Sobór św. Aleksandra Newskiego w Tallinnie

Sobór św. Aleksandra Newskiego

Aleksander Nevski katedraal

1102 z dnia 20.09.1995
sobór katedralny
Widok ogólny
Państwo	Estonia
Miejscowość	Tallinn
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Estoński Kościół Prawosławny
Eparchia	tallińska / stauropigia
Katedra	od 1920
Wezwanie	św. Aleksandra Newskiego
Wspomnienie liturgiczne	30 sierpnia/12 września; 14/27 listopada
Historia Data rozpoczęcia budowy 1895 Data zakończenia budowy 1900 Data poświęcenia 30 kwietnia 1900 Data zamknięcia 1941 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna Data reaktywacji 1944
Dane świątyni Styl bizantyjsko-rosyjski Architekt Michaił Prieobrażenski Świątynia • materiał bud. • wysokość • liczba wiernych • cegła 58 m 1500 osób Kopuła • liczba kopuł 5 Liczba ikonostasów 1 Ołtarz • liczba ołtarzy • wezwania ołtarzy bocznych 3 św. Sergiusza z Radoneża, św. Włodzimierza Wielkiego Dzwonnica • typ dzwonnicy wbudowana
Położenie na mapie Tallinna Sobór św. Aleksandra Newskiego
Położenie na mapie Estonii (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Sobór św. Aleksandra Newskiego
59°26′08,8″N 24°44′21,7″E/59,435778 24,739361
Strona internetowa

Sobór św. Aleksandra Newskiego (est. Aleksander Nevski katedraal, ros. Собор Александра Невского) – prawosławny sobór w Tallinnie, katedra metropolitalna autonomicznego Estońskiego Kościoła Prawosławnego^[1].

Sobór został wzniesiony w latach 1893–1900 z inicjatywy gubernatora estońskiego Siergieja Szachowskiego i proboszcza prawosławnej parafii Przemienienia Pańskiego w Tallinnie Konstantina Tizika. Miał być symbolem panowania rosyjskiego w Estonii, przyczynić się do upowszechniania prawosławia i w dalszej perspektywie rusyfikacji Estończyków. Jego konsekracji dokonał w 1900 r. arcybiskup ryski i mitawski Agatangel w asyście protojereja Jana Siergijewa (Jana Kronsztadzkiego).

Władze niepodległej Estonii rozważały rozbiórkę świątyni, ostatecznie jednak, po protestach prawosławnych mieszkańców kraju, zgodziły się na jego dalsze funkcjonowanie, z tym że w 1936 r. przekazały go parafii etnicznie estońskiej. Sobór został zamknięty w 1941 r. po wkroczeniu hitlerowskich Niemiec do Estonii i pozostawał nieczynny przez cztery kolejne lata. W okresie radzieckim natomiast nigdy nie został odebrany parafii, chociaż istniała koncepcja jego przebudowy na planetarium. Od 1990 r. jest katedrą metropolitalną Estońskiego Kościoła Prawosławnego, autonomicznej Cerkwi w strukturze Patriarchatu Moskiewskiego.

Historia

Budowa i wyświęcenie soboru

Inicjatorami budowy soboru byli gubernator estoński Siergiej Szachowskoj oraz proboszcz parafii Przemienienia Pańskiego w Tallinnie ks. Konstantin Tizik^[1]. Wskazywali oni, że istniejący w mieście sobór Przemienienia Pańskiego, przebudowany w XVIII w. z kościoła luterańskiego^[2], stał się niewystarczający dla potrzeb rosnącej grupy prawosławnych Rosjan stale zamieszkujących miasto^[1]. Zwracali również uwagę na odbiegający bardzo od rosyjskiej prawosławnej tradycji wygląd zewnętrzny tego budynku sakralnego mimo przebudowy^[2][a]. Inicjatywa wpisywała się w kampanię wzmacniania prawosławia w guberniach bałtyckich, co z kolei miało sprzyjać rusyfikacji Łotyszy i Estończyków. Wzniesienie soboru, obok otwarcia żeńskiego Piuchtickiego Monasteru Zaśnięcia Matki Bożej, było najpoważniejszą rosyjską inicjatywą w tej kampanii^[3].

W 1887 r. Świątobliwy Synod Rządzący zatwierdził plan budowy nowego soboru w mieście i przekazał na ten cel 60 tys. rubli^[1]. Gubernator estoński, który pragnął wznieść wspaniałą i efektowną cerkiew, uznał jednak tę sumę za niewystarczającą dla realizacji swoich planów i za zgodą cara Aleksandra III rozpoczął ogólnorosyjską zbiórkę funduszy na budowę obiektu. W rezultacie do połowy września 1899 r. zebrano 434 623 ruble i 29 kopiejek^[4]. Siergiej Szachowskoj nie dożył jednak nawet rozpoczęcia budowy soboru^[5].

