Sporysz (Żywiec)

Sporysz

Dzielnica Żywca
Kościół Chrystusa Króla
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	żywiecki
Miasto	Żywiec
Data założenia	XIV w.
W granicach Żywca	1 stycznia 1950[1]
Powierzchnia	~3,0[2] km²
Populacja (2010) • liczba ludności	~5.500[2]
• gęstość	~1.833,3 os./km²
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	34-330
Tablice rejestracyjne	SZY
Położenie na mapie Żywca (c) I, Adam midor, CC-BY-SA-3.0
49°40′29″N 19°13′35″E/49,674722 19,226389
Portal Polska

Sporysz – dzielnica Żywca o charakterze mieszkalno-przemysłowym, położona w jego południowo-wschodniej części.

Położenie

Sporysz położony jest w sąsiedztwie Kocurowa-Koleb, Śródmieścia i Zabłocia, nad rzeką Koszarawa.

Granice dzielnicy wyznaczają:

• od północy - rzeka Koszarawa oraz ul. Klonowa
• od wschodu - ul. Folwark oraz Rezerwat Grapa
• od południa - granica miasta z miejscowościami Trzebinia i Wieprz
• od zachodu - rzeka Soła

Przyroda

(c) Kokorik z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Grojec

Zbiorniki i cieki wodne

Główną rzeką przepływającą przez Sporysz jest Koszarawa. Początek bierze w rejonie wsi o tej samej nazwie. Następnie płynie przez tereny gmin: Koszarawa, Jeleśnia, Świnna oraz przez miasto Żywiec, gdzie wpada do Soły w rejonie mostu kolejowego.

Południowo-zachodnią granicę dzielnicy, będącą również granicą oddzielającą Żywiec od wsi Trzebinia wyznacza potok Sporyszek, mający swoje źródła u podnóży wzgórza Kępa w Trzebini. Wpada on do potoku Trzebinia, który łączy się z rzeką Koszarawą w rejonie ulicy Isep.

Wzgórze Grojec

Wzgórze Grojec znajduje się w widłach Soły i Koszarawy i ma wysokość 612 m n.p.m.

Na jego wierzchołku prowadzone były prace archeologiczne, podczas których stwierdzono istnienie wcześniej drewnianego zamku.

Przez szczyt Grojca przebiega szlak turystyczny z Śródmieścia do browaru oraz Szlak Wyzwolicieli Miasta Żywca.

Na szczycie Małego Grojca (422 m n.p.m.) ustawiono stalowy krzyż - pamiątkę po wizycie w Żywcu papieża Jana Pawła II w dniu 22 maja 1995 roku.

Flora

W północnej części dzielnicy znajduje się Rezerwat przyrody Grapa. Został powołany w 1996 roku w celu ochrony naturalnych lasów liściastych, charakterystycznych dla Kotliny Żywieckiej.

Florę rezerwatu przyrody Grapa tworzy:

• 11 gatunków wątrobowców,
• 70 gatunków mchów,
• 162 gatunki roślin naczyniowych,

w tym kilkanaście gatunków objętych ochroną prawną, m.in. parzydło leśne, kukułka Fuchsa, wawrzynek wilczełyko, skrzyp olbrzymi.

Zbiorowiska roślinne rezerwatu reprezentują trzy zespoły roślinności:

• Grąd subkontynentalny – dominujący zespół leśny, z drzewostanem tworzonym przez grab zwyczajny, dąb szypułkowy, lipę drobnolistną, z niewielkim udziałem klonu zwyczajnego, jaworu i jesionu wyniosłego;
• Łęg jesionowy z jarzmianką większą – zespół leśny z drzewostanem tworzonym przez jesion wyniosły;
• Zespół życicy trwałej i babki zwyczajnej – zespół nieleśny rozwijający się wzdłuż ścieżek.

Historia

Wieś Sporysz, typowo rolnicza, powstała w XIV wieku. W 1595 roku wieś położona w powiecie śląskim województwa krakowskiego była własnością kasztelana sądeckiego Krzysztofa Komorowskiego^[3]. Jej charakter zmienił się w XIX wieku wraz z rozwojem przemysłu. Na terenie wsi powstały kuźnie, walcownia i cynkownia blachy, która została przekształcona w 1900 roku w Żywiecką Fabrykę Śrub.

Duża część Sporysza należała do rodziny Sapińskich. Teren, na którym stoi dziś Fabryka Śrub został kupiony od Antoniego Sapińskiego ok. 1832 roku.

W 1869 roku Sporysz liczył 1023 mieszkańców.

