Sokolnictwo

Sokolnictwo, żywe dziedzictwo ludzkości^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Rycina z 1248 roku przedstawiająca sokolnika
Państwo	Arabia Saudyjska  Austria  Belgia  Czechy  Hiszpania  Francja  Katar  Korea Południowa  Maroko  Mongolia  Niemcy  Syria  Węgry  Włochy  Kazachstan  Pakistan  Portugalia  Zjednoczone Emiraty Arabskie
Typ	niematerialne dziedzictwo kulturowe
Spełniane kryterium	R1, R2, R3, R4 I R5
Numer ref.	01209
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2010 na 5. sesji
Dokonane zmiany	2012
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO

Sokolnictwo (myślistwo ptasze) – jedna z gałęzi łowiectwa; sztuka układania (tresury) ptaków drapieżnych oraz łowy przy użyciu tych ptaków.

Historia

Początki sokolnictwa sięgają początków ludzkiej cywilizacji i zamierzchłych czasów, kiedy to nawet u prymitywnych ludów, a zwłaszcza nomadów wiodących koczowniczy tryb życia, stało ono na bardzo wysokim poziomie. Było podstawą ich egzystencji obok zbieractwa i myślistwa. Świadczą o tym m.in. motywy na starożytnych malowidłach. Myśliwego z ptakiem na pięści, przedstawiają też datowane na 1500 lat p.n.e. rzeźby, znalezione w Turcji. Płaskorzeźba z czasów Sargona II (722–705 p.n.e.) myśliwy z orłem, potwierdza, że ten sposób polowania znali Asyryjczycy.

Jednym z pierwszych pisanych źródeł wiedzy o sokolnictwie jest traktat Ktesjasza z Knidos (nadworny lekarz króla perskiego Artakserksesa II) z początku V wieku p.n.e. Opisuje on szczegółowo polowania na lisy i zające, z użyciem orłów oraz sposoby układania ptaków drapieżnych, przez ludy centralnej Azji. Świadectwo sokolnictwa w starożytnej Tracji daje Arystoteles w dziele Zoologia.

Z bardzo bogatych i wielowiekowych tradycji sokolnictwa światowego do chwili obecnej zachowało się niewiele. Nawet najznakomitsze muzea europejskie posiadają w swych zbiorach tylko niewielką liczbę utensyliów związanych bezpośrednio z dawnym sokolnictwem. Nawet w Polsce, słynącej zwłaszcza w XVI i XVII wieku z doskonałych tradycji i sokolników, nie zachowały się prawie żadne akcesoria towarzyszące łowom z sokołami.

Niektórzy polscy sokolnicy byli bardzo sławni i zabiegano o ich usługi nawet na cesarskich dworach. I tak np. w XVI wieku Janusz Latalski był sokolnikiem u cesarza Ferdynanda I i układał mu sokoły.

Nawet w dawnym piśmiennictwie dostrzega się ubóstwo opisów związanych z układaniem i polowaniem z sokołami i nigdzie nie można spotkać pełnego opisu traktującego o sokolnictwie. We fragmentach zachowało się tylko sławne dzieło cesarza Fryderyka II z pierwszej połowy XIII wieku opisującego ten sposób łowów, a mianowicie De arte venandi cum avibus, a istniejące dwa manuskrypty oraz jego kopie wykonane przez Jeana Dampierre w 1308 roku znajdują się tylko w Bibliotece Watykańskiej i Bibliotece Narodowej w Paryżu. Ciekawym wyjątkiem jest jeden z najstarszych zabytków piśmiennictwa w języku polskim – Myślistwo ptasze Mateusza Cygańskiego z 1584 roku. Cygański w swym dziele o polowaniu na ptaki i z ptakami opisuje m.in. metody układania ptaków drapieżnych i polowania z nimi. Stosunkowo wiele informacji na temat sokolnictwa i układania sokołów można znaleźć w Encyklopedii Staropolskiej Zygmunta Glogera. Najpełniejsze współczesne kompendium wiedzy o historii sokolnictwa w Polsce to Z sokołami na łowy Mieczysława Mazarakiego z 1977 roku.

