Smok

Współczesne popularne wyobrażenie smoka

Smok – mityczne i fikcyjne stworzenie najczęściej wyobrażane w postaci olbrzymiego i lotnego gada obdarzonego zdolnością ziania ogniem. Występują w licznych mitach, legendach, literaturze, filmach i grach. W niektórych przypadkach przedstawiane są jako istoty obdarzone dużą inteligencją, potrafiące posługiwać się magią, znające ludzką mowę, posiadające i strzegące rozmaitych skarbów. Najczęściej smok ma cztery łapy i skrzydła, natomiast często pojawiający się w heraldyce smok dwunogi nosi nazwę wiwern.

Smoki są istotami reprezentującymi siły natury: z żywiołów zwłaszcza ogień i powietrze. W mitologiach wielu kultur występują też pokrewne zwierzęta podobne do smoków.

Etymologia

Dracan – zapis w języku staroangielskim z anglosaskiego poematu Beowulf (X-XI w.)

Słowo smok ma charakter ogólnosłowiański, na przykład cz. zmok, słow. zmok/zmak, ros. смок smok, z prasłowiańskiego *smokъ[1], być może z praindoeuropejskiego *smewk(g), (“ślizgać się, przekradać”)[2], z którego też wywodzi się też np. szmugiel.

W większości pozostałych języków europejskich na to pojęcie używa się derywatów łac. dracō, będącego zapożyczeniem ze stgr. δράκων drákōn, dosł. „bystrooki”, od stgr. δέρκεσθαι dérkesthai „spoglądać przenikliwie, bystro”[3], np. ang. dragon, bułg. дракон drákon, niem. Drache, cz. drak.

Historia

Antyczna grecka mozaika przedstawiająca smoka

Smoki pojawiają się w wielu mitologiach, w tym mitologii greckiej. Zazwyczaj pełnią funkcję strażników, podobnie jak gryfy, przypisywane im są także mądrość i siła. Zawsze czujny smok stał na straży złotego runa z polecenia boga Aresa, inny pilnował wyroczni Apolla w Delfach. Smoka żyjącego obok źródła w okolicy późniejszego miasta Teby zabił Kadmos; z zębów smoka posianych w ziemi powstali dzielni wojownicy[4][5]. Ze smokami walczyło wielu mitycznych bogów i bohaterów, m.in. Apollo (smok Pyton), Jazon (smok pilnujący złotego runa), Herakles (Ladon), czy Perseusz (smok Cetus). W mitologii sumeryjskiej bogini Tiamat, z której powstała ziemia i niebo, przedstawiana była pod postacią smoka. W mitach anglosaskich znany jest także smok Grendel oraz jego matka, pokonane przez Beowulfa. W legendach arturiańskich także pojawiają się smoki, m.in. biały i czerwony smok z wizji Merlina. Mitologia skandynawska określa niekiedy mianem smoka węże Midgardsormra i Nidhogga[6]. W mitach germańskich pojawia się smok Fafnir, pokonany przez Sigurda.

W chrześcijaństwie smok uosabia zazwyczaj zło, w Biblii wąż z raju często określany jest tym mianem, podobnie jak Lewiatan, pojawia się także 13 razy w Apokalipsie św. Jana utożsamiany z Szatanem i Diabłem.

Wielu świętych przedstawianych jest ze smokiem jako atrybutem, m.in. św. Małgorzata z Antiochii, czy św. Jerzy, który pokonał smoka nieopodal miasta Sylene[7][8]. U Słowian bóg Chworz bywał ukazywany pod postacią smoka[8].