Według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” Sporysz dzielił się na:

• Isep - obszar położony w rejonie ujścia Koszarawy do Soły. W jego granicach znajdowała się duża część Parku Arcyksiążęcego, a także południowa część dzisiejszej dzielnicy Śródmieście (Osiedle 700-lecia, Osiedle Parkowe, Osiedle Pod Grapą). Obecnie Ispem nazywany jest rejon ulic: Habdasówka, Isep, Nad Koszarawą i Pola Lisickich.
• Obszar - część położona na północ od rzeki Koszarawy, w okolicy Huty Fryderyka i stacji kolejowej. Został założony przez Krzysztofa Komorowskiego w 1568 roku.
• Nowowieś - rejon obecnej ulicy Sporyskiej, znajdujący się u podnóży wzgórza Grojec.

Sporysz był ulubionym miejscem na niedzielne i świąteczne wypady za miasto dla mieszkańców Żywca, polecano wycieczki po zakładach przemysłowych oraz wyjścia na Grojec.

W 1930 roku wieś zamieszkiwało 1147 osób.

Sporysz był siedzibą gminy od 1867 (do 1933 roku jednowioskowej). W 1934 roku do gminy Sporysz należały wsie: Czernichów, Isep, Moszczanica, Międzybrodzie Żywieckie, Oczków, Pewel Mała, Przyłęków, Sporysz, Świnna, Trzebinia i Zadziele.

1 września 1947 z inicjatywy Fabryki Śrub we wsi została uruchomiona Szkoła Przyzakładowa Przysposobienia Przemysłowego. W 1951 szkoła ta uzyskała nową siedzibę, 1 września 1951 kształcenie w niej został poszerzone o Technikum Mechaniczne, a następnie w latach 70. XX wieku – liceum zawodowe i zasadniczą szkołę dokształcającą. Z uwagi na rosnące potrzeby lokalowe, w 1975 placówka została przeniesiona do nowego budynku zlokalizowanego na Osiedlu 700-lecia^[4].

18 stycznia 1950 roku Sporysz razem z Ispem, Zabłociem, Pawlusiem i Kocurowem został przyłączony do Żywca.

W 1975 do budynku opuszczonego przez Technikum Mechaniczne przeniesiono Policealne Studium Medyczne, zajmujące się przygotowaniem do zawodu pielęgniarek oraz Liceum Medyczne. Liceum prowadziło działalność do 1996, kiedy to zostało przekształcone w II Liceum Ogólnokształcące, natomiast studium policealne funkcjonowało do 31 stycznia 2003^[5]. II Liceum działało do 2009. Wówczas szkoła ta została połączona z I Liceum Ogólnokształcącym^[6].

Sporysz dziś

Współczesny Sporysz jest dzielnicą o charakterze mieszkalno-przemysłowym. Zakłady przemysłowe skupiają się przy ulicy Grunwaldzkiej.

Przy ul. Grunwaldzkiej znajduje się Żywiecka Fabryka Śrub „Śrubena Unia”, wywodząca się z powstałej 24 lipca 1837 roku Huty Fryderyka. Od 1911 roku produkuje śruby, wkręty, nakrętki i nity. Po zakończeniu II wojny światowej fabryka była systematycznie powiększana i modernizowana, a w roku 1994 stała się spółka akcyjną.

Między ul. Kopernika a rzeką Koszarawą rozciągają się osiedla domów jednorodzinnych (Osiedle Kopernika, Osiedle Reymonta).

W Sporyszu funkcjonuje ośrodek edukacji kulturalnej i promocji twórczości młodych - Klub „Śrubka”, funkcjonujący od 1947 roku, a także klub środowiskowy „Globik”.

Zabytki

Willa przy ul. Kopernika

Kaplica w Żywcu - Sporyszu

Do nielicznych zabytków na terenie dzielnicy należą:

• Ruiny pieca wapienniczego u podnóży wzgórza Grojec

• Ruiny zamku na Grojcu. Najstarsze znaleziska archeologiczne datowane są na VI w. p.n.e. w okresie halsztackim kultury łużyckiej. Osada ta jest jedną z najwyżej położonych osad kultury łużyckiej w górach.

