Smużka leśna

Smużka leśna
Sicista betulina[1]
(Pallas, 1779)
Ilustracja
Smużka leśna, Ryga, Łotwa
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Nadgromada

żuchwowce

Gromada

ssaki

Infragromada

łożyskowce

Rząd

gryzonie

Podrząd

Supramyomorpha

Infrarząd

myszokształtne

Nadrodzina

skoczkowce

Rodzina

smużki

Rodzaj

smużka

Gatunek

smużka leśna

Synonimy
  • Mus betulinus Pallas, 1779[2]
  • Sicista montana Méhely, 1913[3]
  • Sminthus tatricus Méhely, 1913[4]
  • Sicista norvegica Chaworth-Musters, 1927[5]
Podgatunki
  • S. b. betulina (Pallas, 1779)
  • S. b. montana Méhely, 1913
  • S. b. norvegica Chaworth-Musters, 1927
  • S. b. taigica Stroganov & Potapkina, 1950[6]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[7]
Status iucn3.1 LC pl.svg
Zasięg występowania
Mapa występowania

Smużka leśna[8] (Sicista betulina) – gatunek ssaka z rodziny smużek (Sminthidae), występujący we wschodniej części Europy i w Azji.

Klasyfikacja

Gatunek ten został opisany naukowo w 1779 roku przez P.S. Pallasa, jako Mus betulinus[2]. Jako miejsce typowe wskazana została południowo-wschodnia Syberia, porośnięta brzozą równina na brzegu Iszymu i Step Barabiński[9]. Część autorów wyróżnia współcześnie sześć podgatunków smużki leśnej[10].

S. betulina należy do północnej grupy gatunkowej[11]. S. betulina przypomina swój siostrzany takson, S. strandi, pod względem pewnych cech morfologicznych, ale różni się kariotypem, kością prącia i morfologią plemników; między nimi występuje zaskakująco niska rozbieżność genetyczna (mniej niż 2%)[12][13]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają cztery podgatunki[11].

Etymologia

  • Sicista: według T.S. Palmera nazwa rodzajowa sicista pochodzi od tatarskiego słowa sikistan, oznaczającego „stadną mysz”, przy czym informację tę zaczerpnął on jakoby od P.S. Pallasa[14]. Sam Pallas jednak wymienia nazwę tatarską dshilkis-sitskan („Dʃhilkis-Sitʃkan”), gdzie dshilkis to „stadny, żyjący w stadzie, gromadny” (łac. gregalis), natomiast sitskan to „mysz” (łac. mus, muris)[15], por. w jedenastowiecznym słowniku Mahmuda z Kaszgaru: yılkı „stado” i sıçgan „mysz”[16].
  • betulina: nowołac. betulinus „z brzozy, brzozowy, jak brzoza”, od botanicznego rodzaju Betula Linnaeus, 1753 (brzoza), od łac. betula „brzoza”[17].
  • montana: łac. montanus „z gór, górski”, od mons, montis „góra”[17].
  • norvegica: Norwegia[17].
  • taigica: tajga (ang. taiga, ros. тайга).

Nazewnictwo zwyczajowe

W dawniejszej literaturze w języku polskim zwierzę to nazywano po prostu „smużka”[10][18]. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” nazwę smużka przypisano rodzajowi Sicista, natomiast gatunek Sicista betulina otrzymał nazwę smużka leśna[8].

Występowanie

Smużka leśna zamieszkuje duże obszary Eurazji. Żyje na terenach od Danii, Norwegii i Austrii na zachodzie poprzez Europę Wschodnią, południową Syberię aż po jezioro Bajkał na wschodzie. Doniesienia o występowaniu w chińskim regionie rzeki Ussuri są uznawane za wątpliwe. Na północy Rosji i Finlandii jej zasięg sięga po koło podbiegunowe północne, a na południu po Karpaty. Populacje w Skandynawii, na Półwyspie Jutlandzkim, w Alpach i Karpatach są odizolowane od głównego zasięgu i uznawane za reliktowe. Zwierzę występuje od poziomu morza do 2200 m n.p.m. w Alpach Wschodnich[7].

