Splot sercowy

Prawy pień współczulny i współtworzone przez niego sploty

Splot sercowy (łac. plexus cardiacus) – największy, mieszany splot autonomiczny położony w obszarze klatki piersiowej. Odpowiada za zewnętrzne unerwienie mięśnia sercowego. Zwykle wyróżnia się dwie jego części: mniejszą powierzchowną, leżącą pod łukiem aorty przy miejscu podziału pnia płucnego, oraz rozleglejszą głęboką, którą można znaleźć między aortą, żyłami płucnymi a rozdwojeniem tchawicy. Jego odgałęzienia tworzą wtórne sploty przy sąsiednich naczyniach klatki piersiowej: tak powstają sploty wieńcowe, płucne, przedsionkowe i aortowy piersiowy. Zawiera ciała komórek nerwowych, układające się w rozrzucone na jego powierzchni zwoje.

Pochodzenie włókien

Rozwojowo, serce zstępuje do śródpiersia z obszaru zajmowanego przez łuki gardłowe, pociągając za sobą również towarzyszące mu nerwy. Z racji tego większość włókien zdążających ku niemu odchodzi wysoko, z okolic szyi.

1. Komponenta współczulna: źródło unerwienia przedzwojowego współczulnego mieści się w komórkach rogów bocznych 4-5 pierwszych segmentów piersiowych rdzenia kręgowego. Gałęziami łączącymi białymi dochodzą one do pnia współczulnego, gdzie ulegają przełączeniu we wszystkich zwojach szyjnych i 2-4 górnych piersiowych. Włókna zazwojowe w formie nerwów sercowych (szyjnych: górnego, środkowego i dolnego oraz piersiowych) kierują się w stronę narządu. Spotyka się neurony adrenergiczne, przechodzące przez pień bez przełączenia, tudzież przedzwojowe-cholinergiczne, tworzące synapsy dopiero w zwojach splotu. Ukł. współczulny unerwia w największym stopniu mięśniówkę serca (szczeg. lewej komory), tkankę bodźcotwórczo-przewodzącą oraz naczynia wieńcowe.

2. Komponenta przywspółczulna: włókna przedzwojowe mają swój początek prawdopodobnie w tylnej brzuszno-bocznej części rdzenia przedłużonego; stamtąd zstępują drogą nerwów błędnych. Gałęzie sercowe nerwu błędnego, które zdążają ku splotowi, mogą odchodzić bezpośrednio od samego nerwu błędnego jak i od nerwów krtaniowych: górnego i dolnego (wstecznego). Komórki przełączają się w zwojach śródściennych tylnej ściany obu przedsionków i bruzdy wieńcowej. Zazwojowe neurony cholinergiczne zaopatrują ten sam obszar, co włókna współczulne, lecz komory i tętnice wieńcowe w niewielkim stopniu przez bezpośredni kontakt; komunikują się za to z odpowiednimi neuronami adrenergicznymi, modulując ich działanie.

3. Włókna dośrodkowe: opuszczają splot zarówno drogą współczulnych nerwów sercowych jak i gałęzi sercowych nerwu błędnego. Wiązka biegnąca nerwami sercowymi wspina się do części szyjnej pnia współczulnego, podąża w nim na dół i łączy się z rdzeniem na poziomie segmentów C8(Th1)-Th4(Th5) przez gałęzie łączące białe (patrz: Bochenek, t.5) i korzenie grzbietowe. Ciała komórek zlokalizowanych w zwojach rdzeniowych otrzymują m.in. informacje o niedotlenieniu mięśnia i są odpowiedzialne za wywołany atak bólu (projekcja drogą rdzeniowo-wzgórzową). Włókna dośrodkowe, znajdujące się w gałęziach sercowych nerwu błędnego, są ramieniem dośrodkowym odruchów fizjologicznych i kończą się w komórkach zwoju dolnego nerwu błędnego.

Topografia

1. Część powierzchowna splotu sercowego: leży poniżej łuku aorty, do przodu od prawej tętnicy płucnej. Jest tworzona głównie przez lewy nerw sercowy szyjny górny i gałęzie sercowe szyjne lewego nerwu błędnego. 1-2 zwoje sercowe (ganglia cardiaca) są widoczne bezpośrednio pod łukiem, na prawo od więzadła tętniczego. Utrzymuje łączność z częścią głęboką splotu, prawym splotem wieńcowym i lewym splotem płucnym.

