Sonet

Kopia pierwszego druku XVIII sonetu Williama Szekspira
Sonet Francego Prešerena wydrukowany w czasopiśmie Kranjska čbelica w oryginalnej słoweńskiej ortografii z I połowy XIX
Spiżowa tablica z sonetem Emmy Lazarus The New Colossus

Sonet – kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego, złożona z 14 wersów[1] zgrupowanych w dwóch czterowierszach (tetrastychach)[2], rymowanych zwykle abba abba i dwóch trójwierszach (tercynach)[3]. Pierwsza zwrotka zwykle opisuje temat, druga odnosi go do podmiotu wiersza, a tercyny zawierają refleksję na jego temat.

Forma ta ukształtowana została we Włoszech w XIII – XIV wieku na podstawie wzorów z poezji ludowej. Twórcą sonetu jest poeta szkoły sycylijskiej[4] Iacopo (Giacomo) da Lentini[2]. Po nim sonet rozwijali Guido Cavalcanti[5], Guido Guinizelli, Dante Alighieri i Francesco Petrarca. W okresie renesansu sonety pisał Michał Anioł; wymieniał sonety z Vittorią Colonną[6][7].

W XV – XVI w. sonet upowszechnił się w całej Europie, stając się jedną z głównych form literackich odrodzenia, zwłaszcza w poezji francuskiej, np. Pierre’a Ronsarda i Joachima du Bellaya. W Hiszpanii sonety pisali m.in.: Juan Boscán Almogaver, Garcilaso de la Vega, w Portugalii: Francisco de Sá de Miranda i Luís de Camões, w AngliiThomas Wyatt[4], Henry Howard (Surrey)[4], Philip Sidney, Edmund Spenser, William Szekspir i Samuel Daniel.

W odmianie włoskiej sonetu dwie ostatnie zwrotki mają rymy podwójne (cdd cdc, cdc dcd itp.) tak ułożone, by nie można ich było zamienić na czterowiersz i dwuwiersz. W odmianie francuskiej, zapoczątkowanej w XVI wieku przez C. Marota[4], przy zachowaniu układu graficznego dwóch ostatnich zwrotek ich rymy układają się w czterowiersz i dwuwiersz (np. cdc dee). W odmianie angielskiej (sonet szekspirowski) wprowadzony został wizualny podział na trzy czterowierszowe zwrotki i jedną dwuwierszową oraz zmieniony został układ rymów w początkowych czterowierszach (abab cdcd efef gg)[1]. Angielski poeta romantyczny Percy Bysshe Shelley wprowadził sonet tercynowy (aba bcb cdc ded ee), stosując go w cyklu Oda do wiatru zachodniego[8]. Cykl ten przełożył na język polski[9] Jan Kasprowicz, który tercynowy model sonetu zastosował w swoim oryginalnym cyklu Cisza wieczorna[10]. Sonety są zazwyczaj układane wierszem o średniej długości, zwłaszcza jedenastozgłoskowcem (włoski endecasillabo) lub trzynastozgłoskowcem (francuski aleksandryn). W literaturze angielskiej i w innych literaturach północnoeuropejskich w roli tworzywa sonetu występuje przeważnie pentametr jambiczny.[1] Pierwsze sonety w poezji polskiej (Mikołaj Sęp Szarzyński) nawiązywały do wzorów francuskich, dopiero w XVII wieku ustaliła się ostatecznie włoska forma sonetu (Jan Andrzej Morsztyn). Włoski model sonetu stosował Sebastian Grabowiecki. Jednakże już u Jana Kochanowskiego można odnaleźć nawiązania do dwóch odmiennych form sonetu we Fraszkach, a mianowicie w utworach: Do Paniej (I, 97), Do Franciszka (II, 105), Do Stanisława Wapowskiego (III, 24)[4].

Powtórny rozkwit sonetu jako gatunku miał miejsce w romantyzmie (William Wordsworth, John Keats, Aleksander Puszkin, Heinrich Heine, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Stefan Garczyński, France Prešeren). Bogatą twórczość sonetową przyniósł francuski parnasizm (Charles Baudelaire), w Polsce – Adam Asnyk, Maria Konopnicka, Felicjan Faleński. Formę tę ceniono także w okresie modernizmu i Młodej Polski (Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff). Kasprowicz pisał sonety składające się z oktawy i sekstyny (cykl Na jeziorach włoskich). W Stanach Zjednoczonych sonet kultywowali Henry Wadsworth Longfellow i Emma Lazarus, która napisała zapewne najbardziej znany sonet amerykański Nowy kolos[11]. W dwudziestym wieku sonety pisali między innymi Antun Gustav Matoš, Rainer Maria Rilke, Federico García Lorca, Vitězslav Nezval, Pablo Neruda, Milan Jesih i Aleš Debeljak. Jednym z najnowszych cykli sonetowych w literaturze polskiej są 44 sonety brynowskie Tadeusza Kijonki.