• Stara zabudowa zlokalizowana głównie w rejonie ul. Kopernika

Turystyka

Na terenie dzielnicy znajduje się gęsta sieć szlaków turystycznych. Przez Sporysz przebiegają:

• Szlak Papieża Jana Pawła II - Rynek → Park Zamkowy → kładka nad Koszarawą → ul. Grojec → Mały Grojec → ul. Grojec → ul. Sporyska

• Konkatedra Narodzenia NMP → Park Zamkowy → kładka nad Koszarawą → Grojec → Browar

• Szlak Wyzwolicieli Miasta Żywca - Dworzec kolejowy → ul. Dworcowa → Stary most na Sole → Plac Grunwaldzki → ul. Kościuszki → Park Zamkowy → kładka nad Koszarawą → ul. Grojec → Mały Grojec → Grojec → Browar

• Konkatedra Narodzenia NMP → Park Zamkowy → ul. Kopernika → ul. Isep → Trzebinia → Tokarka → Sopotnia Mała → Romanka

• Przyrodniczy Szlak Spacerowy po Żywcu - Konkatedra Narodzenia NMP → Park Zamkowy → ul. Kopernika → ul. Klonowa → Rezerwat przyrody Grapa → ul. Turystyczna → stacja kolejowa Żywiec-Sporysz

• Szlak Wyzwolenia Żywca - Stary most na Sole → Osiedle Widok → Osiedle Góra Burgałowska → ul. Komonieckiego → ul. Do Kopca → ul. Kocurowska → ul. Sosnowa → Rezerwat przyrody Grapa → ul. Turystyczna → stacja kolejowa Żywiec-Sporysz

Kultura

W Sporyszu prowadzą działalność dwie filie Miejskiego Centrum Kultury - Klub Śrubka oraz Klub Globik.

Klub Śrubka

Klub Śrubka znajduje się przy ul. Grunwaldzkiej 13. Powstał w roku 1947 jako świetlica zakładowa pracowników Fabryki Śrub. W tym samym czasie powołano bibliotekę dla pracowników^[7].

Obecnie klub prowadzi zajęcia takie jak^[8]:

• Aerobik
• Czwartek z dobrym filmem - zajęcia edukacji filmowej
• Galeria „Pod Śrubką"
• Koło modelarskie
• Samodzielna Formacja Obronno-Ratownicza im. gen. Stanisława Sosabowskiego
• Szkółka szachowa
• Zajęcia teatralne
• zajęcia edukacji plastycznej dla dzieci, młodzieży i dorosłych
• Taniec dla dzieci, młodzieży oraz zajęcia z tańca towarzyskiego
• Warsztaty dziennikarskie

oraz jest organizatorem dorocznych imprez:

• Bajkowe Spotkania Teatralne (od 1997 r.)
• Konkurs Modeli Kartonowych i Plastikowych „Śrubka” (od 1989)
• Spotkania Szachowe „Śrubka” (zima, wiosna, jesień)
• Turniej Artystyczny Młodych CZTERY PORY ROKU
• Spotkania Przyjaciół Henryka Worka - LASEK

W budynku Klubu funkcjonuje biblioteka - filia nr 2 Żywieckiej Biblioteki Samorządowej (wcześniej biblioteka pracowników Fabryki Śrub) oraz Żywiecka Orkiestra Dęta (Stowarzyszenie Przyjaciół Żywieckiej Orkiestry Dętej, wcześniej Zakładowa Orkiestra Dęta Fabryki Śrub). Z Klubem „śrubka” współpracuje i wspomaga jego działalność Stowarzyszenie Kulturalne „prowincja” oraz Żywiecki Uniwersytet Trzeciego wieku.

Klub Globik

Klub Globik mieści się przy ul. Sporyskiej 37. Prowadzi następujące zajęcia^[9]:

• Zajęcia plastyczne
• Zajęcia teatralne
• Gimnastyka artystyczno-akrobatyczna
• Tenis stołowy
• Taniec nowoczesny

Edukacja

Szkoła Podstawowa nr 3

Beskidzka Wyższa Szkoła Umiejętności

Przedszkola

• Przedszkole nr 6 przy ul. Sporyskiej 37
• Przedszkole nr 8 przy ul. Grunwaldzkiej 17

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Adama Mickiewicza przy ul. Marii Curie-Skłodowskiej 2

Gimnazja

• Gimnazjum nr 3 im. Cypriana Kamila Norwida przy ul. Marii Curie-Skłodowskiej 2 - mieści się w budynku Szkoły Podstawowej nr 3. 22 października 2002 roku odbyła się uroczystość nadania imienia, przekazania sztandaru i ślubowania klas pierwszych^[10].