Na patrona świątyni wybrano w 1888 r. św. Aleksandra Newskiego, aby uczcić ocalenie cara Aleksandra III i jego rodziny z katastrofy monarszego pociągu w Borkach 17 października tego roku^[6]. Jako miejsce pod budowę świątyni wybrane zostało kluczowe w rozplanowaniu Tallinna i istotne dla estońskiej mitologii narodowej wzgórze Toompea^[1][b], a konkretnie plac przed pałacem gubernatorskim (pierwotnie zamkiem Toompea, w niepodległej Estonii jest to gmach parlamentu)^[6]. Autorem projektu budynku był akademik Michaił Prieobrażenski^[1]. 30 sierpnia 1893 r. arcybiskup ryski i mitawski Arseniusz poświęcił miejsce budowy, dwa lata później rozpoczęto wylewanie fundamentów^[1]. 20 sierpnia 1895 r. poświęcony został kamień węgielny^[7]. 2 listopada 1897 r. z fundacji kupca Iwana Gordiejewa na kopułach nieukończonej jeszcze cerkwi ustawiono żelazne, złocone krzyże^[7]. Rok później, latem, z daru przekazanego przez kolejnego rosyjskiego kupca Piotra Abrosimowa sfinansowano pozłocenie pięciu kopuł soboru. Dzwony dla świątyni odlano w zakładzie Wasilija Orłowa w Petersburgu^[7], a zawieszono je w soborze 7 czerwca 1898 r.^[8].

Początkowo budowniczowie soboru przewidywali wstawienie do niego marmurowego ikonostasu, ostatecznie jednak zdecydowano się na drewniany i złocony^[9] jako tańszy, a przy tym bardziej pasujący stylistycznie do całości. Wygląd ikonostasu również zaprojektował Michaił Prieobrażenski, zaś wykonał go S. Abrosimow^[10]. Ikonostas został umieszczony we wnętrzu soboru w 1899 r., a ikony do niego powstały w pracowni Aleksandra Nowoskolcewa^[1]. Akademik Nowoskolcew osobiście napisał wizerunki w dolnym rzędzie ikonostasu^[11].

W marcu 1900 r. ukończono prace nad wystrojem wnętrza i 30 kwietnia tegoż roku biskup ryski i mitawski Agatangel, w asyście protoprezbitera Jana Siergiejewa poświęcił gotową świątynię^[1]. 2 maja tego samego roku biskup Agatangel konsekrował boczny ołtarz św. Sergiusza z Radoneża, natomiast 15 lipca miało miejsce wyświęcenie ołtarza św. Włodzimierza^[12]. Sobór był świątynią parafii etnicznie rosyjskiej (z nabożeństwami w języku cerkiewnosłowiańskim), starszy sobór Przemienienia Pańskiego przekazano parafii prawosławnych Estończyków^[1].

W 1917 r. metropolita piotrogrodzki Beniamin w asyście biskupa łuskiego Artemiusza dokonał w soborze św. Aleksandra Newskiego pierwszej w historii chirotonii biskupiej duchownego narodowości estońskiej – Platona (Kulbuscha)^[13]. Biskupi żezł wręczony Platonowi (zamordowanemu w 1919 r. i kanonizowanemu jako jeden z nowomęczenników rosyjskich), traktowany jak relikwia, jest przechowywany w soborze^[13].

W niepodległej Estonii

W dwudziestoleciu międzywojennym w soborze odbywały się chirotonie biskupie kolejnych estońskich hierarchów prawosławnych – Aleksandra (Paulusa), Jana (Bulina) oraz Mikołaja (Leismana)^[14].

Po uzyskaniu niepodległości przez Estonię pojawił się projekt adaptacji soboru i całego wzgórza Toompea na Panteon Estońskiej Niezależności, a tym samym usunięcia świątyni-symbolu rusyfikacji kraju^[1]. W październiku 1928 r. estoński parlament uchwalił ustawę o rozbiórce soboru, która miała dojść do skutku do 1 maja 1929 r.^[15]. Decyzja ta spotkała się z protestami ludności prawosławnej, a także części duchowieństwa i wiernych większościowego w Estonii Kościoła luterańskiego oraz lewicowych partii opozycyjnych. Ostatecznie do zniszczenia świątyni nie doszło^[1]. Jedynie z kopuł soboru zdjęto złoto^[15].