Najwięcej sonetów na świecie, według Księgi Rekordów Guinnessa, napisał polski poeta Jan Stanisław Skorupski[12]. Ponad dwa tysiące sonetów napisał włoski poeta tworzący w dialekcie rzymskim Giuseppe Gioachino Belli[13]. Piszący po czesku słowacki poeta Ján Kollár stworzył cykl Córa sławy, który w ostatniej redakcji składa się z 645 sonetów[14]. Wreszcie portugalski liryk António Diniz da Cruz e Silva stworzył ponad trzy setki sonetów[15]. Cztery księgi sonetów napisał czeski liryk Josef Svatopluk Machar. Natomiast amerykański poeta William Ellery Leonard już w XX wieku napisał cykl Two Lives, który obejmuje 250 sonetów.

Sonety często tworzą cykle. Specyficznym cyklem jest wieniec sonetów.

Linki zewnętrzne

Przypisy

  1. a b c sonnet, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2016-09-10] (ang.).
  2. a b Sonetto. Treccani, la cultura italiana. [dostęp 2016-09-10]. (wł.).
  3. Michail Leonovič Gasparov: Nástin dějin evropského verše. Praha: Dauphin, 2012, s. 193. ISBN 978-80-7272-248-8.
  4. a b c d e Sonet w Polsce od XVI do początków XIX wieku a przekłady z języka włoskiego. marszalek.com.pl. [dostęp 2017-02-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-28)]. (pol.).
  5. Cavalcanti, Guido. treccani.it. [dostęp 2017-05-11]. (wł.).
  6. Mrs. Henry Roscoe: Vittoria Colonna: Her Life and Poems. Archive.org, 1868. [dostęp 2017-08-02]. (ang.).
  7. Elissa Weaver: Vittoria Colonna. Sonnets for Michelangelo: A Bilingual Edition. Ed. and trans. Abigail Brundin (review). muse.jhu.edu, 2006. [dostęp 2017-08-02]. (ang.).
  8. Wiktor Jarosław Darasz: Mały przewodnik po wierszu polskim. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 2003, s. 159–160. ISBN 83-900829-6-9.
  9. Percy Bysshe Shelley: Oda do wiatru zachodniego. W: Poeci angielscy. Jan Kasprowicz (tłum.). Warszawa: Księgarnia H. Antenberga, 1907. (pol.).
  10. Cisza wieczorna. W: Jan Kasprowicz: Krzak dzikiej róży. Lwów: Towarzystwo Wydawnicze, 1907. (pol.).
  11. Emma Lazarus: The New Colossus. poetryfoundation.org. [dostęp 2016-10-16]. (ang.).
  12. Jan Stanisław Skorupski - Guinness Buch der Rekorde, www.skorupski.com [dostęp 2017-11-26].
  13. Sonetti romaneschi. IntraText. [dostęp 2016-09-10]. (wł.).
  14. Ján Kollár: Slávy dcera. zlatyfond.sme.sk. [dostęp 2016-10-16]. (cz.).
  15. Obras de António Dinis da Cruz e Silva. alfarrabio.di.uminho.pt. [dostęp 2016-10-16]. (port.).

Media użyte na tej stronie

Sonnet 18 1609.jpg
A facsimile of the original printing of Shakespeare's en:Sonnet 18. Source: http://extra.shu.ac.uk/emls/Sonnets/b4v.jpg
O Vrba, Kranjska čbelica, 1834.jpg
Scan of the text of O Vrba, a sonnet by France Prešeren, written in 1832 and published in the 4th volume of the almanach Kranjska čbelica in July 1834.
Emma Lazarus plaque.jpg
Plaque of The New Colossus poem by Emma Lazarus ("Mother of Exiles") in the museum inside the pedestal of the Statue of Liberty. Plaque was erected in 1903, see here