Sprawiedliwość

Sprawiedliwość na witrażu w ratuszu w Buxtehude, Niemcy

Jeden z symboli sprawiedliwości – Temida z opaską na oczach – na fasadzie gmachu Sądu Okręgowego przy al. Solidarności 127 w Warszawie

Sprawiedliwość – "uczciwe, prawe postępowanie"^[1]. Jedno z podstawowych pojęć etycznych i prawnych, oznaczające cechę przypisywaną jednostkom (osoba sprawiedliwa), działaniom (sprawiedliwe postępowanie) czy instytucjom społecznym (sprawiedliwe prawa, sprawiedliwy ustrój, sprawiedliwy wyrok), wiązaną najczęściej z odpowiednim rozdziałem dóbr lub bezstronnością.

Ujęcie potoczne

W tym sensie przyjmuje się, że osoba starająca się działać sprawiedliwie przykłada do siebie i innych ludzi zawsze tę samą miarę moralną i stara się w relacjach z nimi postępować zawsze zgodnie z wyznawanymi przez siebie zasadami etycznymi. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w których występuje konflikt interesów.

Słowo to jest też używane przy ogólnej ocenie stosunków społecznych i prawnych występujących na danym obszarze. W tym sensie mówimy, że w danym kraju panuje sprawiedliwość, jeśli system prawno-polityczny panujący w tym kraju traktuje w równy, uczciwy i zgodny z wyznawanymi przez oceniającego normami etycznymi wszystkich ludzi znajdujących się na jego terytorium.

We wszystkich tych sensach zawsze otwartą pozostaje kwestia samego systemu etycznego, który stosuje się przy ocenie, czy w danym przypadku sprawiedliwość jest zachowana, czy nie, gdyż zdarza się często, że zwolennicy różnych systemów etycznych różnie oceniają poszczególne zdarzenia i działania z punktu widzenia ich sprawiedliwości.

W języku polskim w znaczeniu potocznym przez "sprawiedliwość" rozumie się też czasami cały system prawny i wszystkie instytucje państwowe powołane do jego egzekwowania.

Istnieją różne rodzaje sprawiedliwości. W prawie określa właściwości wyrokowania, a w polityce jest utożsamiana z podziałem dóbr materialnych według ustalonych zasad i kryteriów oraz z równością szans i uprawnień obywateli wobec prawa.

Ujęcie klasyczne

Klasyczna definicja sprawiedliwości pochodzi od rzymskiego prawnika Ulpiana, według którego sprawiedliwość jest stałą i niezmienną wolą przyznania każdemu należnego mu prawa (Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuere).

Ujęcie katolickie

W sensie religijnym „sprawiedliwość jest cnotą moralną, która polega na stałej i trwałej woli oddawania Bogu i bliźniemu tego, co im się należy” (KKK 1807).

Sprawiedliwość rodzi się naturalnie w każdym człowieku. Każdy człowiek ze swej natury posiada pewne prawa, a sprawiedliwość polega na ich poszanowaniu.

Sprawiedliwość wobec Boga to cnota religijności.

Alegoryczny pocałunek sprawiedliwości i pokoju

Sprawiedliwość społeczna

Szczególnym przypadkiem użycia tego słowa jest fraza sprawiedliwość społeczna, która w potocznym rozumieniu oznacza przyznanie człowiekowi tego, co z tytułu jego wkładu pracy lub zasług słusznie mu się należy lub w ujęciu prawnym przyznanie każdej jednostce należnych jej praw wynikających z zasad demokracji^[2].

W części publikacji postuluje się, by sprawiedliwość społeczna oznaczała taką organizację systemu ekonomicznego danego państwa, w którym jest zachowany w miarę równy dostęp do podstawowych dóbr materialnych dla wszystkich jego mieszkańców, a w bardziej zachowawczej wersji – przynajmniej w miarę równe szanse na uzyskanie takiego dostępu do tych dóbr, który umożliwia godne życie, oraz brak grup społecznych zepchniętych na margines nędzy i pozbawionych realnych szans na poprawę swojej sytuacji^[3].

Postulat "urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej" występuje także w artykule 2 Konstytucji RP. W komentarzach do Konstytucji pojęcie to jest jednak definiowane jako nakaz tworzenia sprawiedliwego prawa i uchylania prawa niesprawiedliwego^[4].

Wielu liberalnych prawników i ekonomistów (m.in. Friedrich Hayek) odrzuca w ogóle pojęcie sprawiedliwości społecznej jako niemożliwe do zdefiniowania i jako takie prowadzące do nadinterpretacji w celu realizowania partykularnych interesów^[5].

W politologii, ze względu na kryteria, wyróżnia się zasadniczo pięć rodzajów sprawiedliwości społecznej (wg Chaïma Perelmana), jednak niektórzy dopuszczają również szóstą możliwość.

