17][18]. W Skaryszewie istniała delegatura radomskiego komitetu Żydowskiej Samopomocy Społecznej^[19]. Skaryszewskie getto zostało zlikwidowane w drugiej połowie sierpnia 1942, kiedy wszystkich mieszkańców wywieziono do getta w Szydłowcu, a stamtąd 23 września do obozu w Treblince^[20].

Po wyzwoleniu w 1945 spod okupacji hitlerowskiej Skaryszew nadal jest miastem rolniczo-rzemieślniczym z niewielkim zapleczem produkcyjnym. Miasto wzbogaciło się o nowe obiekty mieszkalne i usługowe oraz administracyjne.

"Wstępy Skaryszewskie" – targi koni

"Wstępy", czyli jarmark konny jest organizowany w Skaryszewie bez przerw od 1432 (według legendy przywilej targowy nadał sam Władysław Jagiełło w podzięce za dostarczenie koni rycerzom walczącym w Bitwie pod Grunwaldem). Jarmark był organizowany w maju, w święto Wniebowstąpienia Pańskiego.

W 1633 król Władysław IV w dekrecie zezwolił by targi koni były w mieście organizowane w pierwszy (wstępny – stąd nazwa) poniedziałek po Środzie Popielcowej^[21]. I tradycja ta pozostała do dzisiejszego dnia. Drugi dzień targów (wtorek) był dniem "poprawin".

Jarmark ten jest do dziś dnia jednym z najstarszych, najsłynniejszych i najpopularniejszych tego typu targiem w Europie.

W związku z "końskimi" tradycjami miejscowości w marcu 2011 stanął na rynku drewniany koń - zabawka, będący inicjatywą prywatną jednego z mieszkańców - Daniela Rogali. Rok później, na skaryszewskim rynku stanęła wykonana przez tego samego twórcę, kolejna drewniana „zabawka”, tzw. klepok, czyli drewniany ptaszek^[22].

Wstępom odbywającym się w 2012 i 2013 roku towarzyszyły protesty Fundacji Tara oraz innych organizacji prozwierzęcych przeciwko niehumanitarnemu traktowaniu koni^[23][24]. W 2019 roku Rada Miejska w Skaryszewie uchwaliła regulamin jarmarku, który wyeliminował handel końmi na rzeź oraz zobowiązał wszystkich uczestników do reagowania na złe traktowanie zwierząt^[25].

Kościół św. Jakuba Większego Apostoła

Cmentarz katolicki w Skaryszewie. Widoczne stare nagrobki i kaplica

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Skaryszewa w 2014 roku^[1].

Zabytki

• barokowy kościół św. Jakuba z przełomu XVII i XVIII wieku,
• cmentarz katolicki z kaplicą i nagrobkami z XIX wieku (nie wpisany do rejestru zabytków).

Literatura i film

W Skaryszewie Jarosław Iwaszkiewicz umieścił akcję głośnego opowiadania "Kościół w Skaryszewie" (1968). Do miejscowego wikarego pewnego razu przychodzi partyzant "Ryś". Ma on wykonać wyrok śmierci na rzekomym zdrajcy i konfidencie, stalmachu Alojzie, chce jednak wcześniej przystąpić do spowiedzi. Ksiądz Konrad wątpi jednak w słuszność wyroku, dopatrując się pomyłki. Chcąc ochronić duszę młodego partyzanta kapłan postanawia własnoręcznie wykonać egzekucję, uważając że grzech, który uchroni innego przed potępieniem, zostanie mu wybaczony.

Opowiadanie było nowatorskim spojrzeniem na rzeczywistość okupacji hitlerowskiej, nikt z polskich pisarzy nie podejmował dotąd podobnej problematyki. Uważano, że jest to doskonały temat na film lub sztukę teatralną. W 1969 powstała etiuda szkolna "Kościół w Skaryszewie" w reżyserii Władysława Wasilewskiego, a w 1981 Stanisław Różewicz nakręcił pełnometrażowy film pod tytułem "Ryś".

Chociaż wydarzenie jest fikcją literacką - jak przyznał sam Iwaszkiewicz - to świadomie wykorzystał w opowiadaniu scenerię miasteczka i samą nazwę.

Sport

W Skaryszewie działa klub piłkarski Skaryszewianka Skaryszew, występujący w radomskiej lidze okręgowej.

Przypisy

Bibliografia

• Krzysztof Urbański: Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2004. ISBN 83-7271-260-3. OCLC 57206388.
• Kazimierz Jaroszek, Sebastian Piątkowski: Martyrologia Żydów w więzieniu radomskim 1939-1944: wykaz zamordowanych, zmarłych, deportowanych do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady. Radom: Archiwum Państwowe, 1997. ISBN 83-905288-0-0. OCLC 40544070.
• Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej Warszawa 1928 s. 296
• Mapa WIG Radom Pas 43 Słup 32 Warszawa 1937
• Krzysztof Stępniewski Targowiska Województwa Kieleckiego w latach 1918-1939 w: Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego tom XXXV 2000 zeszyt 3-4 Radomskie Towarzystwo Naukowe Radom 2000 s. 76-87 ISSN 0137-5156

Linki zewnętrzne

• Skaryszew (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 655 .