Wygląd

Za: Marco Polo, Podróże; Pliniusz Starszy, Historia Naturalna; Bartholomaeus Anglicus, De proprietatibus rerum; Izydor z Sewilli, Etymologie; Flawiusz Filostratos, Żywot Appoloniusza z Tiany; Lukan, Pharsalia; Geliusz, Noce attyckie

W porównaniu z innymi stworzeniami fantastycznymi, smok nie miał ściśle określonego wyglądu. Często utożsamiano go z wielkim wężem, mającym ponoć do 10 kroków długości i grubość do 10 dłoni[9]. Cztery łapy były zakończone ostrymi pazurami, a pokryte łuskami ciało błyszczało się w słońcu. Wedle niektórych autorów były silnie jadowite, wedle innych nie, gdyż do zabijania ofiar używały ogona, ostrych zębów lub je dusiły. Zazwyczaj smok miał niewielką głowę z grzebieniem na czubku. Zgodnie z etymologią nazwy miał posiadać znakomity wzrok. Niekiedy smok posiadać miał również skrzydła, podobne nietoperzym. Zdarzało się, że smoki przedstawiano z uszami, rogami, czy brodą.

Legendy

Święty Jerzy walczący ze smokiem. Ilustracja z XIII w. manuskryptu

Smoki pojawiają się w wielu źródłach starożytnych[10], średniowiecznych bestiariuszach i fizjologach oraz licznych późniejszych źródłach, które jednak w większości opierają się na wymienionych wyżej. O smokach powstało wiele legend, jak o każdym z fantastycznych stworzeń.

Smoki, jako wielkie węże, miały często kryć się wśród liści na drzewach lub przy wodopojach, gdzie polowały na słonie. Gdy te przechodziły pod drzewami, smoki rzucały się na nie i dusiły lub też zabijały trującym oddechem, po czym wypijały z nich chłodną nawet podczas upałów krew. Niekiedy słoniowi udawało się otrzeć o kamień i w ten sposób zgładzić smoka, sam jednak zwykle umierał z wycieńczenia. Wówczas jego krew tworzyć miała cenny pigment, cynober.

Smoki mieszkać też miały często na pustyniach, gdzie kryły się w jaskiniach. Gdy wychodziły przed wejście, powietrze zaczynało wirować i unosiło je w powietrze, wedle niektórych autorów, latać smoki mogły też dzięki sile swego jadu, przed którym uchodziło nawet morze.

W smoczych głowach znajdować się miały wedle legend białe, twarde, drogocenne i czarodziejskie kamienie zwane draconce lub karbunkułami. Nosili je ponoć często królowie na Dalekim Wschodzie. By je zdobyć, odważni myśliwi lub magowie usypiali smoki odpowiednimi ziołami.

Smok miał też silne związki z morzem, bywały bowiem odmiany wodne. Miały ponoć pragnienie tak wielkie, że sama woda im nie wystarczała i połykały wiatr. W tym celu goniły statki i odbierały im wiatr z żagli, przewracając je przy tym. Niekiedy pojawiały się także legendy wiążące pływy z połykaniem wody przez ogromne węże morskie lub smoki, żyjące na dnie wód.

Symbolika

Smok na fladze Walii

Za: W. Kopaliński, Słownik symboli; J.E. Cirlot, Słownik symboli; D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej; J. Hoult, Dragons Their History and Symbolism; S. Carr – Gomm, Słownik symboli w sztuce, motywy, mity, legendy w malarstwie i rzeźbie

Pozytywna

Smok podobnie jak wąż wiązał się z symboliką wody. W starożytnym Rzymie traktowany był niekiedy jako istota podziemna czuwająca nad urodzajem. Był symbolem autorytetu i potęgi, wiązanym ze słońcem i symboliką królewską, podobnie jak lew i orzeł. Stanowił alegorię wiedzy, mądrości, czujności i dobrej straży. Plujący ogniem mógł przedstawiać lato. W heraldyce był oznaką waleczności, a jego zawinięty w pętle ogon świadczył o sile i energii. Smoka ukazywano także gryzącego własny ogon, jak węża Uroborosa, wówczas był emblematem wiecznego ruchu, cykliczności i odnowy. W psychologii smok w jaskini mógł być symbolem aktu seksualnego. Wiązano go także z Wielką Matką.

