Skrzydlate słowa

Skrzydlate słowa[1], skrzydlate wyrazy[2][3] (gr. ἔπεα πτερόεντα, epea pteroenta) – powszechnie znane i często przytaczane wypowiedzi, których autorstwo lub okoliczności powstania da się ustalić[4][5]. Są obrazowe, barwne i aluzyjne. Mają charakter frazeologizmów[6]. Skrzydlate słowa zazwyczaj składają się z niewielu komponentów (zwykle od jednego do czterech wyrazów)[7]. Niektóre teorie za skrzydlate słowa i frazeologizmy uznają tylko takie cytaty, których autorstwo zostało zapomniane[3].

Skrzydlate słowa funkcjonują w różnych sytuacjach komunikatywnych, nie tylko w określonym kontekście[8]. Ich pole semantyczne oprócz warstwy dosłownego znaczenia (denotacji) obejmuje warstwę konotacyjną. Oznacza to, że aby zrozumieć sens skrzydlatego słowa w kontekście wypowiedzi, odbiorca powinien znać treści nadpisane na nich kulturowo[9]. Na przykład znaczenie tytułu Jesień średniowiecza (1919) nie kończy się na znaczeniu dosłownym, a więc pory roku w średniowieczu, ani nawet na metaforze schyłku wieków średnich. Przenośnia ta przywołuje na myśl również jej autora, Johana Huizingę (a także fragment polskiego tłumaczenia dialogu z filmu Pulp fiction).

Metaforyczne sformułowanie „skrzydlate słowa” wywodzi się z greki[3]. Występuje w eposach Homera i wskazuje na charakter ludzkiego słowa, które może „lecieć od ust do ust”[3]. Wyrażenie to przybrało charakter międzynarodowy i przedostało się do różnych języków: por. słow. okrídlené slova (okrídlené výrazy), ang. winged words, niem. geflügelte Worte[5].

Źródła skrzydlatych słów

Skrzydlatymi słowami bywają zarówno pełne zdania, jak i mniejsze konstrukcje wyrazowe[6]. Są to te fragmenty wypowiedzi, które utrwalily się w obiegu językowym jako „czyjeś słowa”[10]. Jako skrzydlate słowa mogą funkcjonować między innymi teksty takie jak:

Na to, czy dany cytat stanie się skrzydlatym słowem, wpływ mogą mieć: schemat rytmiczny; umiejscowienie na początku lub na końcu utworu; efekt zaskoczenia; werbalizacja pewnych sensów, których nie było wcześniej w zbiorze pojęć używanych w danej wspólnocie, a wobec których pojawiło się zapotrzebowanie[11].

Historia skrzydlatych słów

W Polsce sformułowanie „skrzydlate słowa” zaczęło się upowszechniać dopiero pod koniec lat 50. dwudziestego wieku, dzięki Henrykowi Markiewiczowi, który opublikował w tygodniku „Przekrój” cykl artykułów pt. Kto tak powiedział? czyli skrzydlate słowa literatury polskiej, w których wymieniane były najbardziej znane i lubiane cytaty m.in. z literatury, filmu, historii[12]. Dzięki serii artykułów o takim właśnie nagłówku, termin „skrzydlate słowa” upowszechnił się najpierw wśród czytelników „Przekroju”, a potem wśród większej grupy użytkowników języka. W 1968 roku hasło skrzydlate słowa pojawiło się w słowniku. Po raz pierwszy zdefiniowane było w II tomie Słownika frazeologicznego języka polskiego Stanisława Skorupki (Warszawa 1967–1968) jako utarte wyrażenia i zwroty, utarte przenośnie. W 1990 roku wydany został słownik Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego pt. Skrzydlate słowa, w którym zgromadzone zostały tysiące znanych i powtarzanych cytatów, sloganów i tytułów. Słownik ten cieszy się dużą popularnością wśród czytelników, był kilkakrotnie rozbudowywany i wznawiano jego wydania (w 1998, 2005 i 2007 roku). W ten sposób skrzydlate słowa zyskały w Polsce status terminu.

Skrzydlate słowa to kalka niemieckiego sformułowania geflügelte Worte, którym Georg Büchmann w 1864 r. zatytułował niemiecki zbiór skrzydlatych słów. Do dzisiaj zbiór ten uzupełniano i wydawano ponad 40 razy. To dzięki Büchmannowi termin zaczął być tłumaczony na różne języki i zauważono jego przydatność w języku. Büchmann znalazł to określenie u Homera. W Iliadzie i Odysei wielokrotnie mówi się o lotnych, uskrzydlonych, skrzydlatych słowach (epea pteronea), które rozchodzą się pomiędzy ludźmi w zaskakującym tempie. Przenośnię tę stosował również Heinrich von Meissen w XIV wieku, w XVIII wieku – Friedrich Klopstock, a w 1838 r. – Thomas Carlyle w eseju o Walterze Scotcie, ale nie był to jeszcze wtedy termin literacki.