W latach 1923–1936 soborem administrowała nadal parafia rosyjska, podlegająca eparchii narewskiej, grupującej placówki duszpasterskie przeznaczone dla prawosławnych Rosjan. W 1936 r. budynek przejęła parafia etnicznie estońska; równocześnie sobór stał się katedrą autonomicznego Estońskiego Kościoła Prawosławnego kierowanego przez metropolitę Aleksandra. Nabożeństwa odbywały się w języku estońskim^[1]. Parafii rosyjskiej przekazano w zamian znacznie mniejszą cerkiew Świętych Symeona i Anny w Tallinnie^[15].

II wojna światowa i okres ZSRR

Parafia rosyjska ponownie zaczęła funkcjonować w soborze w 1940 r., po aneksji Estonii przez ZSRR i ponownym włączeniu Estońskiego Kościoła Prawosławnego w jurysdykcję Patriarchatu Moskiewskiego^[1].

Po zajęciu Estonii przez III Rzeszę wskutek agresji na ZSRR sobór został w 1941 r. zamknięty^[1]. Niemieckie władze okupacyjne rozważały jego całkowite zniszczenie^[16]. Do ponownego otwarcia cerkwi w marcu 1945 r. doprowadził arcybiskup narewski Paweł. W 1947 r. wiernym odebrano piwnice świątyni, gdzie znajdowała się dolna cerkiew św. Andrzeja, po czym zaadaptowano je na schron, a następnie magazyn książek. W latach 60. XX wieku istniał projekt przebudowy całego soboru na planetarium, czemu skutecznie przeciwstawił się biskup talliński i estoński Aleksy^[1].

W 1990 r. w soborze odbyła się chirotonia biskupia archimandryty Korneliusza (Jakobsa), który objął następnie urząd biskupa tallińskiego^[17].

W Estonii po 1991

W 1991 r. parafia soborowa odzyskała pomieszczenie po dolnej cerkwi. Osiem lat później obiekt, na wniosek parafian, otrzymał status soboru stauropigialnego – podlega bezpośrednio patriarchom moskiewskim i całej Rusi, nie zaś eparchii tallińskiej, chociaż pozostaje katedrą jej zwierzchników^[1].

Sobór dwukrotnie odwiedzali patriarchowie moskiewscy i całej Rusi – Aleksy II w 2003 r.^[18] i Cyryl w 2013 r.^[19]. 29 maja 2018 r. w świątyni odbył się nadzwyczajny sobór duchowieństwa i świeckich Estońskiego Kościoła Prawosławnego, który dokonał wyboru nowego zwierzchnika Kościoła po śmierci metropolity Korneliusza w marcu tego samego roku^[20].

20 września 1995 sobór został zarejestrowany na liście zabytków kultury Estonii (est. Kultuurimälestiste riiklik register) pod numerem 1102^[21].

Architektura

Bryła budynku

Sobór od wschodu

Sobór reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski. W rozplanowaniu naśladuje bizantyjskie świątynie krzyżowo-kopułowe, posiada trzy absydy i pięć cebulastych kopuł^[1]. Drugim źródłem inspiracji dla twórcy projektu obiektu były moskiewskie cerkwie z XVII w.^[9] Łączna wysokość obiektu to 58 metrów^[1]. Równocześnie w nabożeństwie w soborze może brać udział 1500 osób^[9].

Zewnętrznie obiekt zdobiony jest mozaiką autorstwa A. Frołowa. Nad głównym wejściem do świątyni znajduje się wyobrażenie Matki Bożej oparte na ikonie Znak, a nad nią Obraz Chrystusa Zbawiciela Nie Ludzką Ręką Uczyniony. Nad wejściem bocznym od strony południowej umieszczono postać patrona soboru, a nad nim – św. Sergiusza z Radoneża i św. Włodzimierza. Nad wejściem północnym natomiast widoczna jest postać św. Mikołaja, nad nim zaś św. Izydora Jurjewskiego i św. Gabriela-Wsiewołoda Pskowskiego^[10]. Łączna powierzchnia mozaik przekracza 40 metrów kwadratowych i jest to jedna z największych takich kompozycji w Estonii^[22].