Negatywna

Smok pozostawał często stworzeniem groźnym uosabiającym zło i zniszczenie. W psychologii także ludzkie lęki i ciemną stronę osobowości. Stał w opozycji do bohatera, który musiał pokonać zło drzemiące w nim samym, ukazywane pod postacią smoka, by ostatecznie zwyciężyć nad złem. W chrześcijaństwie utożsamiany z diabłem, grzechem, chaosem, pogaństwem, czy herezją. Smocza krew lub ślina oznaczać mogła truciznę, sam pysk zaś bramy piekielne.

Smoki Europy i Bliskiego Wschodu

Smok na ilustracji z XIII w. manuskryptu

Smoki z legend kontynentu europejskiego, dominują we współczesnej konwencji fantasy. Zgodnie z pierwowzorami mają zwykle wygląd wielkiej jaszczurki czy dinozaura, posiadają skrzydła, nierzadko mają kilka głów, potrafią zionąć ogniem. Francuski mnich Fulko z Chartres, zmarły w 1127 r., tak pisał o smokach: „Smoki charakteryzują się długimi, wstrętnymi pyskami, ostrymi zębami i ognistym językiem, uszy mają podobne do rogów, kark jest długi a ciało jaszczurcze. Dwie nogi są podobne do orlich pazurów, a skrzydła mają jak nietoperze. Smoki mieszkają w Indiach i w Etiopii, gdzie stale jest lato. Są to największe zwierzęta na świecie”[11].

Jako symbol pojawiają się między innymi w Imperium Rzymskim. Zasadniczo utożsamiano je ze złem, chorobą lub wojną; w tradycji chrześcijańskiej smok pojawia się jako symbol szatana. W chrześcijańskich legendach europejskich motyw smoka wiąże się z postacią Św. Jerzego. Smoki pojawiają się w średniowiecznych eposach (np. o Tristanie i Izoldzie).

  • Wojciech Górczyk uważa, że: „W słowiańskim micie o pojedynku kosmogonicznym, prawdopodobnie Weles, słowiański chtoniczny bóg płodności pól i zmarłych, władca Zaświatów i śmierci, strażnik pokładów złota i skarbów, przyjmował niekiedy postać żmija. Był on przeciwnikiem Peruna, gromowładnego boga uranicznego”[11]
Smok – ilustracja z Nowych Aten

O smokach pisze szczegółowo Benedykt Chmielowski w Nowych Atenach: „gdzie historia włóczkową robotą zapisana. Jest to wskazanie na jakiś rodzaj pisma pamiętającego historię smoczych dziejów, opartego na niciach. Tamże smoki strzegły złote runo”.

Istotami podobnymi do smoków są: bazyliszki, wiwerny, wher i drakipotrzebne źródło.

Smoki z mitów i legend:

Smoki Dalekiego Wschodu

Japoński smok – drzeworyt Hokusai „Smok”

Longi, czyli smoki azjatyckie wywodzą się z Chin, a początek legendzie dały im zapewne kości dinozaurów, które występują licznie na pustyni Gobi. Smoki chińskie znane są także w Japonii, Korei Południowej, Wietnamie i Azji Południowo-Wschodniej. Chiński smok posiada ciało węża, pysk wielbłąda, łuski karpia, łapy tygrysa i szpony orła. W pysku często trzyma perłę, która symbolizuje doskonałość.

W przeciwieństwie do europejskiego smoka, smok chiński jest istotą sprzyjającą ludziom, i – jako taki – symbolizował przez wieki władzę cesarską, np. smoczy tron oznaczał tron cesarza Chin. Ludność chińska wierzyła, że pierwszymi cesarzami ich kraju były właśnie smoki.

W odniesieniu do przyrody, smok jest symbolem wody. Chińczycy wierzyli w przeszłości, że każda rzeka, zbiornik wodny czy chmura mają swojego smoka, którymi zarządza Smoczy Król w Niebie. W czasach suszy składano ofiary Królowi Smoków z prośbą o deszcz.

Smok jest elementem wielu chińskich powiedzeń i przysłów, np. chiński idiom 望子成龙 (dosł. pragnąć, by dziecko zostało smokiem) jest używany w odniesieniu do rodziców, którzy mają wygórowane ambicje wobec swych dzieci.