W Polsce w odleglejszej przeszłości metaforę skrzydlatych słów stosowali m.in. Piotr Chmielowski i Tadeusz Boy-Żeleński, ale cały czas były to tylko poetyckie metafory, a nie użycie we współczesnym rozumieniu[12].

Ponieważ „skrzydlate słowa” to termin rozpowszechniony, da się stwierdzić okoliczności jego powstania w języku, jest obrazowy, barwny i aluzyjny, więc można sam termin zaliczyć do zbioru skrzydlatych słów.

Modyfikacje skrzydlatych słów

Skrzydlate słowa są dość elastycznymi jednostkami języka. Oznacza to, że możliwe jest modyfikowanie ich struktury (np. Przeminęło z wiadrem, Miłość ci wszystko wypaczy) czy znaczenia (A jednak się kręci! – w odniesieniu do ekonomii, Gwiezdne wojny – jako kłótnia celebrytów), a mimo to nie przestają być one dla czytelników aluzyjne i czytelne. Skrzydlate słowa są strukturalnie modyfikowane w 50–90% wypadkach ich użycia[13]. Możliwość ciągłych modyfikacji skrzydlatych słów i twórczego ich użycia, sprawia, że sformułowania te, choć ze względu na swoje rozpowszechnienie są znane wszystkim, to szybko się nie nudzą. Większość z nich jest zapamiętywana zgodnie z wersją pierwotną, dla części skrzydlatych słów częściej pamiętane są formy zmodyfikowane (np. „a tu rzeczywistość skrzeczy” zamiast „a tu pospolitość skrzeczy”). W niektórych przypadkach wyrażenie nie pojawia się w tekście źródłowym, natomiast upowszechnia się jako skrót dłuższego cytatu lub jako wyrażenie oddające sens cytatu (np. „król jest nagi” wobec cytatu z baśni Andersena Nowe szaty króla: „Popatrzcie, przecież on jest nagi, powiedziało jakieś dziecko”)[14].

W XX wieku źródłem skrzydlatych słów były głównie środki masowego przekazu (prasa, telewizja) oraz szkolne lektury, w XXI wieku ich źródłem stają się reklamy, teksty piosenek oraz wypowiedzi polityków[15]. Skrzydlate słowa ze względu na swoją aluzyjność, obrazowość i metaforyczność są chętnie używane jako nagłówki artykułów prasowych.

Skrzydlate słowa Polaków

W swoim artykule w internetowym „Przeglądzie Dziennikarskim” Ryszard Lipczuk[16] przedstawia 20  powszechnie znanych cytatów z polskiej literatury i wypowiedzi ważnych postaci historycznych. Są to przykłady, które występują zarówno na liście 100 polskich skrzydlatych słów Wojciecha Chlebdy[17], jak i na liście 100 cytatów Jerzego Bralczyka (są one wymienione w monografii Chlebdy, Bralczyk nie używa terminu „skrzydlate słowa”).

Duża część zaprezentowanych powiedzeń dotyczy okresu zaborów, dążenia do zachowania tożsamości narodowej, do uzyskania niepodległości, przywiązania do ojczyzny, która nie miała wtedy kształtu państwowego. Są to: Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy; Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek (C. K. Norwid: „Memoriał o młodej emigracji” z r. 1850); Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie; walki z germanizacją: Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród! („Rota” M. Konopnickiej z r. 1908), wreszcie dumy z bycia Polakiem: Kto ty jesteś, Polak mały (Władysław Bełza, „Katechizm polskiego dziecka” z r. 1900). Rozczarowanie bierną postawą Polaków i zaprzepaszczonymi szansami wyraża: Miałeś chamie, złoty róg! (S. Wyspiański). I przewrotne, dalekie od gloryfikowania wojny: Jak to na wojence ładnie, kiedy ułan z konia spadnie! – piosenka z czasów Powstania Styczniowego.

Raczej negatywny wydźwięk ma powiedzenie z XVII wieku: Nierządem Polska stoi.

Do okresu międzywojennego (1918 – 1939) nawiązują takie skrzydlate słowa  jak: Ciszej nad tą trumną! (publicysta endecki Stanisław Stroński po zamachu na pierwszego prezydenta niepodległej Polski Gabriela Narutowicza);  Chcieliście Polski, no to ją macie (wiersz K. I. Gałczyńskiego „Skumbrie w tomacie” z r. 1936) wyrażający rozczarowanie sytuacją w Polsce po uzyskaniu niepodległości.

Inne cytaty: Bagnet na broń! (Wł. Broniewski); Nie oddamy płaszcza, nawet guzika nie oddamy (słowa marszałka Edwarda Rydza Śmigłego z r. 1939), a do przeszłych już tragicznych wydarzeń z drugiej wojny światowej odnoszą się słowa: Ludzie ludziom zgotowali ten los (Z. Nałkowska, r. 1946).            