Wystrój wnętrza

Ikonostasy

Wnętrze soboru. Widok na główny ikonostas

Sobór posiada trzy ołtarze – główny św. Aleksandra Newskiego, prawy (południowy) św. Sergiusza z Radoneża oraz lewy (północny) św. Włodzimierza Wielkiego^[9]. Przed głównym ołtarzem znajduje się dwurzędowy ikonostas. W pierwszym jego rzędzie znajdują się kolejno ikony Gabriela Pskowskiego, Archanioła Gabriela, Matki Bożej z Dzieciątkiem, Chrystusa Zbawiciela, Archanioła Michała i Aleksandra Newskiego. W rzędzie drugim umieszczono postacie Apostołów pogrupowane po dwie na sześciu ikonach, zaś nad królewskimi wrotami – kompozycję Deesis (Chrystusa Tronującego)^[10].

Analogiczne konstrukcje przed dwoma ołtarzami bocznymi są jednorzędowe. W ikonostasie przed ołtarzem południowym od lewej widoczne są ikony św. Nikanora, Matki Bożej, Chrystusa Zbawiciela i św. Filipa. Nad carskimi wrotami umieszczono kompozycję Ostatniej Wieczerzy^[10]. Przed ołtarzem północnym natomiast znajduje się ikonostas z wizerunkami św. Laurentego, Matki Bożej, Chrystusa Zbawiciela i św. Szczepana. Nad carskimi wrotami również umieszczona została Ostatnia Wieczerza^[10]. Przed prawym klirosem ustawiono dodatkowo ikony św. Sergiusza z Radoneża oraz św. Izydora Jurjewskiego. Przed klirosem lewym znajdują się ikony św. Olgi i św. Włodzimierza^[10].

Pomieszczenie ołtarzowe

W pomieszczeniu ołtarzowym, za ołtarzem, znajduje się kompozycja Komunia Apostołów autorstwa Michaiła Wasiljewa, oparta na mozaice z XI w. na ten sam temat, znajdującej się w soborze Mądrości Bożej w Kijowie^[23]. Nie jest to wierna kopia kijowskiego pierwowzoru, artysta inaczej rozwiązał m.in. ustawienie i ekspresję postaci^[24]. Nad górnym miejscem soboru zawieszono ikonę Zmartwychwstania Pańskiego^[25].

W oknach pomieszczenia ołtarzowego znajdują się witraże zaprojektowane przez Aleksandra Nowoskolcewa, a wykonane przez Emila Steinkego^[9]. Przedstawiają one Chrystusa Zbawiciela, Matkę Bożą i Jana Chrzciciela^[10].

Pozostałe ikony

Przed kolumnami soboru po prawej stronie znajdują się kioty z wizerunkami św. Katarzyny i św. Mikołaja. Po stronie lewej, również w kiocie, ustawiono kopię Kazańskiej Ikony Matki Bożej otaczaną od momentu wyświęcenia świątyni szczególną czcią^[23]). Po tej samej stronie usytuowana jest ikona grupy świętych, których wspomnienie wypada w dniu 17 października (stary styl), tj. świętych Ozeasza, Andrzeja z Krety i świętych Kosmy i Damiana, ukazanych razem z patronami członków rodziny carskiej – świętymi Aleksandrem Newskim, Mikołajem z Miry, Jerzym Zwycięzcą, Marią Magdaleną, Olgą Kijowską, męczennicą Aleksandrą i św. Michałem^[10]. Przed ikonostasem w ołtarzu św. Włodzimierza Wielkiego, po lewej stronie, znajduje się kopia Ikony Matki Bożej „Szybko Spełniająca Prośby”^[26]. Z kolei przed ikonostasem w ołtarzu św. Sergiusza z Radoneża znajdują się wizerunek św. Serafina z Sarowa oraz kopia Pskowskiej Ikony Matki Bożej^[27].

Po kanonizacji cara Mikołaja II i jego rodziny do soboru wstawiono również ich ikonę^[28]. W 2010 r. do mniejszej ikony przedstawiającej św. Aleksandra Newskiego dostarczono cząstkę jego relikwii^[29]. W 2012 r. na wyposażeniu soboru znalazła się natomiast ikona Soboru Świętych Ziemi Estońskiej napisana przez Leonida Sokołowa^[30]. W soborze znajduje się również osobna ikona jednego ze świętych należących do tego soboru – św. Sergiusza z Rakvere z cząstką jego relikwii^[23]. Oprócz ikon wykonywanych na przestrzeni lat specjalnie dla świątyni na wzgórzu Toompea na jej wyposażeniu są również przeniesione po II wojnie światowej ikony pochodzące z cerkwi Świętych Symeona i Anny w Tallinnie oraz ze zniszczonego w 1944 r. soboru Przemienienia Pańskiego w Narwie^[23].