Sokolnictwo na świecie

Polowanie z ptakami łowczymi praktykowane jest na wszystkich kontynentach, z wyraźnymi różnicami co do tradycji i stosowanych metod układania, polowania oraz wykorzystywanych utensyliów. Organizacje sokolnicze z całego świata zrzeszone są w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Sokolnictwa i Ochrony Ptaków Drapieżnych (International Association for Falconry and Conservation of Birds of Prey – IAF)^[1]

16 listopada 2010 roku Komitet UNESCO wpisał sokolnictwo na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości^[2].

Sokolnictwo w Polsce^[3]

Sokolnik K.Domański podczas pracy na lotnisku

Raróg w sokolniczym rynsztunku

Ptak sokolnika w kapturze

Akcesoria sokolnicze: kaptur i pęta

Ślady praktykowania sokolnictwa na terenie Polski zachowały się w średniowiecznych łacińskich dokumentach oraz nazewnictwie miejscowym. Obecne miasto Sokółka była w średniowieczu wsią koronną, której mieszkańcy zobowiązani byli do hodowli sokołów^[4].

Pierwsze dzieło o sokolnictwie w języku polskim pt. Myślistwo ptasze, w którym się opisuje sposób dostawania wszelakiego ptaka opublikował w Krakowie w 1584 roku polski przyrodnik Mateusz Cygański^[5].

Sokolnictwo w Polsce w wieku XIX i pierwszej połowie wieku XX było w zaniku. Z całego tego okresu znane są pojedyncze ślady w literaturze przyrodniczej, m.in. w dziełach Taczanowskiego i Wodzickiego. W okresie międzywojennym próbę restytucji sokolnictwa podjął prof. August Dehnel. W 1939 roku wydał w niewielkim nakładzie podręcznik sokolnictwa O sztuce układania ptaków drapieżnych do łowów, wcześniej drukowany w odcinkach w Łowcu Polskim.

W 1971 roku Czesław Sielicki zorganizował w Technikum Leśnym w Tucholi pierwszą grupę sokolników. W 1972 roku z jego inicjatywy powstało Gniazdo Sokolników przy Zarządzie Głównym Polskiego Związku Łowieckiego, a w 1973 roku zorganizował I Łowy z Sokołami, od tej chwili coroczny zjazd polskich sokolników, zaś w 1972 roku opublikował pierwszy powojenny podręcznik sokolnictwa Układanie ptaków łowczych^[6].

Obecnie istnieją 2 organizacje sokolników – wspomniane wyżej Gniazdo Sokolników oraz Stowarzyszenia na Rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół”, organizacja zajmująca się ochroną sokoła wędrownego.

W 2011 roku nastąpiło samorozwiązanie Polskiego Zakonu Sokolników, z siedzibą w Tucholi, organizacji skupiającej miłośników sokolnictwa z regionu Tucholi oraz uczniów i absolwentów Technikum Leśnego w Tucholi.

Poza polowaniem sokolnicy zajmują się także ochroną i rehabilitacją ptaków drapieżnych (współtworzyli m.in. Program Restytucji Populacji Sokoła Wędrownego w Polsce) oraz obrączkowaniem chronionych gatunków.
Sokolnicy zajmują się też ochroną biologiczną lotnisk cywilnych i wojskowych. Metoda sokolnicza jest najskuteczniejszą formą płoszenia ptaków w rejonie portów lotniczych. Względy bezpieczeństwa spowodowały, że każde większe lotnisko cywilne czy wojskowa baza lotnicza zatrudnia sokolnika. Często ze względu na nadmierne gromadzenie się ptaków z usług sokolniczych korzystają też wysypiska i sortownie śmieci.

Sokolnictwo-żywa tradycja 12 października 2015 roku zostało wpisane na Krajową Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego^[7].

Przypisy

Bibliografia

• Mateusz Cygański: Myślistwo Ptasze. Warszawa: 2014. ISBN 978-83-61889-86-1. (pol.)
• Czesław Sielicki, Układanie ptaków łowczych, Tuchola 1972
• Mieczysław Mazaraki, Z sokołami na łowy, Warszawa, 1977
• MarekM. Cieślikowski MarekM., Sokolnictwo, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2009, ISBN 978-83-7073-792-4, OCLC 833556189 .

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Gniazda Sokolników
• Sokółka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 26 .
• Gazeta.pl Łódź – Zobacz, kto płoszy ptaki nad łódzkim Lublinkiem
• Sokolnictwo.pl – Portal „Sokolnictwo dla początkujących”