Znalazło się też miejsce dla skierowanego do niemieckich duchownych orędzia biskupów z lat 60. XX wieku:  Przebaczamy i prosimy o przebaczenie. Tym razem jest to pozytywne przesłanie, nawiązanie do zgody, do pojednania.

Bardziej uniwersalny charakter ma zdanie: Niech prawo zawsze prawo znaczy, a sprawiedliwość – sprawiedliwość (J. Tuwim, Kwiaty polskie).

Kultury, szkolnictwa, języka dotyczą powiedzenia z dalszej przeszłości:    A niechaj narodowie wżdy po stronne znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają; Zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie (parafraza dokonana przez Stanisława Staszica w r. 1787 zdania z aktu fundacyjnego Akademii Zamoyskiej z r. 1601).  Poza tym: Koń jaki jest, każdy widzi (dowcipne hasło do pierwszej polskiej encyklopedii z XVIII w.); Ala ma kota; Myślenie ma kolosalną przyszłość (przewrotny tytuł  Studenckiego Teatru Satyryków (STS) z r. 1955).

Oprócz tych wspólnych dla obydwu autorów przykładów na skrzydlate słowa należy przytoczyć jeszcze parę cytatów z literatury wymienionych przez Chlebdę: Wsi spokojna, wsi wesoła (J. Kochanowski); A imię jego czterdzieści i cztery; Paweł i Gaweł w jednym stali domu; pani Dulska; zrzucam z ramion płaszcz Konrada (A. Słonimski, który w ten sposób przeciwstawia się martyrologii i mesjanizmowi); szklane domy; popiół i diament; słoń a sprawa polska (S. Żeromski); nasza mała stabilizacja (T. Różewicz).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Henryk Markiewicz, Andrzej Romanowski: Skrzydlate słowa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990, s. 5–6, 275. ISBN 83-06-01141-4.
  2. ↑ „Revue slavistique”, 51–53, G. Gebenther i Spółka, 1998, s. 57.
  3. ↑ a b c d Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, s. 305, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  4. ↑ Teresa Zofia Orłoś, Joanna Hornik, Czesko-polski słownik skrzydlatych słów, Universitas, 1996, s. 237, ISBN 978-83-7052-373-2.
  5. ↑ a b Jozef Mistrík, Jazyk a reč, wyd. 2., poprawione, Bratysława: Mladé letá, 1999, ISBN 80-06-00924-4, OCLC 48624579 (słow.).
  6. ↑ a b Jozef Mistrík, Rétorika, SPN, 1980, s. 86 (słow.).
  7. ↑ J. Tarsa, Dyskretny urok nagłówka, czyli skrzydlate słowa na łamach dzisiejszej prasy, „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Filologia Rosyjska” 1994, z. 33, s. 102
  8. ↑ Jozef Mlacek, Peter Ďurčo, Frazeologická terminológia, Bratysława: Komisia pre výskum frazeológie pri Slovenskom komitéte slavistov, 1995 (słow.).
  9. ↑ W. Chlebda, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne, Opole 2005
  10. ↑ Polonica, tom 28, Zakład Narodowy im. Ossolińskich [Oddz. w Krakowie], 2007, s. 121.
  11. ↑ Tarsa 2017 ↓, s. 172–173.
  12. ↑ a b W. Chlebda, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne, Opole 2005, s. 15–17
  13. ↑ W. Chlebda, Król bywa nagi. Między cytatem a skrzydlatym słowem w: "Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska" Sectio FF Philologiae, 2000, t. XVIII, s. 88
  14. ↑ Tarsa 2017 ↓, s. 173.
  15. ↑ Tarsa 2017 ↓, s. 173–174.
  16. ↑ R. Lipczuk: Skrzydlate słowa Polaków, w: Przegląd Dziennikarski 11.11.2018, online: Skrzydlate słowa Polaków | Przegląd Dziennikarski (przegladdziennikarski.pl)
  17. ↑ W. Chlebda: Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego 2005, s. 440.

Bibliografia

  • Jadwiga Tarsa. Skrzydlate słowa – (nie)stałe elementy pamięci zbiorowej. „Teksty z Ulicy. Zeszyt memetyczny”. 18, 2017. ISSN 2081-397X. 
  • Jerzy Bralczyk: 500 zdań polskich. Warszawa: Agora 2015.
  • Wojciech Chlebda: Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego 2005.
  • Ryszard Lipczuk: Skrzydlate słowa Polaków, w: Przegląd Dziennikarski 11.11.2018, online: [1] Skrzydlate słowa Polaków | Przegląd Dziennika(przegladdziennikarski.pl)