Starożytna chińska astrologia umiejscawiała gwiazdozbiór Smoka między Małą i Wielką Niedźwiedzicą. Smok to jedno z 12 zwierząt chińskiego zodiaku.

Smoki chińskie i japońskie można odróżnić po pazurach: chińskie mają cztery, a japońskie trzy pazury. Dodatkowo japońskie mają bardziej podkreśloną wężową budowę ciała.

Smoki w polskich herbach

Smoki w kulturze popularnej

Instalacja artystyczna przedstawiająca smoka z filmu Harry Potter i Insygnia Śmierci: Część II w parku rozrywki Universal Studios Florida

Smoki często występują w utworach fantasy, są one jednak istotami bardzo zróżnicowanymi: od potężnych, często złośliwych zwierząt, do istot rozumnych, często przewyższających człowieka, głównie doświadczeniem i wiedzą (np. z Ziemiomorza Ursuli Le Guin). Różne są także ich charaktery, a nawet wygląd zewnętrzny (smoki z Niekończącej się opowieści czy utworów Ewy Białołęckiej są porośnięte futrem).

Smoki są częstym motywem tatuaży.

Literatura

Niektóre książki ze smoczymi bohaterami

Film

Filmy fabularne
Filmy fantastyczno-naukowe
Filmy animowane
Seriale aktorskie
Seriale animowane
Filmy ze smokiem tylko w tytule

Muzyka

Zespoły ze smokiem w nazwie

Gry

W grach RPG lub komputerowych posiadają często zdolność do ziania różnorakimi gazami (np. chlorem), zimnem, kwasem lub nawet błyskawicami. Występują w wielu kolorach. Najpowszechniejsze to smoki czerwone, zielone, czarne, białe, błękitne, złote, srebrne i niebieskie. Często pojawiają się jako potężni bossowie (np. Firkraag w Baldur’s Gate 2).

Smok występuje w większości gier rozgrywających się w świecie fantasy, zwykle jako jeden z najpotężniejszych przeciwników (np. Gothic II, Gothic III,The Elder Scrolls V: Skyrim, Wiedźmin 2, Baldur’s Gate II, Icewind Dale, Divine Divinity, Fable: Zapomniane opowieści (Jack Rzeźnik), Evil Islands, Dragon Age: Początek, Dragon Age II, Two Worlds, Two Worlds II, Arx Fatalis, Dark Messiah of Might and Magic, Dark Souls, Minecraft) czasem jako sojusznik (serie Heroes of Might and Magic, gry Baldur’s Gate II (Adalon) i The Elder Scrolls IV: Oblivion (Martin), jako jednostka w grze Age of Mythology, oraz w grze na podstawie powieści Christophera Paolini Eragon), a nawet postać grywalna (Breath of Fire III, Sacred 2: Ice & Blood, Divinity 2: Ego Draconis, Warcraft, Spyro the Dragon, The I of the Dragon). Zdarzają się gry w których smoki spełniają każdą z wyżej wymienionych ról np. seria jRPG Final Fantasy, czy serie RPG Might and Magic. Występuje też w wielu grach MMORPG takich jak: World of Warcraft, Guild Wars, Maple Story (np. Leviathan), Monster Hunter, Tibia, Margonem, czy Metin2.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 562–563. ISBN 83-08-03648-1.
  2. ↑ Guus Kroonen, Etymological Dictionary Of Protogermanic, Brill Academic Publishers, 2011, ISBN 978-90-04-18340-7 [dostęp 2021-09-01].
  3. ↑ Drache. W: Etymologisches Wörterbuch des Deutschen (Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache). Red. Wolfgang Pfeifer. [dostęp 2018-05-31]. (niem.).
  4. ↑ Apollodorus, Library and Epitome, 3.4.1, 1.9.16;
  5. ↑ Pauzaniasz, Wędrówka po Helladzie, 9.10.5, 10.6.7
  6. ↑ J.Hoult, Dragons Their History and Symbolism, Glastonbury, 1987
  7. ↑ J. de Voraigne, Złota legenda
  8. ↑ a b W.Kopaliński, Słownik symboli, hasło smok
  9. ↑ Marco Polo, Podróże
  10. ↑ opisy można znaleźć u Pliniusza Starszego, Izydora z Sewilli, Apollodorosa, Eliana, Pauzaniasza, Solinusa czy Filostratosa
  11. ↑ a b W. Górczyk, „Ślady recepcji legend arturiańskich w heraldyce Piastów czerskich i kronikach polskich”, Kultura i Historia, Wydział kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie− Skłodowskiej, 17/2010