1. każdemu to samo – czyli pogląd zakładający, że wszyscy członkowie społeczności powinni być traktowani jednakowo, niezależnie od jednostkowych uwarunkowań. W praktyce zaprzeczenie zasady sprawiedliwości społecznej ze względu na utopijny charakter.
2. każdemu według jego zasług – każdy członek społeczności powinien być traktowany według swoich zasług. To kryterium należy do subiektywnych, rodzi się bowiem pytanie: jak owe zasługi mierzyć?
3. każdemu według jego dzieł – pod uwagę brane są efekty działalności jednostki, których wartość utożsamia się najczęściej z ich wartością wymienną, a nie wkład pracy. Jest to kryterium pragmatyczne, jego stosowanie w praktyce przyczynia się do wykształcania elit gospodarczych. W tym ujęciu nie są uwzględniane naturalne uwarunkowania jednostki, które wpływają na efektywność jej pracy.
4. każdemu według potrzeb – jest to zasada oparta na poczuciu solidarności, zakłada równość w zaspokajaniu przynajmniej podstawowych potrzeb jednostki. Znajduje zastosowanie w prawodawstwie socjalnym i koncepcjach państwa opiekuńczego, prowadzi jednak do problemów wynikających ze zróżnicowania potrzeb oraz kwestii ich finansowania.
5. każdemu według pozycji – kryterium arystokratyczne, wywodzące się z koncepcji hierarchicznej budowy społeczeństwa. Zakłada dystrybucję dóbr według pozycji społecznej.
6. każdemu według tego, co przyznaje prawo – kryterium w istocie tautologiczne. Pytanie, co prawo powinno przyznawać, pozostaje bez odpowiedzi.

Religioznawstwo

Istnienie niesprawiedliwości społecznych uznaje się czasami za przyczynę powstania wyobrażeń religijnych na temat życia pozagrobowego, w którym to dopiero ma zapanować sprawiedliwość, nagroda i kara za uczynki. Odmiennie – społeczeństwa przedklasowe często umieszczały dusze wszystkich zmarłych w jednym wspólnym miejscu niezależnie od uczynków za życia^[6].

Ikonografia

Już w starożytności przedstawiano ją w sposób alegoryczny (np. na monetach). Jej ikonografia ukształtowała się jednak w średniowieczu i wczesnej nowożytności.

Jej atrybutami były miecz (symbol władzy), waga szalkowa, pion geodezyjny, ekierka, korona, kula ziemska^[7][8]. Od XVI w. jej oczy bywają przesłoniętą opaską^[8].

Zwierzęciem symbolicznym był struś, ponieważ uważano, że jego wszystkie pióra są równe^[9].

Postaciami wiązanymi z cnotą byli Salomon, Kamillus, Pittakos z Mityleny, Trajan^[9].

Zobacz też

• cnoty kardynalne
• teorie sprawiedliwości:
  • Teoria sprawiedliwości Roberta Nozicka,
  • Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa,
  • Teoria sprawiedliwości Amartya Sena,
  • Katolicka nauka społeczna

Przypisy

Bibliografia

• Perelman Charles: O sprawiedliwości. Warszawa 1988.
• Jan Błuszkowski: Podstawowe założenia, pojęcia i twierdzenia teorii struktury społecznej. W: Wojtaszczyk Konstanty Adam (red.): Społeczeństwo i polityka. Warszawa 2003.
• JamesJ. Hall JamesJ., Dictionary of Subjects and Symbols in Art, Icon Editions, 1974 .
• Janusz Karp Sprawiedliwość społeczna. Szkice ze współczesnej teorii konstytucjonalizmu i praktyki polskiego prawa ustrojowego, Kraków 2004.
• Helen F.H.F. North Helen F.H.F., Temperance (Sophrosyne) and the Canon of the Cardinal Virtues, [w:] Philip G.P.G. Wiener (red.), Dictionary of the History of Ideas, t. 4, New York: Charles Scribner's Sons, 1973, s. 365-378 .

Linki zewnętrzne

Artykuły na Stanford Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2018-08-07]:

• DavidD. Miller DavidD., Justice, 26 czerwca 2017 . (Sprawiedliwość)
• MarkM. LeBar MarkM., MichaelM. Slote MichaelM., Justice as a Virtue, 21 stycznia 2016 . (Sprawiedliwość jako cnota)
• KasperK. Lippert-Rasmussen KasperK., Justice and Bad Luck, 28 marca 2018 . (Sprawiedliwość a pech)
• Wina i kara. Sprawiedliwość w grafice europejskiej XVI-XIX wieku = Guilt and Punishment. Justice in European Prints from the 16th to the 19th Centuries, red. Marzena Daszewska, Kraków 2009