Szkoły średnie

• II Liceum Ogólnokształcące im. Jana Komorowskiego przy ul. Grunwaldzkiej 9 - powstało 1 września 1972 roku jako Medyczne Studium Zawodowe w Żywcu. W 1991 roku przy Zespole Szkół Medycznych powstaje pierwsze Liceum Ogólnokształcące które zostaje zlikwidowane. W 1997 roku szkoła zmienia nazwę na Zespół Szkół Medycznych i Ogólnokształcących, a w roku 2002, w związku z likwidacją Medycznego Studium Zawodowego szkoła zmienia nazwę na II Liceum Ogólnokształcące im. Jana Komorowskiego w Żywcu^[11].

• Zespół Szkół Samochodowych przy ul. Grunwaldzkiej 10 - powstał w roku 1961, kiedy to utworzono Zasadniczą Szkołę Zawodową przy Przedsiębiorstwie Państwowym PKS w Żywcu. W 1985 roku uruchomione zostaje 5-letnie Technikum Samochodowe. Obecną nazwę szkoła otrzymała w 1993 roku^[12].
• Zespół Szkół Drzewnych i Leśnych przy ul. Grunwaldzkiej 9 - szkoła została przeniesiona na obecne miejscu w 2013 roku.

Szkoły wyższe

• Beskidzka Wyższa Szkoła Umiejętności przy ul. Grunwaldzkiej 5 – niepaństwowa wyższa szkoła zawodowa działająca od 2000 roku.

Przemysł

Huta Fryderyka w Sporyszu, XIX wiek

Wraz z rozwojem przemysłu w XIX wieku w Sporyszu ulokował się szereg zakładów przemysłowych. Były to należące do Habsburgów: fabryka kleju, mąki kostnej i kwasu siarkowego oraz fabryka wyrobów z drewna (parkiet, skrzynki i pędzle). Na terenie folwarku ulokowana była gorzelnia i rektyfikatornia^[13].

W 1930 roku działały ponadto rafineria spirytusu, wytwórnia wódek i zakład produkujący dywany^[14].

W 1844 roku została przez Karola Ludwika Habsburga została założona Huta Fryderyka. Pracowały tam kuźnice, walcownie i cynkownia blachy. W 1895 roku zakład połączono z fabrykami w Trzyńcu i kopalniami węgla w Karwinie. W 1900 roku hutę kupiło Austriackie Towarzystwo Górniczo-Hutnicze w Wiedniu^[15]. W 1910 roku zakład sprzedano Pierwszej Galicyjskiej Fabryce Śrub Nitów i Nakrętek w Oświęcimiu. Od tego czasu do chwili obecnej fabryka działa w branży śrubiarskiej jako Żywiecka Fabryka Śrub Śrubena Unia.

Osiedla

• Osiedle Kopernika
• Osiedle Reymonta

Komunikacja

Główne ciągi komunikacyjne

• ul. Grunwaldzka - droga powiatowa, biegnie od Osiedla Pod Grapą do skrzyżowania z ul. Kopernika nieopodal granicy miasta z wsią Świnna

• ul. Kopernika - droga wojewódzka 946, prowadzi od Osiedla Parkowego w kierunku Korbielowa

• ul. Sporyska - droga powiatowa, wiedzie od ul. Kopernika w kierunku wzgórza Grojec

Status drogi powiatowej posiadają także:

• ul. Isep - prowadzi od ul. Kopernika w kierunku granicy z Trzebinią. Łączy się z ul. Sporyską.

• ul. Klonowa - łączy ul. Grunwaldzką z ul. Kopernika i ul. Komorowskich

• ul. Marii Curie-Skłodowskiej - łącznik pomiędzy ul. Kopernika i ul. Grunwaldzką

• ul. Partyzantów - biegnie od ul. Grunwaldzkiej do Kocurowa-Koleb

Linie kolejowe

Stacja kolejowa Żywiec-Sporysz

Przez Sporysz przebiega linia kolejowa 97 Skawina - Żywiec ze stacją kolejową Żywiec-Sporysz przy ul. Grunwaldzkiej.

Obecny budynek dworca został wybudowany w latach 1971-1974 w miejsce poprzedniego, zniszczonego w czasie działań wojennych w 1945 roku, pochodzącego z II połowy XIX wieku^[16].

Ze stacji można dojechać do miejscowości takich jak^[17]:

• Jeleśnia
• Kalwaria Zebrzydowska Lanckorona
• Skawina
• Sucha Beskidzka

Komunikacja miejska

Na terenie dzielnicy znajduje się 21 przystanków komunikacji miejskiej^[18]. Na najważniejszych zatrzymują się autobusy linii:

• Fabryka Śrub - 1, 5, 6, 9, 12, 15
• Isep - 2
• Osiedle Kopernika - 8, 13
• Spółdzielnia - 15, 12
• ul. Sporyska - 3

Przypisy