2. Część głęboka splotu sercowego: widać ją naprzód od rozdwojenia aorty, powyżej miejsca podziału pnia płucnego i z tyłu łuku aorty. Składa się z zarówno nerwów sercowych szyjnych jak i piersiowych oraz wszystkich gałęzi nerwu błędnego; nie docierają do niego jedynie wiązki uprzednio kończące się w części powierzchownej. Całość sięga bardziej w stronę prawą i dlatego zasila prawy splot płucny czy prawy splot wieńcowy; włókna przechodzące pod pniem płucnym tworzą lewy splot wieńcowy.

3. Lewy (inaczej: tylny) splot wieńcowy (plexus coronarius): silniejszy niż odpowiedni splot po stronie przeciwnej, stanowi głównie przedłużenie części głębokiej splotu sercowego; układa się wzdłuż lewej tętnicy wieńcowej i zasila lewy przedsionek wraz z komorą.

4. Prawy (przedni) splot wieńcowy: współtworzony przez oba części splotu sercowego, towarzyszy prawej tętnicy wieńcowej, aby zająć prawy przedsionek i takąż komorę.

5. Sploty przedsionkowe (plexus atriales): stanowią bezpośrednie odgałęzienia splotu sercowego na obydwa przedsionki; krzyżują się z włóknami odchodzącymi od splotów wieńcowych. Włókna przenikają w głąb ściany serca, wytwarzając kolejno splot nasierdziowy, śródsierdziowy i podwsierdziowy (plexus epicardiacus, myocardiacus et subendocardiacus); o towarzyszących ich zwojach śródściennych była już mowa.

Funkcja

Poziom interakcji poszczególnych komponent układu autonomicznego jest wysoki; można jednak ogólnie stwierdzić, że układ współczulny pobudza czynność serca i rozszerza naczynia wieńcowe, a układ przywspółczulny – hamuje ją oraz zmniejsza światło tętnic. Należy wziąć tu pod uwagę nie tylko częstość skurczów, ale też ich siłę, szybkość przewodzenia bodźców i ogólną pobudliwość. W normalnej sytuacji przeważa wpływ części przywspółczulnej, oszczędzającej pracę mięśnia.

Węzeł zatokowo-przedsionkowy związany jest z prawą połową ciała i jest unerwiony przez prawe odnogi ukł. współczulnego i przywspółczulnego. Na węzeł przedsionkowo-komorowy, leżący po lewej stronie, większy wpływ ma lewy nerw błędny i lewe nerwy sercowe.

Uwagi kliniczne

• Strategicznie ważnym węzłem aferentnej drogi odpowiedzialnej za przewodzenie bólu zdaje się być zwój gwiaździsty (szyjno-piersiowy pnia współczulnego). Jego znieczulenie przerywa (zazwyczaj) napady bólu dusznicy bolesnej, a umyślne drażnienie powoduje powstanie zbliżonych objawów. Były czynione próby chirurgicznego usunięcia tego ośrodka w celu zapobieżenia podobnym atakom u chorych.
• Ze względu na miejsca krzyżowania się neuronów bólowych z nerwami rdzeniowymi, pole Heada dla serca leży w trzeciej i czwartej przestrzeni międzyżebrowej po stronie lewej.
• Autoregulacja pracy mięśniówki serca przez sieć zwojów ściennych w normalnym wypadku jest w zupełności wystarczająca do podtrzymania jego funkcji przy całkowitym odnerwieniu narządu, np. w czasie transplantacji. Przerwanie nerwów zazwyczaj przyczynia się jedynie do mniej ekonomicznej pracy.
• Na działanie węzła zatokowo-przedsionkowego ma dominujący wpływ prawa półkula mózgu, która odpowiada za stany emocjonalne człowieka; odpowiednie szlaki zstępujące nie krzyżują się na terenie rdzenia. Z tego powodu pobudzenie ukł. współczulnego związane z wrażeniem zagrożenia lub podnietą seksualną może się objawiać przyśpieszeniem rytmu serca czy dodatkowymi skurczami. Z drugiej strony, uczucie głębokiego wstrętu (aktywacja ukł. przywspółczulnego) powoduje zwolnienie jego akcji, nawet aż do całkowitego zatrzymania.

Bibliografia

• Susan Standring: Gray's Anatomy. Elsevier, 2005, s. 1020. ISBN 0-443-07168-3.
• Adam Bochenek, Michał Reicher: Anatomia Człowieka. T. III. Warszawa: PZWL, 1993, s. 101-102. ISBN 83-200-1628-2.
• Adam Bochenek, Michał Reicher: Anatomia Człowieka. T. V. Warszawa: PZWL, 1989, s. 281-283. ISBN 83-200-1230-9.
• MJ Turlough Fitzgerald: Neuroanatomia. Wrocław: Elsevier Urban&Partner, 2008, s. 158-159. ISBN 978-83-60290-54-5.