Bibliografia

  • Wojciech Górczyk, Ślady recepcji legend arturiańskich w heraldyce Piastów czerskich i kronikach polskich, Kultura i Historia, Wydział Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 17/2010
  • Gelles Ragache, Francis Phillipps, Smoki. Mity i legendy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1992.
  • Apollodorus, Library and Epitome, Ed. Sir James J. Frazer, London, 1921.
  • Filostratos Flawiusz, Żywot Apolloniusza z Tiany, przeł. I. Kania Kraków, 1997.
  • Hoult J., Dragons, Their History and Symbolism, Glastonbury, 1987.
  • Isidore of Seville, Etymologies, Trans. S. Barney, W.J. Lewis, J.A. Beach, O. Berghof, Cambridge, 2007.
  • Pauzaniasz, Wędrówka po Helladzie u stóp boga Apollona, przeł. H. Podbielski, Wrocław, 2005.
  • Pliniusz Starszy, Historyi naturalnej ksiąg XXXVII, przeł. J. Łukaszewicz, Poznań, 1845.
  • de Voraigne Jacob, Złota Legenda, Warszawa, 1955.
  • Polo Marco, Opisanie świata, tłum. A.L. Czerny, Warszawa, 1954.
  • Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Warszawa, 2006.
  • Aelian, On the Characteristic of Animals, trans. A.F. Scholfield, London, 1958.
Fantasy
Podgatunki
Czasopisma
Kultura
Nagrody
Rasy w fantastyce
Stworzenia w fantastyce
Powiązane tematy

Media użyte na tej stronie

REF new (questionmark).svg
Autor: Sławobóg, Licencja: LGPL
Icon for missing references
POL Dokudów Pierwszy COA.jpg
Herb wsi Dokudów Pierwszy.
Dragon Harley MS 3244.png
Dragon illustration in 13th century manuscript
DnD Dragon.png
Autor: LadyofHats, Licencja: CC0
In the Dungeons & Dragons (D&D) fantasy role-playing game, dragons are an iconic type of monstrous creature used as adversaries or, less commonly, allies of player characters.
Gringotts Dragon (42428011465).jpg
Autor: HarshLight from San Jose, CA, USA, Licencja: CC BY 2.0
The dragon atop Gringotts in Diagon Alley at Universal Studios Florida is the best thing ever. Especially when it breathes fire!
Beowulf - dracan.jpg
"dracan," a word from Beowulf, line number #3131. For the translation see Beowulf; a heroic poem of the 8th century, with tr., note and appendix by T. Arnold, 1876, p. 196.
Reggio calabria museo nazionale mosaico da kaulon.jpg
Mosaic from Kaulon kept at the National Museum of Magna Graecia in Reggio Calabria
Smok.png
Dragon - an illustration from "Nowe Ateny", published 1745
Sanok michał.jpg
This is a scan I made of a Polish stamp issued in 1930. As a governmental work it is PD.
POL gmina Wąwolnica COA.jpg
Herb wsi Wąwolnica.
St George and the Dragon Verona ms 1853 26r.jpg
miniature of St George and the Dragon, Verona second half of 13th century.

(Manoscritto membranaceo; mm 240 x 170; ff. 41, una carta perduta fra le attuali 35-36; scrittura gotica libraria; 78 vignette istoriate diffuse nel testo), Seconda metà del secolo XIII, Nota di possesso a c. 3 "Est sancte Magdalene de Campo Martio de Verona". Acquistato dalla Biblioteca Civica nel 1881.[1])

[2]
POL Łańcut COA.svg
Herb Łańcuta