Freski

Główna kopuła

Freski we wnętrzu soboru zaprojektował architekt Michaił Prieobrażenski^[1], a namalował G. Prokofjew. Jedynie postacie Ewangelistów usytuowane na żagielkach wspierających największą kopułę są dziełami Aleksandra Błaznowa^[10].

Inne elementy wyposażenia

Przed ikonostasami ołtarzy bocznych znajdują się dwa brązowe i złocone panikadiła (żyrandole) wzorowane na tym, które Piotr Wielki ufundował dla dworskiej cerkwi na Kremlu moskiewskim^[10].

Na jednym z analogionów wystawiony dla kultu jest krzyż-relikwiarz z cząsteczkami relikwii różnych świętych oraz z fragmentem kamienia z Grobu Pańskiego^[23].

Po obydwu stronach głównego wejścia do soboru umieszczono marmurowe tablice pamiątkowe przypominające o wzniesieniu i wyświęceniu soboru. Z czasem w tej części świątyni zawieszano kolejne tablice, m.in. upamiętniające poległych żołnierzy i marynarzy^[10]. Osobną tablicą upamiętniono wizytę cara Mikołaja II z małżonką Aleksandrą i córkami Olgą, Tatianą, Marią oraz Anastazją w 1912 r.^[28]. Przy panichidniku i Golgocie znajdują się tablice pamięci służących przez wiele lat w soborze biskupów tallińskich Pawła i Izydora^[31].

Dzwony

W soborze św. Aleksandra Newskiego znajduje się jedenaście dzwonów^[7]. Największy z nich waży szesnaście ton^[7]. W momencie zawieszenia był to największy dzwon cerkiewny w nadbałtyckich guberniach Imperium Rosyjskiego, a po aneksji Estonii do ZSRR – największy dzwon cerkiewny na terenie tego państwa^[32]. Na wszystkich dzwonach widnieje cerkiewnosłowiańska inskrypcja „Dzwon soboru Aleksandra Newskiego w Rewlu” (cs. kołokoł Aleksandro-Niewskago Riewielskogo sobora). Cztery z nich dodatkowo opatrzono inskrypcjami i wizerunkami:

• pierwszy – wizerunkami Chrystusa Zbawiciela i Aleksandra Newskiego, inskrypcją wskazującą postacie fundatorów gubernatorów Siergieja Szachowskiego i jego następcy Jewstafija Skałona razem z członkami kierowanych przez nich komitetów budowy, a także osoby carów Aleksandra III i Mikołaja II, za panowania których rozpoczęto i ukończono prace nad soborem, a ponadto fragment w języku cerkiewnosłowiańskim z Ewangelii Jana: „Mam także inne owce, które nie są z tej owczarni. I te muszę przyprowadzić i będą słuchać głosu mego, i nastanie jedna owczarnia, jeden pasterz”;
• drugi – wyobrażeniem Zwiastowania Matce Bożej oraz wizerunkiem św. Mikołaja oraz inskrypcją „Zwiastuj ziemi radość wielką, chwalcie, niebiosa, chwałę Bożą”. Wspomniano na nim także imiona biskupów ryskich Arseniusza i Agatangela, czyli hierarchów, którzy święcili kamień węgielny pod budowę soboru i gotową świątynię;
• trzeci – wizerunkami św. Sergiusza z Radoneża i wyobrażeniem Wniebowstąpienia Pańskiego oraz inskrypcją: „ Kto wstąpi na górę Pana, kto stanie w Jego świętym miejscu? Człowiek o rękach nieskalanych i o czystym sercu”;
• czwarty – wizerunkiem św. Włodzimierza Wielkiego^[33].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• D. Koczetow, E. Szewczenko, Aleksandra Niewskogo stawropigialnyj sobor w Tallinie [w:] Prawosławnaja Encikłopiedija. T. I. Moskwa: Cerkowno–naucznyj centr «Prawosławnaja Encyklopedia», 2000, s. 551–553. ISBN 5-89572-007-2.
• metropolita Korneliusz, R. Rumiancew, Kafiedralnyj sobor Aleksandra Niewskogo w Tallinie, Izdatielskij otdieł Estonskoj Prawosławnoj Cerkwi Moskowskogo Patriarchata, Tallinn 2013, ISBN 978-9949-9357-9-6.
• metropolita Korneliusz, W. Siłowjew, W. Wołochonski, S. Glinkale, W. Iljaszewicz, I. Łapszyn, S. Miannik, J. Sieliwierstowa, F. Hirvoja, Prawosławnyje chramy Estonii-Eesti Oigeusu Kirikud-The Orthodox churches in Estonia, Tallinn–Moskwa 2007.