Zasięg występowania w zależności od podgatunku[11]:

Smużka leśna zamieszkuje różnorodne siedliska, w tym tajgę, regiel górny i piętro kosodrzewiny w górach. Żyje w lasach sosnowych i brzozowych z gęstym runem, i na bagnach. Zasugerowano, że może spędzać miesiące letnie na podmokłych łąkach, a przenosić się do lasów w chłodniejszych miesiącach[7][18].

W Polsce można ją spotkać głównie w rejonach północno-wschodnich, w Karpatach i na Lubelszczyźnie[10]. Ponadto obserwowano ją wielokrotnie w dolinie Drwęcy[19]. Rodzaj smużka pojawił się w neogenie; trzonowce smużek znalezione na ziemiach polskich w osadach z czasu zlodowacenia Wisły i wczesnego holocenu wskazują na ich przynależność do gatunku Sicista betulina. Historycznie była po raz pierwszy wzmiankowana w Polsce przez Tyzenhauza w XIX wieku[10].

Wygląd

Jest to mały gryzoń, podobny do myszy z długim ogonem. Jego ciało wraz z głową ma długość 51–76 mm, ogon ma długość 76–108 mm; zwierzę ma masę od 5 do 13 g. Futro grzbietu jest żółtobrązowe, z wyraźną czarną pręgą, zaczynającą się na wysokości oczu i ciągnącą się wzdłuż kręgosłupa, po nasadę ogona. Spód ciała jest jasnoszary, żółtawy[18][20]. Smużka leśna ma łącznie 18 zębów: jak wszystkie gryzonie ma górną i dolną parę siekaczy, cztery ukorzenione trzonowce w szczęce i trzy trzonowce w żuchwie[18].

Wzór zębowyICPM
18=1004
1003


Od podobnie ubarwionej, dużo pospolitszej myszarki polnej (Apodemus agrarius) można odróżnić ją po ogonie dłuższym od reszty ciała (u myszarki polnej jest krótszy), i braku typowej dla myszowatych „zajęczej wargi”: u smużki górna warga nie jest rozszczepiona[18].

Tryb życia

Smużka leśna jest aktywna głównie nocą i o zmierzchu[21]. Wspina się sprawnie po trawie i gałęziach. We wspinaczce pomaga sobie ogonem, chodząc po ziemi trzyma go zwykle wysoko[18]. Potrafi chwytać gałęzie, wykorzystując mały palec stopy jako przeciwstawny pozostałym[21]. W lecie buduje kuliste gniazdo z miękkich części roślin, umieszcza je wiszące w krzewach, położone w zagłębieniach gruntu, na mchu lub w spróchniałych pniach[18][21].

Jesienią schodzi na siedem miesięcy pod ziemię, do nory, gdzie zapada w sen zimowy. Trwa on w Europie od października do kwietnia. Hibernująca smużka zwija się w kłębek, owijając ciało ogonem[18]. Także w zimne letnie dni zdarza się, że smużka zapada w stan odrętwienia. Po przebudzeniu ze snu zimowego, w maju, rozpoczyna okres godowy trwający do czerwca. Samica wydaje młode na świat tylko raz w roku, po ciąży trwającej 4–5 tygodni. W miocie rodzi się od 2 do 6 młodych[21].

Pokarmem smużki są owoce leśne, np. maliny, oraz owady[18].

Populacja i zagrożenia

Smużka leśna jest rzadka w zachodniej (środkowoeuropejskiej) części zasięgu, a bardzo liczna we wschodniej (np. na Ukrainie i w Rosji). Na oceny liczebności może rzutować to, że jest trudna do złapania i prowadzi skryte życie. Ogólny trend zmian jej liczebności nie jest znany; nie obserwuje się cyklicznych zmian, a pomiędzy poszczególnymi latami liczebność populacji zmienia się o czynnik mniejszy niż 10. W Rumunii żyje około 1000 osobników, populacja zamieszkująca Park Narodowy Rodna jest bardzo stabilna; w Finlandii uważa się, że jej liczebność rośnie[7].

Rolnictwo może stanowić problem dla smużek żyjących w północnej części Niemiec. W Rumunii za zagrożenie uznawane jest wylesianie. Na innych obszarach zagrożenia są słabiej scharakteryzowane, ale globalnie gatunek nie jest uznawany za poważnie zagrożony[7].

Ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody uznaje smużkę leśną za gatunek najmniejszej troski. W ustawodawstwie europejskim smużka leśna została ujęta w załączniku II konwencji berneńskiej (Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk) jako gatunek podlegający ścisłej ochronie oraz w załączniku IV dyrektywy siedliskowej jako gatunek podlegający ścisłej ochronie na terenie państw Unii Europejskiej[7]. W Polsce smużka została objęta ochroną gatunkową w 1984 roku[10]. W 2004 r. została objęta ochroną ścisłą[22]. Tym samym wprowadzono bezwzględny zakaz między innymi zabijania, okaleczania, chwytania, transportowania, chowu a także płoszenia, niepokojenia, niszczenia siedlisk smużki leśnej[23].

Zobacz też

Przypisy

  1. Sicista betulina, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b Pallas 1778 ↓, s. 90, 332.
  3. L. Méhely. Az emlősök faji criteriuma. „Állattani Közlemények”. 12, s. 69, 1913. (węg.). 
  4. L. Méhely. Die streifenmäuse (Sicistinae) Europas. „Annales historico-naturales Musei Nationalis Hungarici”. 11, s. 236, 1913. (niem.). 
  5. J. Chaworth-Musters. A new species of the genus Sicista. „The Annals and Magazine of Natural History”. Ninth series. 19, s. 542, 1927. DOI: 10.1080/00222932708655529. (ang.). 
  6. S.U. Stroganov & A.F. Potapkina. [Characteristic of the rodents fauna of Tomsk Region]. „Uchenye Zapiski Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta”. 14, s. 109, 1950. (ros.). 
  7. a b c d e f H. Meinig i inni, Sicista betulina, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016 [online], wersja 2021-2 [dostęp 2021-10-23] (ang.).
  8. a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 230. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  9. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Sicista betulina. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-10-23].
  10. a b c d e Polska czerwona księga zwierząt. Zbigniew Głowaciński (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1992, s. 62. ISBN 83-09-01520-8.
  11. a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 316. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  12. T. Cserkész, M. Rusin & G. Sramkó. An integrative systematic revision of the European southern birch mice (Rodentia: Sminthidae, Sicista subtilis group). „Mammal Review”. 46 (2), s. 114–130, 2015. DOI: 10.1111/mam.12058. (ang.). 
  13. T. Cserkész, A. Fülöp, S. Almerekova, T. Kondor, L. Laczkó & G. Sramkó. Phylogenetic and Morphological Analysis of Birch Mice (Genus Sicista, Family Sminthidae, Rodentia) in the Kazak Cradle with Description of a New Species. „Journal of Mammalian Evolution”. 26, s. 147–163, 2019. DOI: 10.1007/s10914-017-9409-6. (ang.). 
  14. T.S. Palmer: Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. Waszyngton: Government Printing Office, 1904, s. 6308, seria: North American Fauna. (ang.).
  15. Pallas 1778 ↓, s. 328.
  16. Divan-i Luqat-i it-Türk Dizini. Türk Dil Kurumu, 2003, s. 242, 156. (tur.).
  17. a b c The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World [online], S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
  18. a b c d e f g h i Ssaki. Warszawa: Muza, 1997, s. 190, 191, seria: Wielka Encyklopedia Przyrody. ISBN 83-7079-784-9.
  19. Smużka. [w:] Atlas ssaków Polski [on-line]. Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2017-10-12. [dostęp 2018-05-14]. (pol.).
  20. Northern Birch Mouse (Sicista betulina). [w:] iNaturalist [on-line]. California Academy of Sciences, 2017-07-25. [dostęp 2018-05-14]. (ang.).
  21. a b c d Helga Hofmann: Ssaki Europy. Oznaczanie, poznawanie, ochrona. Warszawa: Muza, 1997, s. 101. ISBN 83-7079-774-1.
  22. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. poz. 2237).
  23. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Sicista betulina 03.JPG
Autor: AfroBrazilian, Licencja: CC BY-SA 3.0
Sicista betulina. Found in Riga town, Latvia
Sicista betulina range map.png
Autor: U. Schröter, Licencja: CC BY-SA 3.0
Northern Birch Mouse (Sicista betulina), range map, depending on the range map at IUCN red list